Koncepcja badania

Badanie podłużne w gimnazjum miało charakter panelu. Dzięki obserwacji tej samej próby uczniów na trzech etapach badania, od momentu rozpoczęcia przez nich nauki w gimnazjum, aż do egzaminu gimnazjalnego, możliwe jest precyzyjne badanie osiągnięć uczniowskich i czynników z nimi związanych.

Oprócz danych uzyskanych od respondentów podczas badania, z baz egzaminacyjnych pozyskano informacje o wynikach sprawdzianu po klasie szóstej i egzaminu gimnazjalnego uczniów objętych badaniem (dane populacyjne pozyskiwane są co roku przez zespół na po-trzeby modelowania wskaźników EWD). Przyłączenie wyników egzaminacyjnych do zbiorów danych z badań było kluczowe dla weryfikacji trafności wskaźników EWD. Tylko dzięki połącze-niu tych danych można sprawdzić, jak zmieniają się modele EWD przy uwzględniepołącze-niu danych powiązanych z osiągnięciami uczniów.

Badanie objęło pięć grup respondentów. Pierwszą z nich byli uczniowie. Uczestniczyli oni w każdym z etapów badania. Oprócz nich badaniem objęto rodziców uczniów, nauczycieli wybranych przedmiotów oraz dyrektorów szkół, do których uczęszczali uczniowie będący zasadniczą grupą respondentów. Dokładną strukturę badania, wraz z opisem populacji bada-nych na każdym z etapów, ilustruje tabela 1.

Etap I przeprowadzono zimą i wiosną 2010 roku. Rozpoczął on cały cykl badawczy i objął ucz-niów z wybranych klas pierwszych z wylosowanych gimnazjów, ich rodziców, nauczycieli oraz dyrektorów. Miał na celu zebranie podstawowych informacji dotyczących inteligencji ucznia oraz pozycji społecznej jego rodziców. Są to dwie zmienne, które w literaturze tematu wskazuje się jako istotne wyznaczniki osiągnięć szkolnych ucznia. Z punktu widzenia trafności wskaźników EWD kluczowe jest sprawdzenie, w jakim stopniu zmieniają się wskaźniki EWD, jeśli przy ich wyliczaniu będziemy brali pod uwagę inteligencję ucznia oraz pozycję społeczną jego rodziców.

Jako podstawy przygotowania wskaźników, pozwalających mierzyć pozycję społeczną rodzi-ców, użyto klasyfikacji ISCO w wersji 2008 (The International Standard Classification Of Occupations – Międzynarodowy Standard Klasyfikacji Zawodów), która pozwala, przy zadaniu dodatkowych pytań, na stworzenie na jej podstawie skali ISEI (The Socio-economic Index of Occupational Status – socjoekonomiczny wskaźnik statusu zawodów; Ganzeboom, De Graaf i Treiman, 1992). Skala ta jest wykorzystywana między innymi w badaniach PISA (OECD, 2009). Zebrano także informacje do-tyczące wykształcenia rodziców. Dodatkowo badano tutaj strukturę rodziny ucznia, kapitał kulturo-wy (zoperacjonalizowany jako liczba książek w domu) i ekonomiczny rodziny (indeks posiadanych dóbr). W celu zminimalizowania ilości braków danych, pytania dotyczące pozycji społecznej zostały zadane zarówno rodzicom, jak i uczniom (odpowiedzi uczniowskie są włączane w analizie jedynie w sytuacji, gdy dla obojga rodziców występują braki danych).

tabela 1. Schemat badania podłużnego w gimnazjum

uczniowie inteligencja, wcześniejsze doświadczenia edukacyjne, motywy wyboru szkoły, aspiracje edukacyjne, pozycja społeczna rodziców

rodzice

środowisko społeczne, pozycja społeczna, aspiracje edukacyjne w stosunku do dziecka, wcześniejsze doświadczenia szkolne ucznia,

motywy wyboru gimnazjum, opinie o egzaminach zewnętrznych

nauczyciele opinie o egzaminach zewnętrznych i EWD, wykorzystanie wyników egzaminów zewnętrznych w pracy dydaktycznej

dyrektorzy

opinie o egzaminach zewnętrznych i EWD, wykorzystanie wyników egzaminów zewnętrznych w pracy dydaktycznej, selekcja uczniów

do szkoły etap ii

(IX–XI 2011) III klasa gimnazjum

uczniowie osiągnięcia i umiejętności szkolne uczniów w zakresie języka polskiego (świadomości językowej oraz czytania) i matematyki.

