Kaplica rodziny Dumlose (św. Wawrzyńca)

Doskonałym przykładem potrzeby zaznaczenia swojej obecności w przestrzeni miejskiej jest kaplica Dumlosych, wyróżniająca się spośród południowego ciągu kaplic, dzięki przedłużeniu jej w kierunku południowym o zamknięte poligonalnie przęsło.

Wraz z usytuowaną naprzeciwko, przy nawie północnej, kaplicą rodziny von Restis, przyjmowała szerokość przęsła pseudotranseptu, przez co także jej rozmiary przewyższały pozostałe kaplice⁶⁶⁵.

Fundacja kaplicy przez Dytwina Dumlose została zatwierdzona przez papieża w roku 1393⁶⁶⁶, a wznoszenie budowli w tym czasie poświadczają datowane na ten czas przez Kaczmarka wsporniki żeber i zworniki (1380-1390)⁶⁶⁷. Sama rodzina notowana była w źródłach archiwalnych od początku XIV wieku i piastowała liczne urzędy. Pierwszy przedstawiciel głównej linii Dumlosych, Paweł, wzmiankowany jest w dokumentach od 1335 roku jako ławnik⁶⁶⁸. Był także w posiadaniu dwóch posesji przy rynku, nr 22 od 1349 roku (Pauil Dawmlose) oraz nr 49⁶⁶⁹. Tę ostatnią w połowie odziedziczył Dytwin w 1364. Paweł był ojcem Dytwina, który dzierżył stanowisko najpierw ławnika (od 1378⁶⁷⁰), a następnie, od 1382, wrocławskiego rajcy i był na niego

664 Schmeidler 1857, s 107

665 Niemczyk 1983, s. 61, nr kat. 72.

666 Dokument wystawił biskup Wacław 14.10.1393 r., a następnie zatwierdził go papież;

Burgermeister-Grundmann 1933, s. 91; Niemczyk 1983, s. 61, nr kat. 72.

667 Kaczmarek 1999, s. 192. Na czas przed 1380 rokiem datowali kaplicę Burgermeister i Grundmann: Burgermeister-Grundmann 1933, s. 75; Niemczyk za moment ukończenia kaplicy uznała rok jej zatwierdzenia; Niemczyk 1983, s. 61, nr kat. 72 .

668 Pusch 1986, s. 267.

669 Goliński 2011, s. 109, 267.

670 Notowany jako udziałowiec w przemyśle górniczym; Niemczyk 1983 s. 61, nr kat. 72.

powoływany aż do śmierci⁶⁷¹. Jak twierdził Goliński, rodzina Dumlose upodobała sobie środkowy odcinek północnej pierzei Rynku, a Dytwin zamieszkał ostatecznie pod numerem 52. W roku wzniesienia kaplicy Dytwin ufundował ołtarz ku czci św. św.

Wawrzyńca, Marii Magdaleny, Elżbiety i wszystkich Apostołów oraz beneficjum⁶⁷². Z tego samego roku, w którym fundacja została zapisana przez papieża, pochodzi testament, w którym Jan Marsteller zapisał dziesięć marek czynszu na trzecią posługę w kaplicy Dumlosych⁶⁷³.

Dytwin najprawdopodobniej nie był żonaty i nie miał dzieci, toteż swoje dobra zapisał bratu, Janowi (Hanko)⁶⁷⁴. Po swej śmierci w 1405 został pochowany w rodowej kaplicy, która na mocy jego testamentu przeszła na die geschworenen der Cromer [przysięgłych kupców] i jednocześnie przekazał sześć marek czynszu na wieczną lampę. Wtedy też bratanek Dytwina, Jan, po śmierci matki opłacił pięciu altarzystów przypisanych do ołtarza św. Wawrzyńca w kaplicy⁶⁷⁵. W dokumencie z 1. grudnia 1424 roku użyto jeszcze nazwy odnoszącej się do pierwotnych właścicieli [Dawmloß capelle]⁶⁷⁶, wówczas Michał Stanikonis przekazał na ołtarz sześć marek czynszu.

