Pojęcie przestrzeni sakralnej z jednej strony zasadza się na dychotomii sacrum – profanum, z drugiej zaś na architektonicznych ramach wydzielających tę przestrzeń.
Ma ona źródło w relacji pomiędzy Bogiem a ludźmi – jednostkami bądź grupami – którzy rozpoznają fragment powierzchni ziemi jako godny poszanowania. Świętość danego miejsca potwierdzana jest przez jego architektoniczne określenie, praktyki religijne oraz przez swój osobny język, którym przemawia ona do ludzkich zmysłów:
obrazy, światło czy muzykę349. Religia, jako system symboli, obok przepisów tworzy mechanizmy instytucjonalne, jak wspólny obszar zbliżający człowieka do Boga, ale także łączący we wspólnotę samych ludzi, którzy gromadzą się w jednej przestrzeni
349 Rau 2008, s. 17; Beyer 2013, s. 13.
w celach modlitewnych350: „(…) my, jako społeczność – pisał Antoni Nowowiejski – potrzebując Bogu oddawać swe hołdy publicznie, potrzebujemy miejsca, aby się w nim zbierać i rozwijać odpowiednio czynności kultu.”351 Przestrzeń sakralna nie służy jednak tylko składaniu czci, ale – jako ecclesia, zgromadzenie i wspólnota – jest ona także łącznikiem pomiędzy samymi wiernymi. Składają się na nią nie tylko budynki i przedmioty, ale także – a może przede wszystkim – ludzie, którzy używając jej, konstruują ją i nadają jej właśnie taki charakter352.
Kościół w późnym średniowieczu uznawany był za święte miejsce jako takie, przede wszystkim dzięki presentia Dei, obecności Bożego Ciała w Eucharystii.
Jednocześnie poprzez konsekrację dokonywaną przez biskupa, zwykły budynek stawał się domem Boga, domus Dei (Domincium)353, gromadzącym wiernych. Ramy architektoniczne wydzielały zaś przestrzeń sakralną, w której rozgrywała się liturgia i którą rządził porządek roku liturgicznego.
Pochodzenie słowa liturgia wiązane jest z dwoma greckimi wyrazami:
„publiczny” i „czyn”, a sama liturgia rozumiana jest jako czynność publiczna:
ministerium publicum. W Piśmie Świętym odnajdziemy jej znaczenie konkretniejsze znaczenie: święta czynność publiczna – ministerium publicum sacrum354. Z symbolicznej natury religii wynika także charakter samej liturgii jako zbioru symboli, za pomocą których wspólnota oddaje cześć Bogu. Jej wyrazem są ceremonie oraz obrzędy odprawiane za pomocą rzeczy, ruchów, mowy czy śpiewów i rozgrywane głównie w przestrzeni sakralnej355. Stąd wydzielone architektonicznie miejsce określane było nie tylko przez nacechowane symbolicznie kierunki świata356, ale także przez umiejscowienie we wnętrzu kościoła świętych przedmiotów (ołtarzy, monstrancji, czy relikwii) służących kultowi i uwzględniających potrzeby liturgiczne.
Najważniejszym miejscem w tej przestrzeni było prezbiterium, sanktuarium wraz z ołtarzem357, wyniesione ponad posadzkę kościoła, wchodzące w skład chóru,
350 Schwerhoff 2008, s. 38.
351 Nowowiejski 1893, s. 115.
352 Rau 2008, s. 13. Rau wskazywała także na charakter socjalizacyjny przestrzeni sakralnej, która scala społeczności. Beyer pisał natomiast o interakcji pomiędzy ludźmi a przestrzenią, która zachodzi podczas liturgii, która jednocześnie stwarza przestrzeń sakralną; Beyer 2013, s.
13.
353 Nowowiejski 1893, s. 132; Schwerhoff 2008, s. 41-42.
354 Nowowiejski 1893, s. 1; por. Jungmann 1992, s. 72-83.
355 Nowowiejski 1893, s. 1-2, 12.
356 Sauer 1924, s. 87-98; por. Eliade 1993, s. 85-86.
357 Sauer 1924, s. 155.
gdzie miejsca zajmowali duchowni358. Znajdowały się tam siedzenia dla duchowieństwa, jak tron biskupi, stalle po stronach północnej i południowej, czy ławka dla celebransa; pulpity chórowe dźwigające księgi liturgiczne; wreszcie ołtarz główny i sakramentarium. Była to de facto odrębna część kościoła, najczęściej oddzielona od nawy przegrodą chórową. Brak jednak przekazów źródłowych, które poświadczałyby, że takowa istniała w średniowiecznym kościele św. Elżbiety. Granicę między prezbiterium a korpusem nawowym stanowiły tu średniowieczne drewniane stalle, datowane przez Luchsa na koniec XV wieku359, znajdujące się na wysokości drugich i trzecich licząc od wschodu filarów, po stronach północnej i południowej.
