Wprowadzenie
2.5. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego
71 Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego
do sporządzania sprawozdań finansowych, prowadzenia ewidencji umożliwiającej ich sporządzenie, natomiast zasady kalkulacji kosztów i ich kontroli pozostawia do ustalenia zarządzającym.
72 Teorie wyjaśniające społeczną odpowiedzialność organizacji
tradycja, doświadczenia zebrane w poprzednich pokoleniach,
warunki zewnętrzne, czyli sytuacja polityczna i gospodarcza kraju, np. poziom bezrobocia, wysokość wynagrodzeń pracowników, przedsię-biorczość59,
sytuacja polityczna,
przepisy prawa,
chęć obywateli do angażowania wolnego czasu w sprawy ogółu60,
poziom migracji ludności61.
Zdecydowanie negatywnie na zaangażowanie ludzi w sprawy społeczne wpływają:
brak integracji, poczucia więzi z sąsiadami,
brak poczucia odpowiedzialności za innych,
społeczeństwo korupcyjne,
brak własności, np. wynajmowanie mieszkań zamiast kupowania, brak in-westycji,
stagnacja kulturalna, niski poziom zaufania62.
W niektórych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, zaobserwowano spadek ja-kości społeczeństwa obywatelskiego wraz z nasilaniem się takich czynników, jak:
wzrost aktywności zawodowej kobiet,
wzrost mobilności mieszkańców,
transformacja modelu małżeństwa,
zmiana sposobu spędzania wolnego czasu wynikająca z postępu technolo-gicznego63.
Tworzenie się społeczeństwa obywatelskiego może mieć miejsce w ustrojach demokratycznych, gdy mieszkańcy mają możliwość korzystania z prawa do zgro-madzeń, samoorganizacji64. W państwach takich jak Chiny lub Rosja, w których proces liberalizacji życia gospodarczego nie przebiegał równolegle z demokratyza-cją systemu politycznego, rozwój społeczeństwa obywatelskiego przebiega inaczej.
Uwolnienie rynku w wielu krajach postkomunistycznych spowodowało wykształ-cenie się klasy średniej oraz pozwoliło na swobodny przepływ kapitału, stąd znik-nęły bariery dla działań biznesowych i pozabiznesowych. Ludzie, którzy szybko
59 J. Wendt, Wymiar przestrzenny struktur i aktywności społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, PAN, Warszawa 2007, s. 38.
60 V.M. Pérez Díaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, tłum. D. Lachowska,
„Znak”, Kraków; Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 1996, s. 5.
61 M. Andruszkiewicz, A. Breczko, S. Oliwniak (red.), Filozoficzne i teoretyczne zagadnienia demokratycznego państwa prawa, Wydawnictwo Temida, Białystok 2015, s. 307.
62 S.K. Adjibolosoo, Developing Civil Society: Social Order and the Human Factor, Ashgate, Aldershot 2006, s. 110.
63 R.D. Putnam, Samotna gra w kręgle: Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 468.
64 E. Wnuk-Lipiński, X. Bukowska, Dwadzieścia lat polskiego społeczeństwa (nie)obywatel-skiego, [w]: B.W. Mach (red.), Jakość naszej demokracji: Społeczno-kulturowe podstawy polskiego życia publicznego, Instytut Studiów Politycznych PAN – Collegium Civitas, Warszawa 2012, s. 79–80.
73 Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego
się wzbogacili, odczuwali silną potrzebę poprawienia losu osób ze środowiska, z którego sami pochodzili. Cechą charakterystyczną dla krajów rozwijających się stały się też widoczne akcje dobroczynne, w których bogaci przedstawiciele biznesu (np. w Rosji) przekazywali duże sumy na ratowanie dziedzictwa narodowego, fun-dowali szpitale, kościoły, aby przez długi czas obywatele pamiętali o dobroczyn-ności filantropa. Z tego powodu w okresie po II wojnie światowej, w czasach PRL, aż do lat 80. XX w. obywatele polscy nie podejmowali działań mających na celu przejmowanie odpowiedzialności za eliminację problemów społecznych. W kra-jach, w których transformacja nie jest pełna, jak Chiny czy Rosja, dobroczynność przedsiębiorców i innych zamożnych obywateli jest ściśle związana z polityką.
