W OJSKA S AMNITÓW

W V wieku p.n.e. sabelskie plemiona górskie ze środkowej Italii rozpo-częły ekspansję w kierunku równin nadmorskich leżących nad Morzem Tyrreńskim. Te bitne plemiona górskie, zamieszkujące południową część Apeninów, tworzyły wprawdzie dość luźną federację plemienną, ale wykaza-ły wyraźne tendencje ekspansjonistyczne. Wyparcie Etrusków z Kampanii przez Samnitów (ok. 445 r. p.n.e.) oraz zajęcie przez nich Kapui w 438 r.

zapoczątkowało okres panowania samnickiego w Kampanii⁸⁸. Samnici

85 Ibidem, s. 49-51.

86 Ibidem, s. 51-52.

87 Ibidem, s. 66-67.

88 M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 62-63.

NIE TYLKO RZYM. WOJSKOWOŚĆ LUDÓW ITALII DO PIERWSZEJ WOJNY PUNICKIEJ 161

padli również w konflikt z Grekami zajmując miasto Kyme w roku 421 p.n.e.⁸⁹. Po tych podbojach Samnici panowali nad znaczną częścią Italii południowej i środkowej. Jednak zdobycze te nie miały charakteru syste-matycznych i „uporządkowanych” podbojów jak w przypadku Rzymian, ale dokonywało je, używając polskiej terminologii, tzw. „pospolite ruszenie”, czyli grupy rozbójników, których jedynym celem było zdobycie łupów oraz z czasem nowych ziem na osiedlenie.

Wyżej wymienione czynniki powodowały, że Samnici stopniowo byli wypierani przez Rzymian nie tylko z podbitych przez siebie ziem, ale także z rdzennego terytorium.

Rysunek 5. Po drugiej wojnie samnickiej Rzym ostatecznie ode-pchnął Samnitów od wybrzeży Morza Tyrreńskiego Źródło: [https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_laty%C5%84ska].

Samnici to głównie pasterze lub drobni rolnicy, mieszkający we wsiach lub małych miasteczkach. Byli podzieleni na cztery kantony (touto); na cze-le, których stał meddix tuticus⁹⁰. Kantony wchodziły w skład związku, z głównym miejscem zebrań w Bovianum Vetus⁹¹. W razie potrzeby wodzo-wie kantonami wybierali wodza naczelnego. Kantony z kolei dzieliły się na pagi, obejmujące pojedyncze doliny czy rejony płaskowyżów górskich. Na

89 Ibidem, s. 63.

90 Gazda, Armie świata starożytnego, s. 47.

91 Ibidem, s. 47.

Tomasz Rafalski 162

czele Pagu stał naczelnik: meddix⁹². Często w okresie, kiedy związek nie prowadził działań wojennych, poszczególni mężczyźni zaciągali się, jako najemnicy miast greckich z południowej Italii lub dokonywali siłami, np.

pagu, najazdów rabunkowych na terytoria innych plemion czy państw, przez co byli znienawidzenia w całej Italii.

Samnici posiadali głownie lekkozbrojne jednostki, które doskonale ra-dziły sobie w górskim terenie, w przeciwieństwie do ciężkozbrojnej piechoty rzymskiej czy greckiej⁹³. W pierwszym okresie wojen samnickich Rzymianie ponosili w walce z Samnitami ciężkie klęski. Górale, bowiem nie ustępowali Rzymianom tężyzną bojową, przewyższali ich natomiast umiejętnościami taktycznymi, wypływającymi z doskonałej znajomości górzystego terenu swego kraj. Tymczasem Rzymianie walczyli w zwartych szykach, tzw. falan-dze, niedostosowanej do walki w górach⁹⁴. Poza tym Samnici doskonale posługiwali się oszczepem, a w późniejszym okresie włócznią. W czasie bi-twy używali minimum dwóch oszczepów miecz został przez nich przejęty pod wpływem kontaktów z Grekami. Ciało wojownika chronił pancerz w formie pektorału, często w owalnymi ozdobnymi elementami, zwany kar-diophylax, oraz prostokątna lub owalna tarcza⁹⁵. Oprócz pektorału był me-talowy, szeroki pas symbolizujący męskość. Samnici często na jednej nodze nosili nagolenicę. Używali hełmów głownie zmodyfikowanego typu attyckie-go⁹⁶.

