Kaplica rodziny Prockendorff

Czwarta od zachodu kaplica w ciągu północnym powstała najprawdopodobniej w trzeciej ćwierci XV wieku. Wskazała na to Niemczyk, analizując detal charakteryzujący się swobodą i lekkością formy oraz atektonicznie schodzące w ścianę żebra⁸⁶⁶. Burgermeister i Grundmann datowali ją przed wojną – podobnie jak inne północne kaplice – wiek wcześniej, na około 1380 rok⁸⁶⁷.

Z kaplicą wiązana jest rodzina Prockendorff, która wywodziła się z Brochocina [Brockendorf⁸⁶⁸] i od niego też przejęła swoją nazwę. Choć do początku lat osiemdziesiątych XX wieku utrzymywała się teza o bardzo wczesnej obecności Prockendorffów we Wrocławiu (1373 rok⁸⁶⁹), najpóźniej piszący o wrocławskim patrycjacie Oskar Push, porównujący i weryfikujący wiadomości źródłowe, nie znalazł na to potwierdzenia. Wskazał on, że najstarszy znany członek tej familii to Zykfryd (ur. 1305), który z Brochocina przeniósł się do Legnicy. Rodzina żyła tam przez kilka pokoleń, dopóki Tomasz, syn Konrada i Katarzyny z d. Heyde, mieszczan legnickich, nie przeniósł się do Wrocławia. Jeszcze w 1454 notowany był on jako rajca lednicki, a już dwa lata później zyskał prawa miejskie w stolicy Śląska⁸⁷⁰. Wówczas był on już żonaty z Jadwigą z d. Gruttschreiber, córką legnickiego patrycjusza, z którą miał dwie córki i czterech synów.

865 Luchs 1860, s. 110, nr kat. 213; Schultz 1866, s. 109; Mayer 1920, s. 56-57; Zlat 1965, s.

190; Ziomecka 1967, s. 147; Ziomecka 1976, s. 126, nr kat. 133; Sztuka na Śląsku XII-XVI, s.

312-314, nr kat. III.70

866 Niemczyk 1983, s. 57, nr kat. 66.

867 Burgermeister-Grundmann 1933, s. 93.

868 Pusch 1988, s. 271.

869 Niemczyk 1983, s. 57, nr kat. 66.

870 Thomas był spokrewniony ze wspomnianym Sigfriedem w linii: Sigfried – jego syn Sidelman (zm. 1365) – jego syn Georg Młodszy (zm. 1378) – jego syn Konrad (zm. 1423) – jego syn Thomas (zm. 1481); Pusch 1988, s. 271-271.

Niemczyk wskazywała, że powstanie tzw. ołtarza Prockendorffów⁸⁷¹ (il. 68-70) wchodzącego w skład wyposażenia tej kaplicy, zlecić miał Kacper Prockendorff⁸⁷² i ta opinia powielana była w literaturze, ponieważ na rok 1481 przypadała bliżej nieokreślona fundacja ołtarza⁸⁷³. Według ustaleń Pusha, w tym czasie we wrocławskich dokumentach widnieje tylko jeden Kacper Prockendorff – syn Tomasza i brat Jana, który wspominany jest właśnie w kontekście tego roku i udziału w dobrach Ozorowice [Sponsberg]⁸⁷⁴.

Z tego czasu pochodzi właśnie tzw. ołtarz rodziny Prockendorff. Analiza stylistyczna skłoniła badaczy do konstatacji, że musiał powstać około 1470⁸⁷⁵ lub 1480 roku⁸⁷⁶. Nie jest jednak pewne, by to Kacper był za nią odpowiedzialny. Co więcej, właśnie we wspomnianym 1481 roku zmarł Tomasz, który mógł wznieść kaplicę, albo przejąć nad nią prawo patronatu i ufundować nastawę. Na wewnętrznych skrzydłach retabulum bowiem znajdują się dwa herby: Prockendorff oraz Grudschreiber, w więc herby Tomasza i jego żony Jadwigi⁸⁷⁷ (il. 70). Poliptyk mógł jednakże ufundować w tym czasie któryś z synów pary – wspominany Kacper, bądź Jan, który wraz z Melchiorem Frankensteinem był właścicielem spółki handlowej, w 1484 roku ożenił się z Katarzyną z d. Strönichen i w 1487 figuruje w źródłach jako ławnik⁸⁷⁸. On także w 1517 uczynił kolejną fundację dla kaplicy.

Ku temu ostatniemu skłaniał się zresztą Mayer argumentując, że nastawa musiała powstać przed 1484 rokiem, ponieważ na poliptyku brak herbu żony Jana (ślub odbył się w 1484)⁸⁷⁹. Sama obecność postaci fundatorów na wewnętrznych skrzydłach nastawy nie potwierdza jednak do końca tej tezy. Co prawda pojawiają się tu herby Prockenforff i Grudschreiber, jednak – zgodnie ze źródłami – małżeństwo miało czterech synów i dwie córki, podczas gdy na retabulum św. Biskupowi i ojcu tworzysz pięciu młodych mężczyzn, a św. Annie Samotrzeć oraz matce trzy panny⁸⁸⁰.

871 Obecnie w MNW, Śr.154.

872 Niemczyk 1983, s. 57, nr kat. 66.

873 Por. Ziomecka 1976, nr 131, s. 125-126.

874 Pusch 1988, s. 276.

875 Braune-Wiese 1929, s. 37-38, nr kat. 86; Burgermeister-Grundmann 1933, il. 51;

Dobrzeniecki 1972.

