Klimat ideowy epoki – Hiszpania na początku XX wieku (zarys)

Punktem wyjścia do rozważań nad historią Hiszpanii w XX wieku może być krótkie sformułowanie: kryzys monarchii parlamentarnej (1900 – 1931) (Miłkowski i Machcewicz 1998) które odpowiada jednemu z rozdziałów książki Historia Hiszpanii autorstwa dr. hab.

T. Miłkowskiego. Stary system i jego przedstawiciele ustąpili miejsca nowemu monarsze – Alfonsowi XIII-temu, który swoje możliwości zarządzania państwem widział w armii. Przejawiał [król] silne ambicje polityczne, które prowadziły do licznych pałacowych intryg i manipulacji, konfliktów z czołowymi politykami i ich ugrupowaniami, a w konsekwencji do ponownego wtargnięcia wojska na scenę publiczną.(Miłkowski i Machcewicz 1998) Rekapitulując czasy do wybuchu I Wojny Światowej – rządy premierów A. Maury, J. Canalejasa oraz A. de Romanonesa czy E. Dato nie zapewniły stabilizacji politycznej państwa i jego instytucji. Czas wojny – szybkiego rozwoju gospodarczego dzięki zachowanej neutralności – okazał się brzemienny w skutkach przez szalejącą w kraju inflację oraz niezadowolenie robotników, którzy ostatecznie doprowadzili do strajku generalnego w 1916 roku. W podobnym tonie – w połączeniu z zarzutami klikowych stosunków w dowództwie armii – wystąpiło wojsko. Ostatecznie to junty wojskowe miały doprowadzić do zmian w systemie politycznym (nowe Kortezy Ustawodawcze, pluralizm polityczny). Nie bez znaczenia pozostało zabójstwo premiera Dato oraz rozprzestrzenianie się epidemii grypy (1918 – 1921). Klęska armii hiszpańskiej w Maroku (próba przejęcia protektoratu) przelała czarę goryczy – społeczeństwo nie chciało rządu cywilnego – drzwi (za zgodą króla) otworzyły się dla Miguela Primo de Rivery i jego dyktatury – systemu autorytarnego, który miał stanowić remedium na sytuację polityczną.

W istocie był to czas ponad sześcioletniej stabilizacji politycznej. Dyktator – z namaszczenia królewskiego – zawiesił konstytucję i rozwiązał parlament (Kortezy), a także zdelegalizował partie polityczne i związki zawodowe. (…) Generał wzorował się na doświadczeniach faszyzmu włoskiego i na samym Mussolinim. (…).(Czapiewski i Tyszkiewicz 2012) Władzę przejęła Unia Patriotyczna – kultywująca jedność kraju, katolicyzm i monarchię. Kontynuacja wojny przeciwko Republice Rifu doprowadziła finanse państwa na skraj wytrzymałości – w połączeniu z niemożnością reform i siłowym pacyfikowaniem protestujących Primo de Rivera został zdymisjonowany. Król – skompromitowany jako współuczestnik powyżej opisanych wydarzeń – utracił tron, a Hiszpania od 1931 r. stała się republiką.

Kolejna lata trafnie opisuje brytyjski historyk: Pięcioletni okres rządów konstytucyjnych w latach 1931 – 1936 przekształcił zamęt w chaos.(Davies 2010) Nieudane reformy prawa, tendencje liberalizacji w stosunkach społecznych (rozwody, rozdział kościoła od państwa) czy reforma agrarna zaogniły tylko – dramatyczną już od dawna – sytuację w Hiszpanii. To właśnie w tych czasach kryzysu rozpoczyna się właściwa część rozważań – kariera gen. Franco i jego późniejsze rządy.

Manifest z 1936 r., który zapowiadał ratowanie Hiszpanii przed „czerwoną rewolucją”. Wojskowi rozpoczęli przejmowanie miast – rząd (istotnie lewicowy) miał niewielu żołnierzy. Wojna domowa była faktem. Starcie republikanów i nacjonalistów, ingerencje państw ościennych (pomoc nazistów i faszystów) czy sam przebieg wojny mógłby stanowić materiał na osobny tekst – dlatego pozwalam sobie na krótkie podsumowanie: lata 1936 – 1939 przyniosły Hiszpanii setki tysięcy ofiar i zmianę ustroju – dyktaturę Franco (Słęcki i Szklarski2012).

Lata II Wojny Światowej to czas dwojakiego położenia Hiszpanii – z jednej strony poparła ona państwa Osi, przystąpiła do paktu antykominternowskiego – ale w konflikcie zajęła pozycję neutralną – częściowo przez zbyt wygórowane ambicje co do nabytków terytorialnych i brak poparcia III Rzeszy. Ta sytuacja doprowadziła do konsolidacji władzy gen. Franco – za cenę autarkii gospodarczej i izolacji na arenie międzynarodowej po wojnie. Lata 1945 – 1975 to czasy władzy gen.

