Kościół powizytkowski, fot. Henryk Poddębski, ok. 1935 roku, reproduk-cja z przewodnika Ste-fana Wojciechowskiego
„Lublin”, zbiory Ośrodka
„Brama Grodzka – Teatr NN”
Brama Krakow-ska, pocztówka z serii pocztówek z widokami Lublina, fot. Ludwik Hartwig, lata 20. XX wieku, kolekcja Zbigniewa Lemiecha/Pracownia Ikonografii Ośrodka
„Brama Grodzka – Teatr NN”
blikowane w przewodniku po Lubli-nie, wydanym w latach trzydziestych XX wieku przez Ministerstwo Komu-nikacji. W cyfrowych zbiorach Ośrod-ka znajduje się sOśrod-kan całej tej publiOśrod-kacji.
Ważną grupę wśród lubelskich fo-tografów stanowili amatorzy, tacy jak Stefan Kiełsznia, Wiktor Ziółkowski, Stanisław Pastusiak czy Stanisław Ja-cek Magierski. Jedną z najważniej-szych kolekcji fotografii zgromadzo-nych w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” jest kolekcja zdjęć Stefana Kiełszni. Przez kilka lat była głównym elementem stałej wystawy Portret Miej-sca, przedstawiającej nieistniejącą już lubelską dzielnicę żydowską. W skład kolekcji wchodzi sto czterdzieści pięć zdjęć dokumentujących wybrane uli-ce – Nową, Lubartowską, Świętodu-ską, Kowalską i Szeroką – na niemal
całej ich długości, dom po domu. Wie-my, że Stefan Kiełsznia wykonał po-za tą kolekcją jeszcze inne fotografie Lublina, także w dawnej dzielnicy ży-dowskiej, zdjęcia te jednak utrzymane są w zupełnie innej stylistyce. Ważną kwestią było właściwe opisanie foto-grafii i przyporządkowanie ich do po-szczególnych ulic. Przez wiele lat, od pierwszej wystawy w 1977 roku, część zdjęć podpisana była błędnymi ad-resami. Dopiero w ramach kweren-dy w związku z wystawą i projektem Bławatne z Lublina udało się dokonać prawidłowego opisania wszystkich zachowanych zdjęć z kolekcji. Naj-bardziej spektakularnym przykła-dem błędnego opisu było zdjęcie, któ-re utożsamiano z kamienicą Szeroka 28, czyli domem Widzącego z Lubli-na. Analiza zdjęcia ujawniła, że
w isto-cie była to kamienica Szeroka 12. Przez wiele lat uważano, że zdjęcia z tej ko-lekcji zostały wykonane w 1938 roku na zlecenie konserwatora miejskiego w związku z planowaną przebudową dzielnicy żydowskiej. Dopiero podję-ta w 2010 roku analiza zdjęć pozwo-liła na jednoznaczne stwierdzenie, że fotografie wchodzące w skład kolek-cji zostały zrobione kilka lat wcześniej, niż do tej pory uważano, a mianowicie jesienią 1934 roku2.
Stanisław Jacek Magierski, z zawo-du farmaceuta, należał do najwybit-niejszych fotografów amatorów w Lu-blinie. W zbiorach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” są jego zdję-cia Starego Miasta i Podzamcza z lat trzydziestych XX wieku. Był autorem cyklu widoków ze wzgórza Czwartek, układających się w efektowną
pano-ramę Lublina. Zdjęcia te w oczywisty sposób nawiązywały do słynnej pano-ramy Wiktorii Sierocińskiej z począt-ku XX wiez począt-ku. Stanisław Magierski był również autorem serii zdjęć wykona-nych na targowisku przy ulicy Świę-toduskiej. Ten cykl fotografii można śmiało uznać za jeden z pierwszych autorskich fotoreportaży lubelskich.
Przy okazji warto wspomnieć, że to właśnie w zbiorach rodziny Magier-skich zachował się zestaw zdjęć nie-znanego autora (bądź autorów), wyko-nanych w Lublinie, w 1916 roku, pod-czas ogłoszenia tzw. Aktu 5 listopa-da. Zdjęcia te są uznawane za pierw-szy fotoreportaż z Lublina. Oprócz motywów typowych dla twórców lu-belskich Stanisław Magierski uwiecz-nił także mniej popularne wśród foto-grafów fragmenty miasta, jak
Wienia-2 Prawidłowy opis wszystkich zdjęć wchodzących w skład kolekcji, łącznie z nową pro-pozycją ich dato-wania, został prze-prowadzony przez Marcina Fedorowi-cza w ramach prac związanych z pro-jektem „Bławatne z Lublina”, w setną rocznicę urodzin Stefana Kiełszni.