876 Ziomecka 1976, nr 131, s. 125-126; system muzealny MONA MNW [dostęp: 19.04.2016].

877 Identyfikacja drugiego herbu za: Luchs 1860, s. 87.

878 Pusch 1988, s. 273.

879 Mayer 1920, . 44-49.

880 Ta rozbieżność wprowadza komplikację, jednak przedstawienia obrazowe w historii sztuki nie zawsze powinny być traktowane jako jednoznaczne źródła historyczne. Potwierdziło to

Obecnie retabulum pozbawione jest swego oryginalnego zwieńczenia, o którym zresztą ani Luchs, ani Burgermeister i Grundmann nie wspominali, choć najprawdopodobniej ostały się z niego dwie figury⁸⁸¹. Rzeźby te uznawane były długo za osobne przedstawienia Jezusa i Marii Magdaleny, jednak tezę tę zweryfikowała Ziomecka, która uznała figurę przedstawiającą niemłodą już niewiastę za Marię. Jej zdaniem wymowa sceny Chrystofanii Marii wiązała się z nastawą Narodzenia tak ideologicznie (związek epifanijnej w wyrazie grupy zwieńczenia i sceny Adoracji Dzieciątka), jak stylistycznie (charakterystyczny deseń występujący na szatach postaci).

Grupa Chrystusa ukazującego się Marii ustawiona były najpewniej pod baldachimem oraz z towarzyszącymi im dwiema zaginionymi figurami aniołów⁸⁸². Jeszcze w XVIII wieku, kiedy to całą nastawę przeniesiono do kaplicy Uthmannów, grupa rzeźbiarska stanowić miała integralną część retabulum. W 1859 roku figury przeniesiono do Museum Schlesischer Altertümer. Sama nastawa pozostała w kaplicy Uthmannów do 1945 roku⁸⁸³, skąd, po wojnie, trafiła do Warszawy. Dziś na wystawie Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie podziwiać można ją wraz z figurami Chrystusa i Marii usytuowanymi nad szafą główną, w dawnym miejscu zwieńczenia (il. 69).

Krótko po fundacji retabulum, Jan Prockendorff ufundował podstawę pod ołtarz⁸⁸⁴. Mowa tu o usytuowanym dziś na wschodniej ścianie kaplicy Rehdigerów kamiennym reliefie (il. 66), płaskorzeźbionym, ukazującym piętnastu mężczyzn i pięć kobiet kierujących spojrzenie ku górze. Postaciom towarzyszą cztery herby:

Prockendorff i Grunshreiber po lewej stronie przedstawienia, Stosch i Strömichen po prawej⁸⁸⁵. Według opisu z 1649 roku przedstawienie dookreślała inskrypcja:

Johannes Prockendorf hanc aram fieri / jussit A^o 1517⁸⁸⁶. Ów kamienny fragment należałoby zatem interpretować z jednej strony jako osobliwe w formie epitafium, powstałe w roku śmierci Jana Prockendorffa, który ukazał się tu ze swą rodziną zaznaczając jednocześnie swoje korzenie poprzez herb matki, z drugiej strony jako znak, że to właśnie on odpowiada za fundację ołtarza w tej kaplicy. Dziś relief konserwatorskie odkrycie Stankiewicz (epitafium Jana II legnicko-brzeskiego); Stankiewicz 1971. Dla kontrastu por. Schmid 1994.

881 Nr inw. XI 75, 44.

882 Sztuka na Śląsku XII-XVI, s. 325-326, nr kat. III.81.

883 Luchs 1860, s. 86-87, nr kat. 162.

884 Lutsch 1886, s. 234, nr kat. 162.

885 Identyfikacja herbów za: Luchs 1860, s. 110-111, nr kar. 214.

886 Beschreibung 3988, s. 90.

ten stanowi podstawę pod ołtarz pochodzący – jak głosi inskrypcja – z 1669 roku w kaplicy Rehdigerów. Na początku XVI wieku miał on jednak zostać umieszczony w kaplicy Prockendorffów.

Przykład poliptyku fundacji Prockendorffów pokazuje jak trudno jest orzekać na temat pierwotnego miejsca przeznaczenia dzieł i ich konkretnych fundatorów.

Informacje źródłowe nie muszą być tożsame z samą warstwą ikonograficzną zabytków, a ich pierwsze usytuowanie mogło bardzo szybko ulegać zmianie. Potwierdza to wzmianka Burgermeistera i Grundmana o obecności w 1933 roku w kaplicy Prockendorffów najokazalszego elżbietańskiego retabulum: Pentaptyku Zwiastowania z Jednorożcem⁸⁸⁷ (il. 88-94). Na zdjęciu pochodzącym z czasu przed 1945 rokiem, ukazującym nawę główną i wnętrze kaplicy Prockendorffów (il. 10) nie ma już jednak podstawy pod ołtarz ufundowanej przez Jana. Nawarstwiające się podczas kolejnych stuleci wyposażenie kościoła, katastrofy budowlane i remonty spowodowały, że późnośredniowieczne zabytki, dawniej związane z konkretnymi rodzinami i fundatorami, „wędrowały” po przestrzeni kościoła, często bez zrozumienia dla ich korzeni.