W 1433 roku Jan Lemberg ufundował beneficjum przy ołtarzu⁶⁷⁷, w 1460 die Altersten der Reichkrammer przekazał cztery marki rocznego czynszu na posługę w kaplicy, a w 1472 Antoni Bedermann Crome unter des Reicheronien zapisał trzy marki na oświetlenie. W tym czasie prowadzono tam ponadto prace budowlane⁶⁷⁸.

Płyta nagrobna Dytwina znajduje się do dziś w centralnej części posadzki⁶⁷⁹ (il. 44). Wspomina go odnowiona inskrypcja na płycie: Anno Millesimo CCCCV obyt Ditwinus Dumelos fundator hujus Capelle orate pro eo⁶⁸⁰. Jeszcze na początku XIX wieku granitowy nagrobek uzupełniony był przez mosiężną aplikację z herbem Dumlose, jednak, za Luchsem, w 1824 była ona już nieczytelna⁶⁸¹. W ufundowanej przez Dytwina kaplicy do dziś znajdują się w posadzce jeszcze dwie płyty nagrobne:

671 Pusch 1986, s. 269.

672 Pfeiffer 1929, s. 307; Pusch 1986, s. 269; Katalog 1366-1379, s. 144, nr kat. 671.

673 Schmeidler 1857, s. 82.

674 Goliński, 2011, s. 283-284.

675 Schmeidler 1857, s. 83.

676 Der Rechte Weg 2000, Buch K/31, s. 699.

677 Niemczyk1983, s. 61, nr kat. 72.

678 Schmeidler 1857, s. 84.

679 Czechowicz wnioskował, że jest to lokalizacja pierwotna; Czechowicz 2003, s. 206, nr kat 229.

680 Por. Luchs 1860, s. 58-59, nr kat. 79; Burgermeister-Grundmann 1933, s. 115; Niemczyk 1983, s. 61, nr kat. 72; Czechowicz 2003, s. 206, nr kat 229.

681 Luchs 1860, s. 59.

N.N. Dumlose oraz Anny Dumlose. Anna, z d. Hemmerdey, wyszła za mąż za Jana Dumlose, a po jego śmierci w 1420 została żoną Aleksego Schebitza⁶⁸². Obecnie powierzchnia tej granitowej płyty jest mocno starta, jednak imię Anny na obrzeżach wciąż jest czytelne: [---] / […] . Marty . Obiit . Anna . / [---J] ohannis. / dumelos. Orate . Deum . Pro eo⁶⁸³. Inskrypcja na brzegach nagrobka N.N. jest dziś jeszcze w mniejszym stopniu możliwa do odczytania: Anno domini M/ cccc [---] / [---] / [---] is . wiator . [---]⁶⁸⁴. Przypuszczalnie jednak należeć mogła ona do pierwszego męża Anny, Jana Dumlose, bratanka Dytwina. Zgodnie z tą hipotezą, obie płyty granitowe musiałyby powstać po 1420 roku, kiedy to kaplica znajdowała się już pod patronatem kupców.

Z tego czasu pochodziły także inne uchwytne w źródłach płyty nagrobne.

