PRZEMOC W KONFLIKCIE
4.2. Konflikt w świetle relacji zysków i strat (teoria wglądu)
Interesujące uwagi dla wnioskowania o przemocy w konflikcie oraz czynni-ków do niej wiodących pojawiają się w efekcie analizy zespołu przekonań
nazy-wanych „teorią wglądu” (prospect theory)29. Daniel Kahneman i Amos Tversky
na gruncie badań ekonometrycznych przekonują, iż jednym z istotniejszych moto-rów działania jest „efekt pewności”, który definiują jako zdecydowaną preferencję pewnych zysków nad zyskami obarczonymi ryzykiem, nawet jeśli te pierwsze są
zdecydowanie mniejsze30. Ta refleksja (opisywana zresztą w porzekadle o wróblu
w garści i gołębiu na dachu) doprowadziła do badań, z których wynika, iż psycho-logiczny efekt perspektywy straty jest nieproporcjonalnie większy niż
perspekty-wa zysku przy tej samej perspekty-wartości bezwzględnej straty/zysku (np. o perspekty-wartości 10)31.
Perspektywa straty jest zatem znacznie silniejszym motywatorem dla podej-mowania zdecydowanych akcji aniżeli perspektywa zysku. Stanowi to do pewne-go stopnia ilustrację dwóch zjawisk, opisywanych powyżej. Dzięki teorii wglądu pełniejszego uzasadnienia nabiera koncepcja sekurytyzacji. Sformułowanie pro-blemu, jako dotyczącego bezpieczeństwa, w sposób naturalny przenosi go po-26 Znakomitą analizę miejsca i roli mitu w polityce prezentuje M. Rekść, Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki na przykładzie państw byłej Jugosławii, Łódź 2013, s. 19–104.
27 St.J. Kaufman, Modern Hatreds…, s. 36.
28 Ilustrować taki stan mogą choćby brytyjskie doświadczenia z południowej Afryki przełomu XIX i XX w., które doprowadziły do eskalacji przemocy i zastosowania przez Zjednoczone Króle-stwo „środków nadzwyczajnych” w stosunku do Burów. Do pewnego stopnia tak też można postrze-gać społeczną akceptację użycia nieproporcjonalnych środków siłowych przez Stany Zjednoczone po „upokarzającym” ataku z 11 września 2001 r.
29 D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory: An analysis of decision under risk, „Econome- trica”, March 1979, vol. 47, no. 2, s. 263–291.
30 Ibidem, s. 265–266. Spośród badanych 82% decydowało się na mniejszy zysk, opisywany jako „pewny”, a jedynie 18% (z podziałem według prawdopodobieństwa) na zysk opisany jako „prawdopodobny”.
110
tencjalnie do domeny strat, przez co dodatkowe wyjaśnienie zyskuje „eskalacja” emocji i radykalizacja procesów decyzyjnych wiodących do przemocy. Z dru-giej strony „teoria wglądu” uzmysławia uwarunkowania trudności w osiągnięciu transcendencji konfliktu. Współpraca na rzecz „możliwego” lub „prawdopodob-nego” zysku w rywalizacyjnym środowisku stanowi trudną do akceptacji opcję wobec ryzyka straty.
Rysunek 27. Funkcja wartości w teorii wglądu Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory: An analysis of decision under risk, „Econometrica”, March 1979, vol. 47, no. 2.
Jack Levy używa pojęcia „awersji do straty” i „efektu obdarowania”, które należy rozumieć jako zjawisko, gdzie „psychologiczny koszt rezygnacji z za-sobu (straty) jest wyższy niż psychologiczna korzyść z osiągnięcia zaza-sobu (zy-sku)”32. Opisany efekt, stający się „zintegrowaną teorią wyboru”, właściwie jest wypadkową dwóch mechanizmów – ilustrowanego na rys. 27 oraz dwueta-powego procesu wyboru, składającego się z fazy opracowania (editing phase) i fazy oceniania (evaluation phase). W pierwszej podmiot decyzyjny określa punkty odniesienia oraz dokonuje przeglądu dostępnych opcji i możliwych efektów (sytuowanych w domenie strat i zysków z uwzględnieniem możliwego
ryzyka33) – co ilustruje wykres funkcji wartości. W drugiej fazie dokonywane
jest zestawienie możliwych rozwiązań z ważonymi prawdopodobieństwami ich realizacji, co ilustruje rys. 28.