Nowy Plac Targowy, fot. Stefan Kiełsznia, 1934 rok, zbiory Jerzego Kiełszni/Pracownia Ikonografii Ośrodka
„Brama Grodzka – Teatr NN”
Ulica Lubartowska 5, fot. Stefan Kiełsznia, 1934 rok, zbiory Jerzego Kiełszni/Pracownia Ikonografii Ośrodka
„Brama Grodzka – Teatr NN”
Kolekcje lubelskie
wa czy okolice rzeki Czechówki. Jest także autorem zdjęć z Kazimierza Dolnego. Warto wspomnieć, że w la-tach trzydziestych Stanisław Magier-ski nakręcił krótki, siedmiominutowy film przedstawiający obchody święta 3 Maja w Lublinie. W filmie znalazły się sceny z Krakowskiego Przedmieścia (między innymi fasada nieistniejące-go obecnie hotelu Victoria), Starenieistniejące-go Miasta i widok dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Zarówno zdjęcia, jak
i film, znalazły się w zbiorach Ośrodka
„Brama Grodzka – Teatr NN” dzięki życzliwości syna autora, Jana Magier-skiego, także zasłużonego fotografa.
Wiktor Ziółkowski, człowiek wie-lu talentów i zainteresowań – malarz, grafik, typograf, publicysta, bibliofil i kolekcjoner – zajmował się także fo-tografią. Na zdjęciach uwieczniał naj-bardziej charakterystyczne, jak i mniej znane, ale atrakcyjne pod względem artystycznym, zakątki Lublina.
By-Fotografie Lublina do 1939 roku…
Plac Litewski, fot. Sta-nisław Magierski, lata 30. XX wieku, zbiory rodziny Magierskich
S. 347: Kościół oo. Domi-nikanów, fot. Wiktor Ziółkowski, 1937 rok, zbiory Muzeum Lubel-skiego w Lublinie S. 348: Ulica Krawiecka, fot. Stanisław Pastusiak, lata 30. XX wieku, zbio-ry Grzegorza Pastusiaka
ły wśród nich ulice Starego Miasta, dzielnica żydowska na Podzamczu, a także fragmenty Śródmieścia. Za-chowały się zdjęcia ulicy Krawieckiej, Ruskiej, Nadstawnej, Mostowej, tar-gowiska przy ulicy Świętoduskiej czy ulicy Grodzkiej z widokiem na Bramę Grodzką. Kilkakrotnie fotografował Bramę Krakowską, ulicę Bernardyń-ską i oficyny dawnego klasztoru Do-minikanów. Jest także, podobnie jak Stanisław Magierski, autorem zdjęć ze wzgórza Czwartek, z efektowną panoramą Starego Miasta. Interesu-jące pod względem historycznym są zdjęcia z budowy pomnika Jana Ko-chanowskiego przed Trybunałem na Rynku Starego Miasta. Większość za-chowanych fotografii pochodzi z lat trzydziestych XX wieku. Zdjęcia Wik-tora Ziółkowskiego są obecnie prze-chowywane w Muzeum Historii Mia-sta Lublina.
Wśród lubelskich amatorów fo-tografii wyróżniał się także Stani-sław Pastusiak. W cyfrowych zbio-rach Ośrodka znajdują się jego zdję-cia wykonane pod koniec lat trzydzie-stych. Są to fotografie Starego Miasta, Podwala i Podzamcza – w tym kadry z ulic: Krawieckiej, Zamkowej i Sze-rokiej. Szczególnie wyróżnia się jego ujęcie Bramy Grodzkiej, wykonane od strony dzielnicy żydowskiej.
Należy także wspomnieć o fotogra-fiach Feliksa Kaczanowskiego, utrzy-manych w stylistyce piktorializmu.
Są to nastrojowe zdjęcia wykonane na przedmieściach Lublina: między innymi widok dzielnicy Kalinowsz-czyzna i – przede wszystkim – wyjąt-kowe kadry wykonane nad rzeką By-strzycą.
Osobną postacią wśród fotografów amatorów był Józef Czechowicz. Po-eta i dziennikarz, pasjonował się tak-że fotografią. Efektem tych zaintereso-wań są zdjęcia przechowywane w od-dziale Muzeum Lubelskiego – Mu-zeum Literackim im. Józefa Czecho-wicza w Lublinie. Jest to pięćdziesiąt sześć widoków Lublina, ukazujących różne fragmenty miasta. Są zdjęcia ze Starego Miasta, dzielnicy żydowskiej na Podzamczu i targowiska przy uli-cy Świętoduskiej, ale także z miejsc
Ulica Krawiecka, fot.