Pisarz miejski zanotował w 1462 roku, że w kaplicy św. Wawrzyńca pochowany został Albrecht III Scheurlein, a na jego płycie nagrobnej wyryto napis: Vir Albertus Scheurleyn civis et Mercator Vratislaviensis⁶⁸⁵. Niedługo potem w kaplicy złożono ciała co najmniej czterech męskich reprezentantów jego rodu, w tym Bartłomieja I i zmarłego pod koniec XV wieku Hieronima⁶⁸⁶. To właśnie tego ostatniego mógł upamiętniać, zdaniem Czechowicza, nagrobek N.N.⁶⁸⁷, dziś niezachowany, acz opisany przez Luchsa. Badacz datował go właśnie na koniec XV stulecia., przypuszczał jednak, że na płycie znajduje się herb Ebenn, który występuje także na jednym ze zworników (obok herbu Dumlose – il. 45) i pochodzi już z XVII wieku⁶⁸⁸. Burgermeister i Grundmann sugerowali natomiast, że w przypadku nagrobka chodzi o herb rodziny Scheuerlein⁶⁸⁹. Zdaniem Golińskiego jednak nagrobek dotyczył on nie Hieronima, lecz Albrechta⁶⁹⁰. Kaplica nigdy nie była określana jako znajdująca się pod patronatem tego rodu o norymberskim rodowodzie. Trudnili się oni jednak fachem kupieckim

682 Datę śmierci Hansa podaję za: Pusch 1986, s. 270; por. Czechowicz 2003, s. 206, nr kat. 228;

niektóre prace powielają informację o r. 1400, por. Rusnak-Kozłowska 2015, s. 232.

683 Inskrypcję podaję zgodnie z najnowszym jej odczytaniem za: Czechowicz 2003, s. 206, nr kat. 228.

684 Inskrypcję podaję zgodnie z najnowszym jej odczytaniem za: Czechowicz 2003, s. 206, nr kat. 227.

685 Za: Patała 2015a s. 71; Goliński 2015, s. 18, przyp. 29.

686 Patała 2015a, s. 73-75.

687 Czechowicz 2003, s. 207, nr kat. 233

688 Burgermeister-Grundmann 1933, s. 91.

689 Burgermeister-Grundman 1933, s. 115.

690 Goliński wskazał, niejako na marginesie, że przy identyfikacji nagrobka z Heronimem Czechowicz popełnił błąd (Czechowicz 2003, s. 207), ponieważ grób należał do Albrechta;

Goliński 2015, s. 18, przyp. 29.

i najprawdopodobniej pochowani zostali w tej kaplicy właśnie przez wzgląd na swój zawód i prestiż rodziny. Co więcej, ich zasługi dla kościoła św. Elżbiety były liczne, wystarczy wspomnieć, że najwięcej fundacji uczynił Albrecht III, od nabożeństw, śpiewów i ornatów, po witraże, krucyfiks oraz tablicę (być może tryptyk?) z przedstawieniem męczeństwa św. Sebastiana⁶⁹¹. To ostatnie przedstawienie mogło zresztą także być pierwotnie przeznaczone do kaplicy Dumlosych. Intuicję taką wyraziła Patała, która przyznała jednocześnie, że drugą możliwą lokalizacją tablicy mógł być kościół św. Barbary⁶⁹².

Na samym początku wieku XVI spoczął być może w tej kaplicy Fryderyk Schilling Młodszy (zmarły w 1501), jak głosi inskrypcja na mosiężnej płycie: junio de . Cracovia (il. 46). Był on synem Fryderyka Schillinga Starszego i jego drugiej żony Małgorzaty z d. Scharz, córki krakowskiego rajcy⁶⁹³. Związany z Krakowem Fryderyk Młodszy mógł przypadkowo umrzeć we Wrocławiu i – przez wzgląd na jego profesję – mógł być pochowany w znajdującej się pod patronatem kupców kaplicy. Nie wiadomo jednak, czy zanotowana przez Luchsa informacja o wmurowanej w ścianę kaplicy i znajdującej się tam do dzisiaj mosiężnej aplikacji dotyczy pierwotnej lokalizacji nagrobka⁶⁹⁴, ponadto brak dziś samej płyty, do której przymocowana była aplikacja.

Trudno także ocenić jaki związek ów nagrobek miał pierwotnie z herbem Schillinga z końca XV wieku, w 1860 znajdującym się na południowej ścianie kaplicy Uthmanów⁶⁹⁵.