W Chinach darowizny są przekazywane najczęściej organizacjom filantropijnym kontrolowanym lub popieranym przez rząd. W Rosji natomiast biznesmeni korzy-stają z rad polityków w sprawie celów filantropijnych wartych wsparcia65.
Badania kondycji polskiego społeczeństwa prowadzone pod koniec lat 70. XX w.
wykazały, że Polacy odczuwają pustkę instytucjonalną i potrzebę zagospodarowa-nia życia społecznego. W latach 80. XX w. w Polsce funkcjonowało tzw. „ułomne społeczeństwo obywatelskie”, co przejawiało się w udziale obywateli w zgromadze-niach kontrolowanych przez państwo bądź w opozycyjnych do władzy formalnych i nieformalnych organizacjach mających na celu walkę („przepychankę”) z rzą-dzącymi. Po roku 1989 nastąpił gwałtowny rozwój organizacji pozarządowych, po latach prób niszczenia zaufania Polaków do kapitału prywatnego, aktywności, inicjatywy. W 2002 r., czyli trzy lata później, było już w Polsce 96 tys. organizacji pozarządowych, w tym 36 tys. stowarzyszeń i 5068 fundacji66. Niestety, począt-ki rozwoju sektora organizacji pozarządowych, jako przejawu odradzającego się społeczeństwa obywatelskiego, nie były satysfakcjonujące, nawet dla założycieli tych organizacji. Część z nich powstała nie w wyniku wzrostu zainteresowania społeczeństwa problemami innych (z pobudek altruistycznych), ale w celu dokony-wania oszustw finansowych i innych działań niezgodnych z zasadami współżycia społecznego i z prawem. Aż 37,9% zarządzających organizacjami pozarządowymi wskazywało na patologie w trzecim sektorze jako problem przyczyniający się do ni-skiego poziomu zaufania społecznego i złego wizerunku organizacji pozarządo-wych w mediach i w oczach opinii publicznej67. Poza fundatorami i założycielami organizacji pozarządowych, reszta społeczeństwa w Polsce wciąż pozostaje bierna.
Lata komunizmu i utwierdzania Polaków w nieufności do wszelkich działań pry-watnych, kapitalizmu, a zarazem wskazywania jednostek państwowych jako od-powiedzialnych za eliminację problemów społecznych, spowodowały, że część pol-skich obywateli wciąż jest niezainteresowana angażowaniem się w pomoc innym.
Poza sporadycznymi akcjami charytatywnymi, jak organizowana przez fundację
65 J.E. Spero, Charity and Philanthropy in Russia, China, India and Brazil, Foundation Cen-ter, USA, 2014, s. 10.
66 J. Dąbrowska, M. Gumkowska. J. Wygnański, Podstawowe fakty o organizacjach poza-rządowych – Raport z badania 2002, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2002, s. 5.
67 Tamże, s. 29.
74 Teorie wyjaśniające społeczną odpowiedzialność organizacji
Jurka Owsiaka Orkiestra Świątecznej Pomocy, i wskazywaniem organizacji po-żytku publicznego uprawnionej do otrzymania 1% p.d. przy rozliczeniu podatko-wym, Polacy nie angażują swojego czasu w pomoc innym. Jednakże w porówna-niu z rokiem 2002 należy zauważyć w 2015 r. wzrost gotowości polskich obywateli do wspierania innych68. Najnowsze badanie dotyczące wizerunku organizacji po-zarządowych w oczach społeczeństwa wskazuje, że niewiele się zmieniło w tym względzie od początku transformacji. Po 25 latach od upadku komunizmu prawie 50% Polaków jest przekonanych, że w organizacjach pozarządowych dochodzi do nadużyć i prywaty, a tylko 35% osób twierdzi, że takie organizacje rozwiązują ważne problemy w sąsiedztwie69.
