Kaplica rodziny Smedchin

Położona nad północno-zachodnią kruchtą kościoła św. Elżbiety przestrzeń, znacznie wysunięta przed lico północnego szeregu kaplic, datowana była przez Burgermeistera i Grundmanna na podstawie analizy form na czas przed 1440⁸²⁸. Niemczyk ustaliła jednak, że powstanie kaplicy winno zostać przesunięte na rok 1380⁸²⁹. Zgadzający się z tą autorką Gromadzki uściślił jej datację zauważając, że kaplica musiała powstać już po zabudowaniu zachodniej partii korpusu, gdyż w zachodniej elewacji i we wnętrzu widać, że mury kaplicy dobudowane są do przypór północnej elewacji korpusu nawowego⁸³⁰.

Trapezoidalny plan kaplicy, zwężający się ku północy i odróżniający ją od pozostałych tego typu elżbietańskich budowli, jest konsekwencją poprowadzenia zachodniej elewacji kościoła ukośnie w stosunku do jego osi, co było wynikiem dostosowania kształtu budowli do biegu ulicy Kiełbaśniczej. Jednocześnie stanowi ona swoiste pendant dla zlokalizowanej się po stronie południowej wieży, w której również znajdowało się wejście do kościoła. Podobnie jak szósta od wschodu kaplica w ciągu północnym, kruchta północno-zachodnia wraz z kaplicą są wyższe od pozostałych kaplic w tym szeregu. Kondygnację dolną z piętrem łączy klatka schodowa umiejscowiona w północno-wschodnim narożniku kaplicy. Budowla pod względem funkcjonalności odpowiadała kaplicom bogatych kramarzy, znajdującej się nad południową kruchtą i Ottona z Nysy nad kruchtą północną, była od nich jednak znacznie większa.

Pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca tej kaplicy, która skłoniła zresztą Niemczyk do tak wczesnej datacji, pochodzi z 18. grudnia 1389 roku. W niej to właśnie wymieniony został Mateusz Smedchin (wówczas już nieżyjący), który zapisał stosowną sumę na świece dla opiekujących się kaplicą uczniów szkoły parafialnej⁸³¹. Mateusz, pochodzący z rodziny z Żagania, która pojawiła się we Wrocławiu w latach trzydziestych XIV wieku, występuje w źródłach z końca XIV wieku jako rajca. Został nim wybrany jednak tylko jeden raz, w 1399 roku, był też opiekunem szpitala Bożego

828 Burgermeister-Grundmann 1933, s. 93.

829 Niemczyk 1983, s. 56, nr kat. 63.

830 Gromadzki 2010, s. 22.

831 Bauch 1909, s. 110; Niemczyk 1983, s. 56, nr kat. 63; Gromadzki 2010, s. 22.

Ciała. W roku 1396 nabył on ponadto posesję przy Rynku nr 23⁸³². W XV stuleciu w posiadaniu jego rodu znajdowały się dobra ziemskie z wsią i folwarkiem Pilczyce oraz ziemie na Psim Polu i Domasławiu⁸³³.

Kolejny archiwalny ślad na temat kaplicy odnosi się do 1404 roku, kiedy to przy okazji fundacji wzmiankowany był w księdze ławniczej ołtarz⁸³⁴. Z roku kolejnego pochodzi natomiast zapis z archiwum farnego dokumentujący fundację czwartego misterium przy ołtarzu pod wezwaniem Św. Trójcy i Marii Panny, który znajdować się miał in capella Mathie Smedchin nuncupata in ecclesia, na który mieszczanin Wincenty Kammerwächter, zgodnie z testamentem jego zmarłego teścia Piotra Neumeistera, przeznaczyć miał osiem marek czynszu⁸³⁵. Dokument ten może poświadczać, że na początku XV wieku właściciel kaplicy mógł się zmienić, lub że grono jej właścicieli się poszerzyło, ponieważ ród Smedchinów właśnie w tym czasie osiąść miał już w swoich dobrach ziemskich⁸³⁶. Po 1405 roku, przez cały XV wiek źródła na temat tej budowli milczą, a kolejny dokument do niej się odnoszący pochodzi dopiero z 1531 roku, kiedy biskup Jakub Saltz z powodu nie stawienia się w terminie Macieja Glatza i jego sióstr, przekazał prawo patronatu nad kaplicą radzie miasta⁸³⁷. Co do tej ostatniej informacji podanej przez Schmeidlera wątpliwości miał jednak Jan Gromadzki, który podejrzewał, że wzmianka ta może dotyczyć innej kaplicy, ponieważ w dokumencie jest mowa o ołtarzu, który znajdował się przy ostatniej hali kościoła i może tu chodzić – w zależności od punktu widzenia – o każdą z dwóch północnych krucht. Rodzinę Glatzów należy ponadto łączyć raczej z Ottonem z Nysy. Majątek familii około połowy XV wieku dzięki małżeństwu z Małgorzatą i Barbarą, pannami z rodu von Neisse, odziedziczyli Aleksy Bank i właśnie Mikołaj Glatz⁸³⁸. Sama północno-zachodnia kruchta natomiast, po 1525 roku, stała się jednym z najważniejszych wejść do kościoła przez wzgląd na usytuowaną po tej stronie kościoła szkołę. W opisie z połowy XVII wieku kruchta jest wspominana, ale brak jakiejkolwiek informacji na temat znajdującej się nad nią kaplicy⁸³⁹. Kolejna wzmianka