Z podobnego czasu (po 1506 roku) pochodziło wymieniane w 1649 roku i po połowie XIX wieku jako znajdujące się w kaplicy Dumlosych epitafium Jana Hübnera, przedstawiciela norymberskiej rodziny, której członkowie pojawili się w XV wieku we Wrocławiu. Do dziś zabytek się nie zachował, jednak Luchs widział jeszcze jej inskrypcję: Hans Hübner aus Nürnberg „?” 1506 (…)⁶⁹⁶. Zabytek najpewniej funkcjonował pierwotnie w kaplicy Krappów, ponieważ to właśnie tam Jan został

691 Patała 2015a, s. 70-72. Rodzinie przysługiwało ponadto prawo patronatu nad ołtarzem św.

Anny, przy którym Liebste, żona Albrechta III, ufundowała msze w intencji duszy jej rodziców i krewnych.

692 Patała 2015a, s. 155.

693 Czechowicz 2003, s. 207, nr kat. 234.

694 Luchs 1860, s. 63, nr kat. 106.

695 Luchs 1860, s. 85, nr kat. 155.

696 Beschreibug 3988, s. 168; Luchs 1860, s. 59, nr 83. Odpis inskrypcji podali także:

Burgermeister-Grundmann 1933, s. 115 oraz Czechowicz 2003, s. 208, nr kat. 237.

pochowany wraz z żoną Rozyną, córką Jana Rintfleischa⁶⁹⁷. Idąc tym tropem, można przypuszczać jaka była pierwotna lokalizacja niezachowanego epitafium wspominającego małżonków, które zaginęło na przełomie XVIII i XIX wieku (przed 1856 rokiem⁶⁹⁸). Jeśli po śmierci małżonków zostało właśnie tam umieszczone, to znajdowało się w tym miejscu przez dość krótki czas, bo opis z 1649 roku wspomina, nieprecyzyjnie, że wisiało ono w obrębie kaplicy Dumlosych [Folget die IV und letzte Kapell]⁶⁹⁹. Przed kaplicą zaś miał znajdować się kolejny ein alt Altar⁷⁰⁰.

Z około roku 1512 zachowała się w kaplicy Dumlosych inna mosiężna płyta, której inskrypcja wskazuje na zmarłego w tym właśnie roku Jana Holczela (il. 46), mieszczanina wrocławskiego, który – podobnie jak wspominany wyżej Jan Hübner – pochodził z Norymbergi⁷⁰¹. Przypuszczać należy, że pierwotnie była ona osadzona w kamiennym nagrobku⁷⁰², Luchsa na północnej ścianie kaplicy Restisów, brak jednak źródeł, które wskazywałyby jego pierwotną lokalizację oraz zależność od drewnianego epitafium Holczela, które wymienione zostało w opisie z połowy XVII wieku jako znajdujące się na murze za ostatnim filarem nawy południowej⁷⁰³. W warstwie ikonograficznej epitafium rozpoznać można, obok św. Jana Chrzciciela i Anny Samotrzeć, św. św. Sebalda oraz Wawrzyńca. Z jednej strony św. Sebald pojawił się w trzech epitafiach znajdujących się pierwotnie w kościele św. Elżbiety⁷⁰⁴, z drugiej zaś św. Wawrzyniec był nie tylko drugim, obok Elżbiety, patronem wrocławskiej świątyni, ale także patronem kaplicy Dumlosych. Jego obecność na epitafium nie musi koniecznie wskazywać na pierwotne umiejscowienie go w kaplicy Dumlosych, zwanej

697 Schultz 1866, s. 112; Patała 2015a, s. 83 oraz cz. II, s. 206. Hans posiadał także posesję przy Rynku nr 15 od 1486 roku; Goliński 2015, s. 111

698 Zdaniem Patały rozebranie kaplicy Krappów w 1839 r. wiązać się mogło z zaginięciem epitafium (Patała 2015b, s. 206), jednak już w XVII wieku było ono wspominane jako znajdujące się we wnętrzu kościoła.