Najlepszą jednostką Związku Samnickiego był tzw. legion lniany⁹⁷. Byli to znakomici żołnierze, którzy walczyli w śnieżnobiałych tunikach wyszy-wanych złotem, w pięknie zdobionym napierśnikach oraz hełmach z pióra-mi i grzebieniapióra-mi⁹⁸.

W trakcie działań wojennych większa masa wojska mogła umiejętnie podzielić się na małe jednostki taktyczne, które z wielkim kunsztem prze-chodziły do działań partyzanckich. Z tego powodu na swoim terenie odziały samnickie były bardzo groźnym przeciwnikiem. Przyjmuje się, że byli w sta-nie wystawić, do co roku kilkudziesięciotysięczne armie z tego powodu byli równorzędnym przeciwnikiem dla Rzymu. Tak jak dla innych ludów Italii, tak i dla nich wojna stanowiła sacrum⁹⁹ i jej wywołanie czy kontynuacja wymagało wielu rytuałów. Do najciekawszych należał rytuał przysięgi skła-danej przez rekrutów czy nawet doświadczonych wojowników, mający bar-dzo brutalny przebieg i przeprowadzany przy krwawym ołtarzu. Warto tu zacytować Liwiusza, który opisał taki rytuał z 293 r. p.n.e., odbyty w Akwi-lonii podczas koncentracji armii:

„Wtedy to mniej więcej w środku obozu ogrodzono płotem z plecionki i deskami miejsce długie i szerokie na około dwieście stóp i przykryto je płót-nami. Tu złożono ofiarę według przepisów starej księgi okrytej płótnem.

92 Ibidem, s. 47.

93 Ibidem, s. 48.

94 J. Wolski, Historia powszechna – starożytność, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1998, s. 296.

95 Gazda, Armie świata starożytnego, s. 48-49.

96 Ibidem, s. 48.

97 Ibidem, s. 48.

98 Ibidem, s. 48-49.

99 Sacrum (łac.) – sfera świętości.

NIE TYLKO RZYM. WOJSKOWOŚĆ LUDÓW ITALII DO PIERWSZEJ WOJNY PUNICKIEJ 163

płanem był Owiusz JPakcjusz, człowiek bardzo stary, który twierdził, że wziął ten obrzęd z zamierzchłych zwyczajów religijnych Samnitów.

Po złożeniu ofiary wódz kazał przez woźnego wywoływać wojowników najznakomitszych, co do urodzenia i czynów. Wprowadzano ich do środka pojedynczo. Prócz innych urządzeń ofiarnych, które mogły przejąć człowieka grozą religijną stały tam w miejscu całkiem osłoniętym dokoła ołtarze ofiar-ne, a wokół nich zwierzęta zabite na ofiarę i ustawieni wkoło centurionowie z dobytymi mieczami. Wezwanego prowadzono do ołtarza raczej jakby bydlę ofiarne, niż jako uczestnika ofiary i tam musiał złożyć przysięgę, że nie jawi tego, co widział i słyszał na owym miejscu. Potem zmuszano go do wy-mawiania jakiejś straszliwej formuły przysięgi, zawierającej przekleństwo na jego głowę, na rodzinę i potomstwo, jeżeli nie pójdzie do bitwy, gdzie go wódz poprowadzi albo, jeżeli czy to on sam z pola walki nie ucieknie, czy też nie zabije każdego, którego zobaczy w ucieczce. Początkowo niektórzy od-mawiali przysięgi. Tych zabito u stóp ołtarza, gdzie leżąc wśród zabitych zwierzą ofiarnych byli przestrogą dla następnych, by nie odmawiali przysię-gi.” (Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, X 38, przeł. Andrzej Ko-ściółek).