Korporacje, jak wskazują badacze, mogą pełnić istotną rolę w tworzeniu społe-czeństwa obywatelskiego, a w szczególności w budzeniu odruchów altruistycznych u ludzi70. Przedsiębiorcy często pośredniczą w przekazywaniu środków finanso-wych od osób fizycznych (klientów) do organizacji pozarządofinanso-wych. Jest to moż-liwe poprzez organizowanie akcji przyczyniających się z jednej strony do wzrostu sprzedaży i poprawy wyników finansowych firmy, a z drugiej do sfinansowania celów organizacji filantropijnych. Ta specyficzna rola przedsiębiorstw ma szcze-gólne znaczenie w krajach, w których aktywność obywatelska jest niska. Badania dotychczas prowadzone na świecie dotyczące filantropii korporacyjnej nie dają peł-nej odpowiedzi na pytanie o skalę tych działań, gdyż trudno oddzielić sponsoring od prawdziwej filantropii71.
Podsumowanie
Celem rozdziału było wyjaśnienie powiązań między opisującymi koncepcję CSR teoriami: instytucjonalną, interesariuszy, legitymizacji, teorią agencji oraz koncep-cją społeczeństwa obywatelskiego. W wyniku analizy literatury ustalono, że teoria instytucjonalna pozwala odpowiedzieć na pytanie, jakie zasady, prawdy prowadzą instytucje do kopiowania zachowania innych organizacji w zakresie społecznej odpowiedzialności. Teoria legitymizacji wskazuje, czy dla sukcesu organizacji ko-nieczne jest zachowanie dobrego wizerunku w oczach opinii społecznej i czy ten wizerunek może być poprawiony poprzez działalność społecznie odpowiedzialną.
68 CBOS, Aktywność społeczna Polaków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, http://www.
cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_060_14.PDF [dostęp 20.01.2017].
69 P. Adamiak, Wizerunek organizacji pozarządowych – Raport z badania, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2015, s. 36.
70 M.T. Henderson, A. Malani, Corporate philanthropy and the market for altruism, “Colum-bia Law Review” 2009, Vol. 109 (3), s. 3.
71 J. Hanousek, E. Kocenda, K. Svítková, Corporate Philanthropy in the Czech and Slovak Republics, “Czech Journal of Economics and Finance” 2010, Vol. 60 (2), s. 103.
75 Podsumowanie
Brak zasad, norm kulturowych, przyjętych kanonów postępowania nie będzie powodował wzrostu oczekiwań interesariuszy dotyczących CSR. Teoria intere-sariuszy koncentruje się na wymaganiach poszczególnych grup intereintere-sariuszy i umożliwia zrozumienie sprzeczności ich oczekiwań, a zakres CSR i ujawnianych informacji pomagają określić, którzy interesariusze są ważni dla firmy i jakich informacji potrzebują. Raportowanie zrównoważonego rozwoju pozwala zmniej-szyć koszty agencji, które powstają, gdy cele pryncypała (zarządzającego) różnią się od celów agenta (menedżera). Teoria agencji wyjaśnia konflikt interesów ujaw-niający się w wyniku sprzeczności motywów, zasad, potrzeb poszczególnych stron w procesie realizacji działań CSR: strony finansującej, organizacji dystrybuującej środki i beneficjentów. W ramach tych organizacji różne cele i motywy mogą mieć członkowie, menadżerowie, wolontariusze. Od instytucji (norm, zasad moralnych, instytucji państwowych, aparatu przeciwdziałającego przestępczości) będą zależały koszty agencji i efektywność realizacji programów SR. Na stopień złożoności struk-tury uczestników programu SR ma wpływ poziom rozwoju społeczeństwa oby-watelskiego. Organizacje pozarządowe, pełniące rolę agentów w stosunku do kor-poracji (pryncypałów), będą efektywniej zarządzały powierzonymi im środkami, jeżeli będzie istniała kontrola społeczna, obowiązek sprawozdawczości i nadzór innych organizacji, w tym państwowych instytucji. Możliwość rozwoju filantropii korporacyjnej będzie uzależniona również w dużym stopniu od poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, warunkowanego normami społecznymi, zwyczaja-mi, a także w dużej mierze otoczeniem instytucjonalnym sprzyjającym tworzeniu organizacji pozarządowych.