32 J. Levy, Loss aversion, framing effect, and international conflict, [w:] Handbook of War Studies, vol. II, ed. M.I. Midlarsky, Ann Arbor 2000, s. 195.
33 Patrz też P.A. Weitsman, G.E. Shambaugh, International System, DomesticStructures, and Risk, „Journal of Peace Research” 2002, vol. 39, no. 3, s. 291–293.
pewności”, który definiują jako zdecydowaną preferencję pewnych zysków nad zyskami
obarczonymi ryzykiem, nawet jeśli te pierwsze są zdecydowanie mniejsze30. Ta refleksja
(opisywana zresztą w porzekadle o wróblu w garści i gołębiu na dachu) doprowadziła do badań, z których wynika, iż psychologiczny efekt perspektywy straty jest nieproporcjonalnie większy niż perspektywa zysku przy tej samej wartości bezwzględnej straty/zysku ( np. o
wartości 10)31.
Rysunek 27. Funkcja wartości w teorii wglądu D. Kahnemana i A. Tversky’ego
Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory: An analysis of
decision under risk, „Econometrica”, March 1979, vol. 47, no. 2.
Perspektywa straty jest zatem znacznie silniejszym motywatorem dla podejmowania zdecydowanych akcji aniżeli perspektywa zysku. Stanowi to do pewnego stopnia ilustrację dwóch zjawisk, opisywanych powyżej. Dzięki teorii wglądu pełniejszego uzasadnienia nabiera koncepcja sekurytyzacji. Sformułowanie problemu, jako dotyczącego bezpieczeństwa, w sposób naturalny przenosi go potencjalnie do domeny strat, przez co dodatkowe wyjaśnienie zyskuje „eskalacja” emocji i radykalizacja procesów decyzyjnych wiodących do przemocy. Z drugiej strony „teoria wglądu” uzmysławia uwarunkowania trudności w osiągnięciu transcendencji konfliktu. Współpraca na rzecz „możliwego” lub
30 Ibidem, s. 265–266. Spośród badanych 82% decydowało się na mniejszy zysk, opisywany jako „pewny”, a jedynie 18% (z podziałem według prawdopodobieństwa) na zysk opisany jako „prawdopodobny”.
31 D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory…, s. 280.
straty -10 zyski
10 satysfakcja
111
Rysunek 28. Potencjał decyzyjny modyfikowany prawdopodobieństwem realizacji Źródło: opracowanie własne.
Waga podejmowanych decyzji (wybór bardziej obiecującego scenariusza) ro-śnie wraz ze wzrostem prawdopodobieństwa ich realizacji, przy czym nie jest to zależność proporcjonalna, lecz funkcja przebiega w efekcie ważenia. Wnioski, ja-kie się nasuwają, można sformułować następująco: w procesie decyzyjnym waga podejmowanych decyzji, rozumiana jako przyjęcie scenariusza z maksymalnym zyskiem (efektem), modyfikowana jest prawdopodobieństwem jego realizacji. Cele są ograniczane, o ile prawdopodobieństwo mieści się w wartościach dale-kich od jedności. Im wyższe prawdopodobieństwo, tym bardziej krzywa ważona zbliża się do równoległości w stosunku do prostej x = y (waga =
prawdopodo-bieństwo)34. Nasuwa się kolejna uwaga w odniesieniu do konfliktu społecznego
– krzywą Kahnemana i Tversky’ego należałoby uzupełnić o element dodany jako „krzywa przerywana”, opisujący sytuację, gdy prawdopodobieństwo osiągnięcia 100% zasobu zbliża się do jedności. W przeciwnym wypadku niemożliwa staje się sytuacja decyzyjna gwarantująca osiągnięcie pełnego zasobu. Ponadto sama operacja nałożenia na siebie efektów tych dwóch mechanizmów nie wydaje się być łatwa. Sami zresztą autorzy dostrzegali pewne niedogodności ujęcia proble-mu, stwierdzając:
Ponieważ teoria wglądu została zaproponowana jako model wyboru, niespójność ofert i wy-borów powoduje, że pomiar wartości i wagi decyzyjne powinny opierać się na wyborze między określonymi perspektywami (poglądami) decyzyjnymi, a nie na analizie ofert (możliwych rozwią-zań) lub innych celów operacyjnych. To ograniczenie sprawia, że oceny wagi decyzyjnej i wartości relatywnej są trudniejsze, bo zadania operacyjne są wygodniejsze dla skalowania niż porównania parami35.