Ceremoniał ten miał na celu zastraszenie wojsk samnickich, by w trak-cie bitwy walczyli do końca nawet w sytuacji beznadziejnej. Po części odnio-sło to skutek, wobec czego można go zaliczyć do taktyki wojskowej, choć dość nietypowej.

Ostatecznie plemiona samnickie zostały pokonane, ale dopiero po do-konaniu gruntownej reformy w armii rzymskiej (wzorowanej na wojsku samnickim, przede wszystkim, jeśli chodzi o uzbrojenie i tworzenie mniej-szych oddziałów, zdolnych walczyć w terenie górzystym) i strukturalnym podejściu do prowadzenia wojny¹⁰⁰, czego zabrakło Samnitom.

Z

„Wojskowością" określamy sposoby wojskowego przygotowania i pro-wadzenia wojny, jako całości, poszczególnych operacji i walk, tzn. strategię, sztukę operacyjną i taktykę. Jednakże zakres pojęcia „wojskowość" nie zawsze był jednakowy. W czasach starożytnych a konkretnie w okresie walk o panowanie nad Półwyspem Italskim, wojskowość obejmowała w zasadzie strategię i taktykę. Było to uwarunkowane wieloma czynnikami, a przede wszystkim faktem, iż taktyka była wówczas w stanie realizować cele strate-giczne. Wynik jednej bitwy przesądzał często losy całej wojny.

Biorąc pod uwagę subiektywną stronę walki zbrojnej (wojny) nie można tych zagadnień określać terminem „wojskowością”, tak jak to możemy uczynić w stosunku do strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. Tutaj, bowiem w znacznie większym stopniu mamy do czynienia z obiektywnie istniejący-mi warunkaistniejący-mi (np. ekonoistniejący-miczno-społecznyistniejący-mi), które określają taką a nie

100 L. Mrozewicz, Historia powszechna – starożytność, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 196.

Tomasz Rafalski 164

inną strukturę organizacyjną danej armii, podstawy jej uzupełniania, ilość i jakość uzbrojenia, a wreszcie formy zaopatrywania wojska. I chociaż wszystkie te elementy uzależnione są, oczywiście, od potrzeb i warunków pola walki na określonym etapie historycznego rozwoju, to jednak czynniki subiektywne nie odgrywają w ich rozwoju tak poważnej roli, jak w zagad-nieniach dotyczących sposobów prowadzenia wojny, operacji i walki. Histo-ria zna wiele przykładów, gdzie potrzeby pola walki nie mogły być zabezpie-czone, ponieważ nie pozwalały na to warunki obiektywne. W takim zaś wy-padku niewiele mógł uczynić nawet wybitnie utalentowany dowódca.

Rozwój wojskowości zależy od wielu obiektywnych czynników, a w de-cydującej mierze od rozwoju produkcji. Z drugiej zaś strony na zmiany w sposobie prowadzenia wojny, operacji i walki ma bardzo poważny wpływ myśl i działania ludzi – żołnierzy, a w szczególności dowódców – oficerów, generałów, a więc czynnik subiektywny.

Pojawienie się w okresie walki o panowanie nad Półwyspem Italskim nowych sposobów prowadzenia wojny, operacji i walki uzależnione było od obiektywnie istniejących warunków i od wspomnianych wyżej czynników subiektywnych. Inaczej mówiąc, wykorzystanie istniejących, obiektywnie warunków militarnego zwycięstwa jest właśnie wojskowością, ponieważ wodzowie wykorzystywali i wykorzystują je w dalszym ciągu za pomocą strategii, sztuki operacyjnej i taktyki.

Mimo bardzo ścisłej współzależności między wojskowością, tzn. strate-gia, sztuką operacyjną i taktyką a wojskiem, które realizuje, niejako wciela w życie zasady wojskowości, nie można stawiać znaku równości między historią wojskowością czasów starożytnych a historią walczących w owym okresie armii. Jest tak, dlatego, ponieważ te dwie dziedziny były i są całko-wicie od siebie, wbrew pozorom, niezależne.

L

:

I. Podstawowe źródła:

[1] Appian z Aleksandrii, Historia Rzymska, edycja komputerowa: [www.zrodla.h istoryczne.prv.pl].