832 Goliński 2011, s. 117, 119.

833 Niemczyk 1983, s. 56, nr kat. 63.

834 Bauch 1909, s. 21; Gromadzki 2010, s. 22.

835 Schmeidler 1857, s. 105-106; Bauch 1909, s. 21; por. Burgermeister-Grundmann 1933, s. 94;

Gromadzki 2010, s. 22.

836 Gromadzki 2010, s. 23.

837 Schmeidler 1857, s. 106, Gromadzki 20120, s. 22.

838 Pusch 1988, s. 148; Gromadzki 2010, s. 22-23.

839 Beschreibung 3988, passim.

pochodzi już XVIII stulecia, kiedy to umieszczono w niej podarowaną miastu bibliotekę pastora kościoła św. Elżbiety, Johanna Friedricha Burga [Burgsche Bibliothek]⁸⁴⁰.

Późnośredniowieczne dokumenty nie wspominają, poza świecami, o wyposażeniu tej kaplicy fundowanym przez jej właścicieli. Gdyby nie prace renowacyjne w 2004 roku, nieodkryte pozostałyby także polichromie architektoniczne ścian, które dziś stanowią jedyny ślad po jej właścicielach. Dekoracja malarska pokrywała prawie całe wnętrze kaplicy, łącznie z kamieniarką. Pozbawiona jest jej dolna partia ścian (ponad metr), która mogła być pierwotnie zasłonięta – jak sugerował Gromadzki – tkaniną, boazerią, bądź sprzętami. Badacz ten, wśród przedstawień świętych, na ścianie północnej rozpoznał św. Biskupa Benona z Miśni, którego kanonizacja w 1523 roku wyznacza terminus ante quem powstania malowideł.

Nie mogły one zostać namalowane jednak później, niż w 1525 roku, kiedy to kościół św. Elżbiety przejęli protestanci⁸⁴¹. Wskazówkę na temat fundatorów mogą stanowić ukazane na tej samej ścianie herby rycerskie, jeden pod stopami biskupa Benona, drugi – analogicznie – pod św. Bartłomiejem. Nie zostały one jednak jak dotąd rozpoznane⁸⁴², jednak ich ułożenie ukazuje równorzędną pozycję obu rodzin patrycjuszowskich, najprawdopodobniej pochodzących z Wrocławia i związanych z elżbietańską farą.

Niewykluczone także, iż jeden z herbów mógł należeć do rodziny Smedchinów, jednak ich średniowieczny znak rodowy nie jest znany. Kolejną wskazówkę dawać może gmerk na czerwonej tarczy umieszczony na jednym ze zworników sklepiennych, również niezidentyfikowany, być może należący do Mathiasa Smedchina bądź któregoś z użytkowników kaplicy⁸⁴³. Na ścianie wschodniej, nad wejściem, znajduje się ponadto kartusz z łacińską inskrypcją: Hoc altare Est consecratum in honore S[an]cte.

T[ri]Nita[is]. / Est b[ea]te. marie virginis et s[an]ctorum Joh[ann]is b[a]p[tis]te / Ewa[ngelis]te Hieronimy Appol[lon]ie virginis. Nicolai / et henrici confessoris. Georgij et Adalberti / m[a]r[rtyru]m. dedicacio dominica Q[ua]si modogeniti⁸⁴⁴. Nie daje ona jednak przesłanek do snucia przypuszczeń na temat fundatorów malowideł, a jedynie poświadcza, że w pierwszej ćwierci XVI wezwanie ołtarza zostało znacznie rozbudowane.

840 Schmeidler 1857, s. 105.

841 Gromadzki 2010, s. 40.

842 Nie przywołują ich ani Luchs 1860, ani Stein 1962.

843 Gromadzki 2010, s. 36 oraz s. 37, przyp. 38.

844 Inskrypcja za Gromadzki 2010, s. 32. Zdaniem badacza jej fragmenty zostały błędnie odrestaurowane. Patrz także malowidła dolnej kondygnacji datowane na 1585 rok: Kostowski 2004; Oszczanowski 2010.