34 D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory…, s. 283. 35 Ibidem, s. 284.
112
Teoria wglądu właściwie wpisuje się w nurt refleksji naznaczonych podno-szeniem znaczenia racjonalnego wyboru. Jednym z jej podstawowych warunków jest hipoteza, iż podmioty (przede wszystkim decyzyjne) zachowują się w sposób racjonalny, co w odniesieniu do zjawisk społecznych nie zawsze daje się obronić. Ważne jest jednak podkreślenie, iż zastosowanie teorii Kahnemana i Tversky’ego w naukach społecznych wprowadza istotny element „nielinearności” oraz asy-metrii pomiędzy motywacją pozytywną i negatywną do procesów decyzyjnych.
Mimo tych uwag, jak też krytyki36 teorii wglądu wnosi ona ciekawe
spostrzeże-nia przy analizie uwarunkowań przemocy w konflikcie społecznym. Należy pod-kreślić raz jeszcze to, co zostało już powiedziane – decyzje zawierające spory udział ryzyka podejmowane są dużo łatwiej w sytuacji stwierdzonego (a zatem subiektywnego) ryzyka straty aniżeli przy perspektywie (możliwości i prawdopo-dobieństwie) odniesienia korzyści. Zarówno teoria sekurytyzacji, jak też „teoria Rubikonu” w tym świetle nabierają ostrości. Randall Schweller w swojej krytyce modelu relacji pomiędzy państwami Kennetha Waltza posłużył się twierdzeniem, że wizja relatywnych strat i chęć zachowania własnego stanu posiadania jest zde-cydowanie silniejszą motywacją aniżeli osiąganie relatywnych zysków i korzy-ści37. Warto podkreślić, iż Schweller używa również kategorii „strat relatywnych”, co (przez analogię) należy rozumieć jako stan, w którym niezyskujący podmiot w zestawieniu z zyskami innych uczestników systemu relatywnie traci. Prowadzi to do sformułowania poglądu, iż pojawienie się „ryzyka” zwiększenia potencjału
poprzez osiągnięcie korzyści38 u jednych podmiotów prowadzić może do agresji
i sięgnięcia po przemoc u innych, skłonnych do działań koercyjnych, uczestników systemu39.
Gdy celem jednego lub więcej podmiotów może być coś innego niż zapewnienie bezpieczeń-stwa [...] konflikt pojawiania się, nie z powodu braku zrozumienia dla ich starań na rzecz bezpie-czeństwa, ale dlatego, że podmioty agresywne rzeczywiście dążą do zadania im strat40.
Takie założenie prowadzi do wniosku o zasadności postawienia hipotezy na temat istnienia subiektywnej kategorii, którą można by nazwać „równowagą po-tencjałów” (w pewnym uproszczeniu – równowagą sił). Istotą tego jest głoszone przez Schwellera przekonanie, iż bilans relatywnych korzyści i ryzyk w efekcie stanowi „grę o sumie zerowej”, jako że każdy zysk jednego podmiotu, nawet jeśli nie jest związany z rzeczywistą stratą innych uczestników systemu, postrzegany
36 J. Levy, Loss aversion…, s. 199–200.
37 R.L. Schweller, Neorealism’s status-quo bias: What security dilemma?, „Security Studies”, Spring 1996, vol. 5, no. 3, s. 98–100.
38 D. Snidal, Relative Gains and the pattern of international cooperation, „American Political Science Review” 1991, vol. 85, no. 3, s. 704.