699 Beschreibung 3988, s. 168; Schultz 1866, s. 112-113; por. Kaczmarek-Witkowski 1990, s.

59, nr kat. III.17 („na ścianie po lewej stronie wejścia w jednej z kaplic przy nawie południowej”); Patała 2015a, s. 203-206; nr kat. 40.

700 Beschreibung 3988, s. 166.

701 Luchs 1860, s. 63, nr kat. 107; wskazuje na to inskrypcja na epitafium; por. Luchs 1860, s.

171, nr kat. 326.

702 Luchs 1860, s. 63, nr 107Czechowicz 2003, s. 209, nr kat. 240.

703 Beschreibung 3988, s. 145; Paritius 689, f. 8v; Braune-Wiese 1929, s. 94, nr kat. 203;

Dobrzeniecki 1969, nr kat. 52; Dobrzeniecki 1972, s. 277, nr kat. 96; Kaczmarek-Witkowski 1990, s. 103, nr kat. III.23 („w zamknięciu schodnim nawy południowej”). Obecnie w MNW, Śr.81.

704 Knötel 1928b; Postać św. Sebalda występuje w trzech epitafiach (Sebalda Hubera, Sebalda Saurmana i Hansa Hölczela) i dwóch retabulach (tryptyk św. Jadwigi i pentaptyk Bożego Ciała) z kościoła św. Elżbiety; Patała 2015a, s. 76.

taż kaplicą św. Wawrzyńca. Co więcej, towarzyszy on św. Sebaldowi w każdym z trzech elżbietańskich epitafiów należących do Norymberczyków, którzy w swym mieście rodzinnym uczynili tych dwóch świętych patronami dwóch najważniejszych parafii.

Przykład powyższy pozwala sobie uzmysłowić jak często zabytki elżbietańskie były przemieszczanie w obrębie samego kościoła i nawet najstarsze źródło opisującego jego przestrzeń z 1649 roku nie może być odzwierciedleniem późnośredniowiecznego wyposażenia. Pokazuje to także problem zabytków z kaplicy Krappów, które – po jej zburzeniu w 1839 – zostały w ogromnej części przeniesione do kaplicy Dumlosych.

Były wśród nich aplikacje mosiężne z nagrobków Jana oraz Marty Berlin z d. Krappe (il. 54-55), wiszące do dziś na wschodniej ścianie kaplicy. Wraz z nimi przemieszczono monumentalną grupę rzeźbiarską, tzw. Pasję Krappów (il. 56-57), którą usytuowano przy zachodniej ścianie oraz nastawę fundowaną przez tę rodzinę około 1517 roku, ustawiona przy ścianie wschodniej⁷⁰⁵ (il. 50-52, 62, 65), na której stanęła rzeźba św. Barbary⁷⁰⁶. W 1860 roku Luchs wskazał ponadto, że w kaplicy znajdowała się drewniana rzeźba ukazująca Zwiastowanie⁷⁰⁷, którą badacz datowała na lata sześćdziesiąte XV stulecia. Przypuszczał, że jest to fragment nastawy, którą Burgermeister i Grundmann określili jako maryjną⁷⁰⁸. Nie wiadomo jednak skąd ów rzeźba pochodzi.

Problematyczny jest także status grupy rzeźbiarskiej, określanej w literaturze jako „Ukrzyżowanie Dumlosych” (Dumlose-Kreuzigung⁷⁰⁹ – il. 47-49), która bardzo długo wiązana była właśnie z tą kaplicą i która miała stanowić swego rodzaju dzieło przełomowe: wzór dla grup Ukrzyżowań tęczowych z kościołów św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety we Wrocławiu⁷¹⁰. Od jej nazwy przejął zresztą przydomek tzw. Dumlose-Meister⁷¹¹, określony tak przez Wiesego, dla którego dziełem głównym miała być właśnie ta grupa Ukrzyżowania (a obok niego także rzeźba św. Barbary). Wspomniany badacz datował ją na około 1500 rok, Burgermeister i Grundmann przesunęli jednak