Franco – specyficznych rządów, rozwiązań gospodarczych, prawnych oraz kulturowych. Ich wybrane zagadnienia poddane zostały analizie w dalszej partii materiału.

3. W świecie idei – jaka jest istota doktryny gen. Franco?

Franco nigdy nie uważał się za polityka, traktował swoje obowiązki jako służbę lub misję, wierząc, że jest postacią opatrznościową; nie miał sprecyzowanej filozofii politycznej, a w działaniach kierował się przede wszystkim pragmatyzmem (…)¹ – powyższe wyczytać można w Encyklopedii PWN. Czy możemy jednak uznać, że gen. Franco nie wytworzył oryginalnej doktryny polityczno – prawnej? Zdecydowanie nie. W literaturze przedmiotu działalność ideologiczna oraz prawodawcza hiszpańskiego wojskowego jest nastawiona zdecydowanie na budowę swego rodzaju myśli politycznej – nawet jeżeli jej główny przedstawiciel skutecznie temu przeczył. Jak wskazuje T. Zubiński: generał Franco wyznał: Ja w ogóle nie znam się na polityce. (…) ale często wypowiadał się na tematy stricte polityczne, w tym również dla prasy zagranicznej.

(Zubiński 2014) Formułowane tezy o egoizmie grup społecznych („Le Figaro” – 1948), stworzenie FETyJONS (Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna i Junta Ofensywy Narodowo – Syndykalistycznej – 1937) czy fundamentalna Ley Orgánica del Estado, której hasłami przewodnimi były Bóg, Hiszpania i … Franco – pozwalają na stwierdzenie, że dyktator wytworzył program polityczny i zaplecze, które miało gwarantować jego wykonanie. Stąd obecna w literaturze przedmiotu jest doktryna, która nazywana jest frankizmem. To właśnie jej poświęcony zostanie niniejszy podrozdział.

Literatura przedmiotu w zakresie doktryn polityczno – prawnych w bardzo małym zakresie wspomina o postaci gen. Franco: Ideologia i rządy generała Francisco Franco w Hiszpanii po dziś dzień budzą kontrowersje: były autorytarne czy faszystowskie? (Olszewski i Zmierczak 1994)– pisze prof. M. Zmierczak. Pogląd w tej materii przedstawia również prof. K. Chojnicka: Często mianem totalitarnych określane są systemy panujące w krajach takich, jak Hiszpania pod rządami generała

1 Hasło Franco w encyklopedii PWN : https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Franco-Francisco;3902490.html [dostęp : 19.03.2020].

Behamonde Franco (…). Przymiotnik : totalitarny, faszystowski czy faszyzujący, pojawia się również w odniesieniu do wielu innych podmiotów (…). Jest to nieuprawnione stosowanie pojęcia totalitaryzm i faszyzm w sposób rozszerzony, co nie umożliwia precyzyjnej analizy konkretnych systemów. Znacznie właściwsze byłoby bowiem określenie ich mianem autorytarnych. (Chojnicka i Olszewski 2004) Takie przedstawienie poglądu pozwala na stwierdzenie, iż Hiszpania gen. Franco była państwem o charakterze autorytarnym – chociaż w sporach o jego istotę, ideologia komunistyczna klasyfikowała ustrój hiszpański jako jednoznacznie faszystowski – co wynikało m.in.

z jego krytycznego nastawienia wobec państw komunistycznych. Pozostaje jednak pytanie – czy wykształciła się swego rodzaju doktryna polityczna, którą dyktator propagował? W tym miejscu podejmuję próbę udzielenia odpowiedzi na to pytanie – odwołując się do literatury przedmiotu.

Dla zachowania porządku wyjść należy od definiowania pojęcia doktryny polityczno – prawnej. Jak pisze prof. L. Dubel określenia „doktryna polityczna” i „doktryna prawna” są wieloznaczne (Dubel 2012). Na potrzeby pracy niniejszej postanowiłem wykorzystać definicję, która zaproponowana została przez wyżej wymienionego uczonego, który uważa, że przedmiotem historii doktryn politycznych i prawnych są (…) : prawo (w różnych jego aspektach) oraz władza i państwo (także w różnych aspektach); obok możemy badać poglądy ekonomiczne, etyczne, a nawet estetyczne. (Dubel 2012)

Poglądy wyżej cytowanego uczonego na temat Hiszpanii w XX wieku budują koncepcję iberyjskiej odmiany faszyzmu. Jako najbardziej znany jego symbol przedstawia prof. Dubel gen.