etap iii (IV–VI 2012) III klasa gimnazjum

uczniowie

inteligencja, motywacja do nauki, integracja uczniów ze szkołą, zaufanie do instytucji publicznych, aspiracje edukacyjne, sposób przygotowania się do egzaminu gimnazjalnego, korepetycje, socjometria, styl nauczania,

bezradność intelektualna, stopień samokontroli

rodzice aspiracje edukacyjne w stosunku do dziecka, uczestnictwo w życiu szkoły

nauczyciele

styl zarządzania, kultura organizacyjna, styl przywództwa, opinie o egzaminach zewnętrznych i EWD, styl nauczania, uczestnictwo

w różnych formach doskonalenia

dyrektorzy

styl zarządzania, kultura organizacyjna, styl przywództwa, opinie o egzaminach zewnętrznych i EWD, stosowanie selekcji uczniów do szkoły, metody selekcji uczniów do klas oraz przydziału nauczycieli do klas

Do pomiaru inteligencji zdecydowano się użyć testu matryc Ravena w wersji standard – forma klasyczna (Jaworowska i Szustrowa, 1991a). Pozwala on mierzyć inteligencję płynną u dzieci, młodzieży i dorosłych.

Ponadto zebrano informacje dotyczące wcześniejszych doświadczeń szkolnych ucznia (m.in. uczęszczania do przedszkola), jego aspiracji edukacyjnych oraz aspiracji edukacyjnych rodziców względem dziecka. Przedmiotem pomiaru były także opinie rodziców, nauczycieli i dyrektorów o systemie egzaminów zewnętrznych. Dwie ostatnie grupy pytano także o opi-nie na temat EWD.

W II etapie badania, jesienią 2011 roku, przeprowadzono pomiar osiągnięć szkolnych.

Uczestniczyli w nim uczniowie, którzy zostali objęci pierwszym etapem badania. W cza-sie trwania II etapu rozpoczynali oni naukę w klacza-sie trzeciej. Wypełniali dwa testy: czy-tania oraz matematyki (każdy z testów miał dwie wersje, przy czym część zadań – tzw.

zadania kotwiczące – występowała w obu wersjach). Zebrane dane pozwoliły na spraw-dzenie, w jakim stopniu zmieniłby się wskaźnik EWD, jeśli mielibyśmy dodatkową infor-mację o osiągnięciach uczniów przed etapem intensywnych przygotowań do egzaminu gimnazjalnego.

Testy osiągnięć zostały opracowane przez zespół EWD na podstawie zadań z wcześniej-szych egzaminów zewnętrznych: sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego oraz odtajnionych zadań wykorzystywanych w badaniach PISA. W zakresie czytania skupiono się na następują-cych umiejętnościach uczniów:

„ wyszukiwanie informacji – znalezienie w tekście informacji,

„ interpretacja – zrozumienie tekstu, od zakreślenia zakresu tematycznego do określenia znaczenia tekstu, wraz z odniesieniem się do zawartych w nim przeciwstawnych idei lub niejednoznaczności,

„ refleksja i ocena – odniesienie znaczeń zawartych w tekście do szerszej wiedzy, także umiejętności rozumowania hipotetycznego i uzasadnienia swojego stanowiska.

W przypadku matematyki skupiono się na następujących umiejętnościach:

„ przestrzeń i kształt – znajomość figur geometrycznych i rozumienie relacji i związków między obiektami w przestrzeni,

„ zmiana i związki – relacje matematyczne między zbiorami (zawieranie, podzielność itp.), reprezentowane symbolicznie, algebraicznie, graficznie lub tabelarycznie,

„ ilość – odniesienie do liczb jako atrybutów rzeczy w otaczającym nas świecie (kursy walut, objętości, czas), także szacowania i przybliżanie.