39 Patrz: B.L. Slantchev, Military Threats. The Costs of Coercion and the Price of Peace, Cambridge 2012, s. 43–45.
113 jest „jako strata relatywna”. Uzasadnia to przywołaną wcześniej „awersję do
stra-ty”41 i otwiera pole do starań o kompensację na innych polach w przypadku braku
możliwości zapobieżenia relatywnej stracie. Warto jednak zauważyć, iż zastoso-wanie teorii wglądu do analizy roli przemocy w politycznych aspektach konfliktu społecznego pozwala na sformułowanie hipotez cząstkowych:
1) podmiot będzie w stanie zapłacić wyższą cenę i zaakceptować większe ryzyko, jeśli bardziej jest motywowany groźbą strat niż perspektywą zysków;
2) siła i przemoc wykorzystywane są raczej do utrzymania status quo niż do jego zmiany;
3) przemoc bezpośrednia (widoczna) jest bardziej prawdopodobna, gdy każ-da ze stron konfliktu uważa, że działa na rzecz obrony status quo42.
Istotne staje się dążenie do minimalizacji ryzyka. Mechanizmy osiągania ta-kiego efektu drogami bezpośrednimi zostały opisane powyżej, natomiast wśród metod pośrednich na pierwszy plan wysuwa się poszukiwanie scenariuszy kom-pensacyjnych43:
jeśli ludzie wykazują nadmierne wyczulenie na straty, a straty wydają się nieodwracalne, to naj-lepszą metodą powetowania tych strat jest ich kompensacja [podkreślenie w oryginale – JRZ]. […] Nieodwracalna na pozór strata w jednej dziedzinie może zostać zrekompensowana przez zyski w innej. […] unikanie strat może być potężną siłą napędową stojącą za tego typu działaniami kom-pensacyjnymi. Jeśli potencjalna kompensacja strat i sposobność dla minimalizacji ryzyka zejdą się ze sobą, mogą pojawić się silne bodźce, by zaangażować się w kompensację strat z jednoczesnym zmniejszenia ryzyka44.
Manus Midlarsky przekonuje, że jednym ze scenariuszy kompensacyjnych może stać się sięgnięcie po przemoc dla realizacji postulatów zmniejszających pozorne ryzyka na polach innych niż konflikt wyjściowy bądź dążenie do osią-gnięcia innych korzyści w obszarach nieobciążonych ryzykiem. Istotne jest tu doraźne i szybkie osiąganie kompensacji, co często może odbywać się na drodze sięgania po przemoc bezpośrednią – np. fizyczną likwidację grupy (ludobójstwo) i przejęcie jej zasobów. Problemem kompensacji poprzez działania
motywowa-41 R. Jervis, Political implications of loss aversion, „Political Psychology“, June 1992, vol. 13, no. 2, s. 188–189: „Ludzie wydają się być skłonni do unikania ryzyka przy osiąganiu zysków, ale jednocześnie akceptują wysokie ryzyko dla uniknięcia strat”. Szerzej patrz: R. McDermott, Politi-cal psychology, [w:] Psychology, Strategy and Conflict: Perceptions of Insecurity in International Relations, ed. J.W. Davis, New York 2013 (e-book: brak paginacji).
42 R. Jervis, Political implications…, s. 199–203. Jervis uznaje, że taki model może adekwat-Jervis uznaje, że taki model może adekwat-nie wyjaśniać groźbę interwencji i interwencje supermocarstw w lokalnych konfliktach w czasie zimnej wojny. Jeśli tak, można tę uwagę rozciągnąć również na okres pozimnowojenny i wyjaśniać interwencje na rzecz „stabilizacji systemu”, wykonywane w imię pomocy humanitarnej, praw czło-wieka itd.
43 M.I. Midlarsky, Ludobójstwo w XX wieku, Warszawa 2010, s. 96–97. 44 Ibidem, s. 98.
114
ne czynnikami niematerialnymi zajmuje się w swoich pracach i arcyciekawych
esejach René Girard45. W wypracowanej przez siebie teorii
mimetyczno-ofiarni-czej Girard przekonuje, że cechą charakterystyczną określonego modelu rywali-zacji bywa mimesis – zjawisko oparte na dysonansie kognitywnym, wynikającym z pragnienia naśladownictwa rywala z jednej strony, z drugiej potrzebie na odróż-nienia się i zniszczenia „modelu”46.