[2] Herodot, Dzieje, przeł. Seweryn Hammer, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.

[3] Polibiusz, Dzieje, edycja komputerowa: [www.zrodla.historyczne.prv.pl].

[4] Tukidydes, Wojna Peloponeska, edycja komputerowa: [www.zrodla.historyczn e.prv.pl].

[5] Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, przeł. Andrzej Kościółek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1968.

NIE TYLKO RZYM. WOJSKOWOŚĆ LUDÓW ITALII DO PIERWSZEJ WOJNY PUNICKIEJ 165

II. Opracowania:

[6] Ernest R. Dupuy, Trevor N. Dupuy, Historia wojskowości: starożytność – śre-dniowiecze: zarys encyklopedyczny, Bellona, Warszawa 1999.

[7] Garnier A., Historia Galów, przeł. Maria Hofrman, Oficyna Wydawnicza Yo-lumen, Gdańsk – Warszawa 2002.

[8] Gazda D., Armie świata antycznego, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006.

[9] Heurgon J., Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich, przeł. Eligia Bąkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973.

[10] Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

[11] Kęciek K., Benewent 275p.n.e., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003.

[12] Korczyńska-Zdąbłarz M., Kyme 474 p.n.e., Dom Wydawniczy Bellona, War-szawa 2010.

[13] Kulesza R., Ateny – Sparta 431-404p.n.e., Dom Wydawniczy Bellona, War-szawa 1997.

[14] Mrozewicz L., Historia powszechna – starożytność, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.

[15] Pallatino M., Etruskowie, przeł. Jadwiga Maliszewska-Kowalska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968.

[16] Rafalski T., Wojskowość rzymska w konfrontacji ze sztuką wojenną ludów Italii do pierwszej wojny punickiej, Niepublikowana praca magisterska, Pro-motor prof. zw. dr hab. Leszek Mrozewicz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2009.

[17] Wolski J., Historia powszechna – starożytność, Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, Warszawa 1998.

[18] Żygulski Z., Broń starożytna – Grecja, Rzym, Galia, Germania, Krajowa Agen-cja Wydawnicza, Warszawa 1998.

S

Nie tylko Rzym Wojskowość ludów Italii do Pierwszej wojny punickiej Sposoby prowadzenia działań wojennych, zarówno w czasach starożyt-nych jak i obecnie, zależą bezpośrednio od armii, jako zorganizowanej siły zbrojnej, która wciela w życie zasady wojskowości. Jakościowe zmiany

Tomasz Rafalski 166

w armiach poszczególnych krajów i ludów na Półwyspie Italskim w czasach starożytnych, będących rezultatem przemian stosunków politycznych jak i ekonomiczno-społecznych, prowadziły do przemian w sposobie prowadze-nia wojny i walki, przy czym zależność ta jest obustronna. Tak, więc przedmiotem moich badań była historia wojskowości a w szczególności rozwój sił zbrojnych i techniki wojennej, jak i sposobów i form zastosowania ich w walce, operacji i w działaniach wojennych oraz ustalenie obiektyw-nych prawidłowości tego rozwoju w okresie walk poszczególobiektyw-nych ludów o panowanie nad Italią.

Słowa kluczowe: wojskowość, Italia, starożytność.

S

Not only Rome The Military of the peoples of Italy to the first Punic war

Ways of conducting warfare alike in ancient times and now depend di-rectly on the army as an organized armed forces that implements the prin-ciples of military. Qualitative changes in the armies of individual countries and peoples on the Italian Peninsula in ancient times, resulting from the transformation of political and socio-economic relations, led to changes in the way of conducting war and struggle, the dependence being reciprocal.

Thus, the subject of my research was the history of military and in particu-lar the development of armed forces and war techniques, as well as the ways and forms of their use in combat, operations and warfare, and deter-mining the objective regularities of this development during the struggles of individual peoples over the rule of Italy.

Key words: army, Italy, antiquity.

PRACE NAUKOWE WSZIP NR 46 (2)2018

Jan Piechoczek