Liturgia jako Służba Boża, publicznie sprawowany kult przez członków kościelnej wspólnoty, skoncentrowana była na ołtarzu głównym w prezbiterium, gdzie składana była ofiara. Dla kościoła średniowiecznego ten element przestrzeni liturgicznej był najistotniejszy, ponieważ rozgrywała się tam wraz z każdą mszą świętą sprawowana przez celebransa uobecniona ofiara Chrystusa. Koncentrowano się wówczas głównie na tym ofiarniczym, ale i wspólnotowym charakterze, który dzięki communio, uczuciu eucharystycznej jedności, prowadził do zjednoczenia wiernych zarówno z Chrystusem, jak i ze sobą we wspólnocie360. Jak pisał Nowowiejski: „Ołtarz staje się celem, końcem całego gmachu; on sam jeden tylko obrócony twarzą do wszystkich przed nim (…) Celebrans już nie patrzy na lud podczas modlitwy i ofiary, ale i oni, całe zgromadzenie obróceni są ku wschodowi”361.
Wierni zajmowali przestrzeń nawową kościoła, która – znajdując się pod jednym dachem z prezbiterium – łączyła ich z ołtarzem głównym, najważniejszym i niezbędnym elementem wyposażenia kościelnego wnętrza, który gromadził i jednoczył przy sobie tak duchowieństwo, jak i świeckich, był dobrem wspólnym, stawał się kluczowym punktem liturgicznym w przestrzeni sakralnej. Nawę wypełniały krzesła i ławki dla wybranych parafian, konfesjonały stawiane wzdłuż murów bądź przy filarach i kazalnica, miejsce podwyższone, służące duchownym do głoszenia kazań i czytania Pisma, umieszczone zazwyczaj przy filarze po stronie epistoły. Osobne
358 Nowowiejski 1893, s. 1135-1140.
359 Luchs 1860, s. 29-30, nr kat.19.
360 Woźniak 2002, s. 274.
361 Nowowiejski 1893, s. 323.
miejsce zajmowała chrzcielnica, dla której najbardziej odpowiednim miejscem była kaplica w pobliżu głównego wejścia362.
W późnym średniowieczu popularną praktyką było fundowanie w przestrzeni nawowej przez bogate rodziny i bractwa ołtarzy bocznych najczęściej przy filarach, co wprowadzało fragmentaryzację przestrzeni liturgicznej i wydzielało poszczególne części korpusu kościelnego, czyniąc z nich przestrzenie quasi prywatne363. Ołtarze te obsługiwali altarzyści.
Do jeszcze większej fragmentaryzacji dochodziło w przypadku wprowadzania kolejnych części do tej przestrzeni: prywatnych kaplic połączonych z nawami bocznymi, co w przypadku kościoła św. Elżbiety było typową praktyką364. Kaplice mieszczańskie łączyły trzy podstawowe funkcje: oratoryjną, umożliwiającą uczestnictwo w nabożeństwach, sepulkralną, powiązaną z możliwością grzebania członków rodu w obrębie kaplicy oraz reprezentacyjną, ponieważ zarówno architektura samych kaplic, jak i ich wyposażenie wpływały na wizerunek rodzin fundujących je365.
Wspólna kaplicom elżbietańskim była funkcja liturgiczna, ponieważ odprawiano tam msze za dusze zmarłych. Z tego względu przestrzenie kaplic zawierały zredukowany program świątyni i, podobnie jak w strefie prezbiterialnej kościoła, akcentowano w nich najważniejszą pod względem sakralnym strefę – ołtarzową, po przeciwnej stronie od ołtarza umieszczano natomiast stalle i klęczniki366. Bartłomiej Stein zanotował w 1512 roku czterdzieści siedem ołtarzy w całym kościele św. Elżbiety367. Warto w tym punkcie odnotować, że podobna liczba ołtarzy – czterdzieści osiem – wypełniała w XV wieku wnętrze kościoła Mariackiego w Gdańsku. Altarie stały tam zarówno w kaplicach prywatnych, jak i przy filarach w przestrzeni świątyni368.
Ołtarze służyły do odprawiania przede wszystkim mszy prywatnych, przez co funkcją różniły się od najważniejszego w świątyni ołtarza głównego. Zazwyczaj były
362 Nowowiejski 1893, s. 1227. Nowowiejski podaje, że w przypadku braku osobnej kaplicy chrzcielnica stawiana była najczęściej po stronie północno-zachodniej.
363 Schwerhoff 2008, s. 42.
364 Ich posadzka była najczęściej lekko wywyższona ponad posadzkę nawy, a od kościoła oddzielone były balustradą; Nowowiejski 1893, s. 232.