Józef Czechowicz, 1934 rok, zbiory Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Oddział Literacki im.
Józefa Czechowicza
Kolekcje lubelskie
znacznie rzadziej uwiecznianych przez fotografów jak Kalinowszczy-zna, Wieniawa i okolice ulicy Północ-nej. Przyjmuje się, że zdjęcia powsta-ły w związku z napisanym przez po-etę Poematem o mieście Lublinie; praw-dopodobnie miały ilustrować wyda-nie poematu drukiem. W 2011 roku do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” trafiły kolejne zdjęcia Czechowi-cza, tym razem pochodzące ze zbio-rów rodzinnych Marii Lizut-Skwa-rek3. Fotografie datowane na 1928 rok, przedstawiają Zamek, katedrę, ka-pliczkę przed dawnym klasztorem Wi-zytek (obecnie Centrum Kultury) oraz ulice: Dolną Panny Marii, Misjonarską i Olejną. W zbiorze są także zdjęcia
wykonane w Gutanowie koło Garbo-wa, będące zapewne przejawem etno-graficznych zainteresowań poety. Na fotografiach uwiecznił chałupy kry-te strzechą, przydrożną kapliczkę i – co ciekawe – zabytkową skrzynię, bę-dącą wyposażeniem wiejskiego do-mu. Zdjęcia ze zbiorów Marii Lizut--Skwarek zostały pokazane w Galerii NN, w czerwcu 2011 roku, na wysta-wie Czas odnaleziony. Nieznane fotogra-fie Józefa Czechowicza.
Spośród zdjęć nieznanego autor-stwa w zbiorach Ośrodka wyjątko-wo ciekawy jest zbiór ośmiu szkla-nych negatywów, przedstawiających nieznane wcześniej zdjęcia Lubli-na. Dwa ujęcia przedstawiają
pano-3 Zdjęcia trafiły do Ośrodka dzięki sta-raniom Magda-leny Kowalskiej, wówczas uczenni-cy II Liceum Ogól-nokształcącego im.
Hetmana Jana Za-moyskiego w Lu-blinie.
Fotografie Lublina do 1939 roku…
Okolice Lublina, fot.
Feliks Kaczanowski, lata 30. XX wieku, archiwum rodzinne
Fasada katedry lubelskiej, fot. Józef Czechowicz, 1928 rok, zbiory Marii Lizut-Skwarek
ramę miasta z wieży ciśnień na daw-nym placu Bernardyńskim (obecnie plac Wolności), kolejne dwa pokazu-ją w szerokim planie zabudowę oko-lic katedry, pałacu biskupiego i semi-narium duchownego przy dawnej uli-cy Zamojskiej (obecnie ulica Prymasa Wyszyńskiego), od strony łąk znajdu-jących się wówczas na tyłach budyn-ków wzdłuż ulicy Podwale. Na kolej-nych zdjęciach uwieczniono widoki dwóch kościołów, należących daw-niej do oo. bernardynów i ss. bernar-dynek. Ostatnia fotografia została wy-konana we wnętrzu i przedstawia tzw.
zakrystię akustyczną w katedrze lubel-skiej. Nie wiemy, kim był autor tych fo-tografii. Mógł to być zawodowy foto-graf, pracujący w jednym z wielu
za-kładów fotograficznych, działających w Lublinie na przełomie XIX i XX wie-ku. Nie można jednak wykluczyć, że autor był zafascynowanym fotografią amatorem, na tyle majętnym, że mógł pozwolić sobie na to dość kosztowne hobby. Na negatywach nie ma żad-nej daty – na szczęście dokładna ana-liza fotografii pozwoliła na ustalenie, że zdjęcia powstały już w XX wieku.
Dwie panoramy miasta zostały wyko-nane z nieistniejącej już wieży ciśnień na placu Bernardyńskim, wzniesio-nej w 1899 roku. Na zdjęciach widać kościół pobernardyński, po remoncie przeprowadzonym na początku XX wieku, a także budynek szkoły han-dlowej Vetterów, ukończony w 1907 roku. Na tym samym zdjęciu można
dostrzec czytelny szyld w języku ro-syjskim nad sklepem w jednej z ka-mienic. Świadczy to o tym, że zdjęcie zostało zrobione przed 1915 rokiem, kiedy jeszcze obowiązywały rosyjskie napisy w przestrzeni publicznej. Wi-dok remontowanej Wieży Trynitar-skiej pozwala na datowanie zdjęcia na 1907 lub 1912 rok, poniewasż wła-śnie w tych latach miał miejsce remont wieży przed I wojną światową.