Rywalizacja mimetyczna często pojawia między osobami spokrewniony-mi. Teoria mimetyczno-ofiarnicza znajduje swoje potwierdzenie w zbrodniczych działaniach między grupami sąsiadującymi ze sobą przez dekady bądź wieki. Ich „ofiarnicza” część zaznacza się często w mechanizmie, który uzasadnia zbrod-nie (np. ludobójstwa) wyższą kozbrod-niecznością i kozbrod-niecznością złożenia „ofiary”. Girard twierdzi, iż „dopóki nie ma instytucji, która postawi się w miejsce strony pokrzywdzonej, by wziąć na siebie zemstę, dopóty istnieje niebezpieczeństwo
niekończącego się odwetu”47. Sięgnięcie po przemoc bowiem uruchamia kolejny
łańcuch mimesis. Istotnym elementem tego procesu staje się destrukcja
istnieją-cego ładu i zanik tradycyjnych punktów odniesienia oraz norm48. Szczególnym
przypadkiem „syndromu ofiarniczego”, zauważanego przez Girarda, jest poszu-kiwanie lub stwarzanie u „kozła ofiarnego” cech różnicujących; Girard wskazuje głównie na różnice religijne, obyczajowe, deformacje i inne czynniki dające
pod-stawy do „dehumanizacji” przyszłej ofiary49. Do kwestii „dehumanizacji”
wróci-my za chwilę. Szczególna podatność na pojawianie się takich kryzysów z ogrom-nym potencjałem (a właściwie imperatywem) przemocy pojawia się w czasach erozji społeczeństw, biedy, poczucia końca itd. Kryzys mimetyczno-ofiarniczy pozwala na skanalizowanie lęków i frustracji oraz ich odreagowanie w przemocy kolektywnej.
Sytuacje ze znacznym potencjałem przejścia do przemocy widocznej (bezpo-średniej) są nazywane kryzysami. Definiować je można następująco:
Patrząc z punktu widzenia państwa [i innych zbiorowych podmiotów społecznych – JRZ], kryzys jest sytuacją z zaznaczonymi trzema warunkami koniecznymi i wystarczającymi, które wy-nikają ze zmian w otoczeniu zewnętrznym lub wewnętrznym. Wszystkie trzy warunki osadzone są w sferze percepcji decydentów najwyższego poziomu: 1) stwierdzone zostaje zagrożenie dla podstawowych wartości, z natychmiastową lub opóźnioną skutecznością; 2) czas na odpowiedź jest ograniczony; 3) wysokie jest prawdopodobieństwo zaangażowania środków siłowych50.
45 R. Girard, Kozioł ofiarny, Łódź 1987.
46 R. Girard, Sacrum i przemoc, t. 1, Poznań 1993, s. 83–84. 47 Ibidem, s. 23.
48 R. Girard, Kozioł…, s. 24. 49 Ibidem, s. 28–29.
50 M. Brecher, J. Wilkenfeld, S. Moser, Crises in the Twentieth Century, vol. 2, New York 1988, s. 2–3; patrz też: M. Brecher, J. Wilkenfeld, Crisis, Conflict, and Instability, New York 1989; J.D. Fearon, Rationalist explanations for war, „International Organization”, Summer 1995, vol. 49, no. 3, s. 388–389.
115 Wskazane powyżej uwarunkowania pozwalają na uwagę, iż czynnikiem de-cydującym w sytuacji kryzysowej wydaje się być „czas”, rozumiany jako presja na podejmowanie szybkich działań. Zastrzeżenie to jest o tyle istotne, że wyjaśnia daleko idące uproszczenia, jakie są kolejną właściwością procesu decyzyjnego czasu kryzysu. Wymóg upraszczania rzeczywistości konfliktowej pociąga za sobą sięganie do pewnych kodów, funkcjonujących w świadomościach zbiorowych, które (mając świadomość niedoskonałości ujęcia) nazwiemy „mitami”. Przemoc w tym ujęciu nie stanowi odrębnego zjawiska, lecz jest elementem pewnej kultu-rowo-społecznej całości51.