365 Niemczyk 1983, s. 30.
366 Niemczyk 1983, s. 27.
367 Stein 1995, s. 39 (w pozostałych wersjach językowych s. 87 i 121).
368 Kutzner 2000; Labuda 1979; s. 42-52 (na s. 42 plan kościoła wraz z kaplicami i rozmieszczeniem ołtarzy). Dla porówna, w kościele św. Marii Magdaleny Stein wskazał 58 ołtarzy; Stein 1995, s. 39
one umiejscawiane przy ścianach wschodnich kaplic, jednak istnieją wyjątki od tej reguły, także w przypadku elżbietańskiej fary. Wyróżniona swą formą z bryły kościoła kaplica rodziny Dumlose ma oś prostopadłą do osi samego kościoła, a strefę ołtarza przylegającą do południowej ściany podkreślają tu wieloboczne zamknięcie i forma sklepienia369. Wśród kaplic przylegających do kościoła św. Elżbiety istniały oraz istnieją i takie, które wyróżniała ich funkcja. Kaplica emporowa Ottona z Nysy, umiejscowiona po północnej stronie świątyni, łączyła funkcję oratorium związaną z prywatnymi nabożeństwami z lożą reprezentacyjną, umożliwiająca szczególne uczestnictwo w mszy świętej370. Na tle pozostałych kaplic odznaczała się również kaplica rodziny Krappe, funkcjonująca do 1839 roku przy południowej ścianie wieży, która obok roli prywatnej, była otwarta dla wiernych w okresie Wielkanocnym i pełniła funkcje publiczne jako kaplica Bożego Grobu. Ze względu na swoją bryłę i usytuowanie, a także osobne wejście, była ona wyraźnie oddzielona od kościoła, a swoją wschodnią ścianą przylegała do znajdującego się po stronie południowej przykościelnego cmentarza.
Choć część grobów odkryto podczas badań archeologicznych we wnętrzu kościoła371, gdzie najbardziej nobilitującym miejscem była przestrzeń przyprezbiterialna, a dalej korpus i prywatne kaplice, cmentarz przy kościele św. Elżbiety był powszechnym miejscem pochówku członków najbogatszego wrocławskiego mieszczaństwa372. Miał on typową późnośredniowieczną formę intra muros, a na jego terenie znajdowała się kaplica św. Materna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1358 roku jako St. Materni et Servatii373. Znana jest ona z przekazów ikonograficznych, między innymi Friedricha Bernharda Wernera (ok. 1758r. )374, i Heinricha Mützela (1824 r.)375 (il. 1, 3-5, 7-9), a jej przyziemie zostało odsłonięte podczas prac archeologicznych w 1998 roku. Ta niewielka ośmioboczna, dwupoziomowa kaplica, nakryta lekko załamanym namiotowym dachem, posiadała, jak
369 Niemczyk 1983, s. 24.
370 Niemczyk 1983, s. 28.
371 Lasota-Piekalski 1996, s. 10-19; Kwiatkowska 2005, passim.
372 Został zamknięty w czasach pruskich i ostatecznie zlikwidowany w XIX wieku; Kostowski 1999, s. 130; por.: na temat odnalezionych grobów i szkieletów, które wskazywały na dobrą kondycję zdrowotną pochowanych tam ludzi, co świadczy o dość dobrym statusie społecznym tej grupy mieszkańców Wrocławia: Kwiatkowska 2005, s. 24-45, 32-33.
373 Rozebrana w 1848 r.; zob. Kostowski 1999, s. 141, przyp. 22; Kostowski 2003, s. 145-149;
Oszczanowski 2011.
374 Len 1997, s. 33-34; Werner 2004.
375 Steinborn 1959; Oszczanowski 2011, s, 94, il. 1.
podawał w swym opisie Wrocławia z 1512 roku Bartłomiej Stein, jeden ołtarz, który obsługiwany był przez jednego altarzystę376. Znana jest także fundacja mszalna na jej rzecz z 1451 roku377. Jak sugerował Jakub Kostowski, dolna kondygnacja kaplicy, tzw.
ossarium, pozostawała najpewniej niedostępna, jedynie przez nisko umieszczony boczny otwór okienny wrzucano tam kości wydobywane przy kolejnych pochówkach na elżbietańskim cmentarzu. Górna natomiast posiadała osobne wejście378.
Cezurę przestrzeni sakralnej stanowiła najczęściej granica cmentarza. Tak też było w przypadku kościoła św. Elżbiety, gdzie wzdłuż tej granicy umiejscowione były domy, wśród nich tzw. domy altarzystów379. W swym opisie Stein odnotował w 1512 roku we Wrocławiu trzystu osiemdziesięciu czynnych altarzystów, a największa ich liczba służyła w kościele św. Elżbiety. Pisał on: (…) „rezyduje tam proboszcz z kaznodzieją, z sześcioma kapelanami i ze stu dwudziestoma altarzystami”380. Ich liczba poświadcza jak duże było zapotrzebowanie pod koniec XV i na początku XVI wieku na altarzystów w kościele św. Elżbiety, co wiązało się z licznymi fundacjami czynionymi dla tej świątyni.
376 Stein 1995, s. 40.
377 Burgermeister-Grundmann, s. 154; Kostowski 1999, s. 135, il. 8; Kostowski 2003, s. 145.
378 Kostowski 2003, s. 145; por. Kostowski 2006c.
379 Część z nich znana jest z dokumentów z imienia: Żerelik 1996, s. 159-161; por. rozdz. 2.1.1.
Na temat domków altarzystów: Kostowski 1999.
380 Stein 1995, s. 39 (w pozostałych wersjach językowych s. 87 i 121). Altarzyści zrzeszeni zostali oficjalnie bractwo w 1434 r., posiadali także własną kaplicę w kościele św. Marii Magdaleny; Kostowski 1999, s. 131.