Ostateczne przygotowanie zeszytów testowych było poprzedzone pilotażem, w ra-mach którego przeprowadzono badanie na 179 uczniach klas trzecich z 10 gimnazjów. Na podstawie wyników pilotażu usunięto te zadania, które miały niezadowalające własności pomiarowe.

W ramach II etapu badania każdy uczeń rozwiązywał jedną z dwóch wersji testu czytania i jedną z dwóch wersji testu matematycznego. Dzięki puli zadań kotwiczą-cych (jednakowych w obu wersjach) możliwe było wyrażenie wyników obu wersji da-nego testu na wspólnej skali (dzięki zastosowaniu odpowiednich metod statystycznej

analizy danych). Pozwoliło to na wspólną analizę wszystkich zadań, zwiększając jed-nocześnie różnorodność zadań wykorzystywanych w teście.

W przypadku czytania, zeszyt w wersji pierwszej zawierał 13 niepowtarzalnych zadań, natomiast w drugiej – 14. Testy zawierały także 10 zadań kotwiczących. Obie wersje testu matematycznego zawierały po 10 niepowtarzalnych zadań oraz 6 zadań kotwiczących.

Etap III, trwający od kwietnia do czerwca 2012 roku, ponownie objął wszystkie grupy re-spondentów. Jego realizacja rozpoczęła się zaraz po zakończeniu egzaminu gimnazjalnego.

W jego toku zebrano dane na temat szeregu wyznaczników osiągnięć szkolnych. W przypad-ku uczniów, dokonano powtórnego pomiaru inteligencji. Ze względu na niewystarczającą trudność testu matryc Ravena w wersji standard – forma klasyczna (Jaworowska, Szustrowa, 1991a), już w pierwszym etapie zdecydowano się na wykorzystanie także testu matryc Ravena w wersji „dla zaawansowanych” (Jaworowska, Szustrowa, 1991b). Umożliwiło to szacowanie przyrostów inteligencji uczniów podczas nauki w gimnazjum. Respondenci wypełniali naj-trudniejsze serie testu matryc Ravena w wersji standard – forma klasyczna (serie C, D, E) oraz pozycje od 1 do 24 II serii testu w wersji dla zaawansowanych (Jaworowska, Szustrowa, 1991b).

Dodatkowo uczniowie wypełniali kwestionariusz, w którym znajdowały się pytania oraz całe narzędzia do badania między innymi stopnia integracji szkolnej, motywacji do nauki, zaufania do instytucji publicznych, sposobów przygotowania do egzaminu gimnazjalnego, aspiracji edukacyjnych, korzystania z korepetycji oraz bezpłatnej pomocy w nauce, poziomu bezrad-ności intelektualnej w zakresie języka polskiego i matematyki oraz poziomu samokontroli.

W kwestionariuszach skierowanych do nauczycieli pytano także o style nauczania. Szczególną uwagę zwrócono także na funkcjonowanie szkół, głównie na sposób zarządzania nimi. W tym kontekście badano partycypację nauczycieli i rodziców w funkcjonowaniu szkoły, styl przy-wództwa w szkole oraz jej kulturę organizacyjną. Ponadto w kwestionariuszu kierowanym do dyrektorów powtórzono pytania dotyczące selekcji uczniów do szkoły. Uzupełniono je otwartymi pytaniami dotyczącymi sposobów podziału nowo przyjętych uczniów na klasy oraz przydziału nauczycieli do klas.

Wszystkie etapy badania miały charakter ilościowy. . Badania z uczestnictwem uczniów miały charakter audytoryjny. Kwestionariusze kierowane do nauczycieli, dyrektorów i rodzi-ców były rozdawane do samodzielnego wypełnienia i zbierane przez ankieterów w szkołach.

Jedynym wyjątkiem były pytania dotyczące podziału uczniów na klasy i przydziałów zespo-łów nauczycielskich do klas – zostały one zadane dyrektorom w formie otwartej przez ankie-tera, w formie quasi-wywiadu (III etap badania).