705 Por. Kostowski 1997; Kostowski 2003 oraz fotografie archiwalne z XX w., zanim nastawę przeniesiono do MNW.

706 Luchs 1860, s. 61, nr kat. 102.

707 Luchs 1860, s. 65, nr kat. 113; obecnie w MNW (Śr.21).

708 Burgermeister-Grundmann 1933, s. 98.

709 Obemnie MNW śr.6; patrz np. Braune-Wiese 1929, s. 24-25, nr kat. 38; Burgermeister-Grundmann 1933, s. 91.

710 Guldan 1983.

711 Braune-Wiese 1929, s. 24-25, nr kat. 38; ; Mistyczne średniowiecze 2003, s. 46-47, nr kat.

20a-b (tam: Mistrz Ukrzyżowania z kaplicy Dumlose).

czas jej powstania na rok około 1410 i opinia ta utrzymywana jest do dzisiaj⁷¹². Jeśli jest ona prawdziwa, to fundatorem grupy mogłaby być rodzina Dumlose, jednak jedynie do 1405 roku, ponieważ później przekazała ona prawo patronatu kupcom, którzy także mogą odpowiadać na ufundowanie grupy. Opinia, iż tzw. Ukrzyżowanie Dumlosych pochodziło pierwotnie z tej właśnie kaplicy utrzymywała się w literaturze przez cały XX wiek, nie dochowało się jednak do naszych czasów żadne źródło, które zawierałoby zapis na temat fundacji takiej grupy rzeźbiarskiej. Nie pojawia się ona także w opisie z połowy XVII wieku, przy czym jest to znamienne, ponieważ jego twórca raczej nie podejmował się opisu wyposażenia kaplic. Dopiero na początku XXI wieku Jakub Kostowski postawił przekonującą hipotezę o pochodzeniu Ukrzyżowania także z kaplicy Krappów⁷¹³, zagadka jednak do dziś pozostaje niewyjaśniona, ponieważ piszący o wyposażeniu tej nietypowej kaplicy w 1806 roku Paritius nie podaje takiej grupy rzeźbiarskiej funkcjonującej we wnętrzu⁷¹⁴.

Nie sposób dziś wyrokować na temat pełnego późnośredniowiecznego wyposażenia kaplicy Dumlosych. Bez wątpienia, jej forma architektoniczna na tle pozostałych kaplic była nietypowa i można podejrzewać, że wiązała się z potrzebą zasygnalizowania możliwości finansowych i posiadanej pozycji społecznej przez Dytwina Dumlose, a za takimi ambicjami mogły podążać aspiracje i chęci fundacji jak najwspanialszych elementów wyposażenia. Obok nagrobków jego i dwóch członków rodziny oraz płyt niezachowanych, związanych z tamtejszym pochówkiem męskich członków rodziny Scheurlein, przywoływane tu zabytki nie musiały znajdować się w tym miejscu od momentu swego powstania. Pozostałe płyty nagrobne, te znane ze źródeł XIX-wiecznych, jak i te zapomniane, mogły zostać przeniesione do obszernej kaplicy, która w XIX wieku stała się swego rodzaju składnicą na artefakty pozbawione na przestrzeni dziejów swego pierwotnego miejsca przeznaczenia. Stało się tak w 1839 roku, kiedy to zburzona została kaplica Krappów, ale część z tych dzieł mogła być przeniesiona tam także w latach 1857-1858, po katastrofie budowlanej, kiedy to poważnym zmianom uległo dotychczasowe usytuowanie poszczególnych zabytków wewnątrz kościoła⁷¹⁵.

712 Por. System muzealny MONA MNW [data dostępu: 19.04.2016].

713 Por. rozdz. 3.5.9.

714 Paritius 1806.

715 Schultz 1875, s. 4; Oszczanowski 2011, s. 48.