Franco – Przewodził hiszpańskiemu faszyzmowi w latach 1936 – 1985. Swą władzę oparł na armii, Falandze i karlistach.(Dubel 2012) W istocie – szczególne podstawy prawne ustroju (omówione poniżej), wpływ generała na władzę czy dwojaka pozycja państwa w obliczu starcia z totalitaryzmami XX-wiecznej Europy niejako sytuuje Hiszpanię gen. Franco na pozycji szczególnej odmiany autorytaryzmu i faszyzmu. Nie bez znaczenia pozostaje również stan hiszpańskiej legislacjo doby dyktatora. Pozostaje jednak pytanie czym był frankizm?¹

Frankizm jako ideologia? Prof. A. Wielomski wyraźnie wskazuje, że Hiszpania doby generała Franco nie miała żadnej ideologii (pojmowanej jako całościowe urządzenie świata). Jaką istotę miała zatem doktryna gen. Franco? (…) doktryna frankizmu stanowi „połączenie programów wszystkich prawic z czasów Drugiej Republiki i ma za swój fundament jedności radykalną negację zasad, na których była ona ustanowiona. (Słęcki i Szklarski2012) Przywołana zostaje tutaj koncepcja politologów hiszpańskich, którą określa się mianem „rodzin politycznych” – negacja frankizmu na rzecz nurtów wspólnej mentalności. Doktryna, która była podstawą władzy generała, posiadała kilka części składowych : karlizm (fundamentalny antyliberalizm oparty na wartościach tradycji), madrycki autorytaryzm, nacjonalizm oraz faszyzujący falangizm. Wskazać należy, że zdaniem prof.

Wielomskiego udział teoretyczny frankistów polegał na dokonaniu syntezy czterech [powyższych]

(…) kierunków doktrynalnych.(Wielomski 2012) To dzięki Akcji Hiszpańskiej gen. Franco mógł dokonać połączenia nurtów prawicowych i stworzyć podwaliny nowego systemu politycznego w kraju. Dyktator stosował pragmatyzm, a dzieje jego władzy ujmowane są w różne etapy dominacji

„rodzin politycznych” – wpływy falangistów, chadeków czy technokratów – wpływy szczególnie w dziedzinie gospodarki. Kolejną składową frankizmu był oczywiście katolicyzm – doktryna nauki społecznej w ujęciu sprzed Soboru Watykańskiego II.² Ostatnim ogniwem spajającym „doktrynę” był sam gen. Franco – dyktator, Caudillo. Jak pisze prof. Wielomski: uznanie przywództwa Franco konstytuuje istotę tej doktryny politycznej. (Wielomski 2012)

Jako podsumowanie powyższego przeglądu badaczy dziejów doktryn politycznych oraz historii gen. Franco postanowiłem przytoczyć niniejszy fragment biografii dyktatora : frankizm był płodną hybrydą, elastyczną i twórczą. (…) był bardzo silnie osadzony w hiszpańskiej tradycji religijnej i obyczajowej. Cechowały go (…) przeświadczenie o misji (…) oraz szczególnie typowo hiszpańskie widowiskowe połączenie ducha wojskowego z żarliwością religijną. Już na pierwszy ogląd frankizm różnił się od klasycznego faszyzmu, a tym bardziej nazizmu, brakiem haseł antysemickich [a w istocie pomocą dla żydów, którzy aby uniknąć holocaustu wykorzystywali

1 Pojmowany jako synteza z : falangizmem, imperializmem oraz tradycjonalizmem.

2 Miał miejsce w latach 1962 - 1965 r.

hiszpańskie obywatelstwo] (…).(Zubiński2014) Konstytuowała zatem myśl polityczna doby gen.

Franco doktrynę, która była wyrazem specyfiki społeczeństwa hiszpańskiego. Potrafił ją modyfikować i dostosowywać do bieżących potrzeb – co z pewnością wynikało z jego pragmatyzmu.(Mularska – Andziak1994) Nie bez znaczenia pozostawała polityka antykomunizmu.

Odwoływała się do silnej władzy – która po zawirowaniach republiki była potrzebna całemu państwu.

Balansowanie między siłą Falangi i próbami jej dostosowania do warunków demokratycznych wytworzyła grunt pod propozycje demokracji bezpośredniej (często stosowanej przez gen. Franco), częściowej decentralizacji państwa czy niezależności związków zawodowych (które niejako stanowiły jeden z filarów opisywanej – frankistowskiej – grupy politycznej). Istotnym jej elementem były poglądy na państwo i prawo – w szczególności działalność legislacyjna okresu dyktatury, której poświęcam kolejny podrozdział.