Najbardziej tajemniczym i działają-cym na wyobraźnię odbiorcy zbiorem fotografii w Ośrodku „Brama Grodz-ka – Teatr NN” jest bez wątpienia tzw.
kolekcja szklanych negatywów odna-leziona w 2010 roku na strychu ka-mienicy Rynek 4, na Starym Mieście w Lublinie4. Kolekcja składa się
z po-nad dwóch tysięcy siedmiuset płyt szklanych różnej wielkości: od 6x9 cm do 13x18 cm. Większość fotogra-fii została wykonana w okresie mię-dzywojennym; część zdjęć pocho-dzi jeszcze z czasów I wojny świato-wej. Największą część kolekcji stano-wią portrety, zarówno pojedyncze, jak i grupowe. Na zdjęciach widzimy żoł-nierzy, uczniów, rzemieślników, rol-ników oraz osoby o nieustalonym za-wodzie. Fotografie zostały wykonane zarówno w pomieszczeniach (część zdjęć powstała we wnętrzu kamieni-cy Rynek 4), jak i w plenerze, między innymi w Ogrodzie Saskim. Są także zdjęcia z otwarcia jesziwy, a także fo-tografie zrobione na nowym cmen-tarzu żydowskim przy obecnej ulicy
4 Negatywy odnale-zione w trakcie prac poprzedzających remont budyn-ku zostały zabez-pieczone i wstęp-nie zdigitalizowa-ne przez Krzysz-tofa Janusa, pro-wadzącego nadzór budowlany w ka-mienicy Rynek 4.
Widok na katedrę lubelską od strony wschodniej, autor nie-znany, pocz. XX wieku, zbiory Pracowni Ikono-grafii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
Widok na kościół oo.
Bernardynów i ulicę Bernardyńską z wieży ciśnień, autor nieznany, pocz. XX wieku, zbiory Pracowni Ikonografii Ośrodka „Brama Grodz-ka – Teatr NN”
Kolekcje lubelskie Fotografie Lublina do 1939 roku…
S. 354:
Portrety niezidentyfi-kowanych mieszkańców Lublina, fot. Abram Zylberberg, przed 1939 rokiem, kolekcja szklanych negatywów z kamienicy przy Rynku 4/Pracownia Ikonografii Ośrodka „Brama Grodz-ka – Teatr NN”
Remont ulicy Grodzkiej, autor nieznany, ok. 1939 roku, fotografia z albu-mu „Roboty publiczne finansowane przez Fundusz Pracy w Lu-blinie (1939r.)”, zbiory Archiwum Państwowe-go w Lublinie
S. 355:
Roboty przy wykony-waniu bruku i zbiornika wodnego w Rynku Starego Miasta w Lubli-nie, autor nieznany, ok.
1938 roku, fotografia z albumu „Zdjęcia z robót konserwator-skich Starego Miasta prowadzonych przez Wydział Budownictwa Zarządu Miasta w roku 1938–1939”, zbiory Ar-chiwum Państwowego w Lublinie
Roboty ziemne podczas regulacji Czechówki, autor nieznany, 1937 lub 1938 rok, fotografia z albumu „Roboty publiczne prowadzone przez ZM m. Lublin a finansowane przez Fundusz Pracy 1937/38”, kolekcja Jolanty Jurkie-wicz/Pracownia Ikono-grafii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
Walecznych oraz na cmentarzu ży-dowskim na Wieniawie. Należy do-dać, że zdjęcia wchodzące w skład kolekcji wykonano nie tylko w Lubli-nie, lecz także w innych miejscowo-ściach, takich jak Chełm, Niemce, Na-łęczów, Nowodwór, Trzciniec i Wola Sernicka. Przyjmuje się, że autorem (lub współautorem) zdjęć był foto-graf Abram Zylberberg, wymieniony wśród mieszkańców kamienicy Rynek 4 w 1940 roku5. W 2012 roku kolekcja została przekazana Ośrodkowi „Bra-ma Grodzka – Teatr NN” przez wła-ścicieli kamienicy Rynek 4 w depozyt na dziesięć lat. Warto dodać, że ko-lekcja negatywów stała się tematem filmu Nataszy Ziółkowskiej-Kurczuk Twarze nieistniejącego miasta. Premiera filmu miała miejsce w Ośrodku „Bra-ma Grodzka – Teatr NN” 4 listopada
2013 roku. Wybrane zdjęcia z kolekcji zostały także wykorzystane przy two-rzeniu książki Iwony Chmielewskiej Dopóki niebo nie płacze (2016).