Konsolidacja narodu państwowego

Z punktu widzenia konsolidacji państwa i tworzącego go narodu można zauważyć, że konstytucja – w artykule 10 ustęp 1 – stwierdza, co następuje: „Fundamentem państwa jest jedność narodu Republiki Mołdawii”. Oznacza to, że państwo, jego terytorium, zamieszkuje tylko jeden naród – „naród Republiki Mołdawii” – który zgodnie z pream-bułą konstytucji tworzą „obywatele o innym pochodzeniu etnicznym (…) wraz z Mołdawianami”. Wspomniano już wcześniej o specy-ficznym znaczeniu pojęcia popor, tłumaczonym na język polski jako „naród”. W artykule 2 ustęp 1 Konstytucji Republiki Mołdawii czyta-my: „Suwerenność narodowa należy do narodu [w oryg. poporului] Republiki Mołdawii (…)”41. Co więcej, już w preambule Deklaracji Niepodległości z 27 sierpnia 1991 roku zawarte zostało istotne sfor-mułowanie: „MAJĄC NA UWADZE tysiącletnią przeszłość naszego ludu42 i jego nieprzerwaną państwowość w historycznej i etnicznej przestrzeni stawania się przezeń narodem” [podkr. – B.Z.]. Ozna-cza to, że z założenia preferowany jest wariant, wspominanego przez Linza i Stepana, „narodu państwowego”. Pojęcia tego użyła także Ca-mille Roux, zdaniem której Republika Mołdawii jest właśnie przypad-kiem „narodu państwowego”, nie zaś „państwa narodowego”43.

41 Artykuł 2 ustęp 1 konstytucji w oryginale: „Suveranitatea naţională aparţine poporului Republicii Moldova (…)” [podkr. – B.Z.]; Konstytucja

Repub-liki Mołdawii…, s. 69.

42 Tu wyjątkowo tłumaczymy dosłownie jako „lud”, aby zdanie stało się zrozumiałe.

43 C. Roux, L’émergence d’identités nationales nouvelles. Le cas de la

147

3.3. Konsolidacja narodu państwowego

Pojęcie narodu państwowego definiuje Andrzej Wierzbicki. Od-wołując się do opracowań Antoniny Kłoskowskiej i Marka Walden-berga, utożsamia je on z narodem ludności tytularnej, który uważa się za wyłącznego i pełnoprawnego gospodarza państwa. Obywate-le naObywate-leżący do innych etnosów zobligowani są do przyswojenia ję-zyka państwowego i generalnie podporządkowania się dominacji politycznej, gospodarczej i kulturowej ludności tytularnej44. Jako przykład autor podaje przypadki niektórych poradzieckich republik Azji Centralnej, w tym szczególnie Turkmenistanu i Uzbekistanu. W samej Republice Mołdawii dostrzegalne są po części podobne zja-wiska. Jak zauważa Octavian Safransky, „konflikt etniczno-politycz-ny w Mołdawii nie dotyczy emancypacji mniejszości, ani ich praw do uczestnictwa w życiu politycznym czy równoprawnej reprezenta-cji. Istotą sporu etnopolitycznego jest emancypacja większości kul-turowej względem dawnej dominującej mniejszości. Większością są rumuńskojęzyczni Mołdawianie, zaś mniejszością – rosyjskojęzycz-na biurokracja kolonialrosyjskojęzycz-na”45.

Z drugiej strony, zwrócić uwagę można na pewne odrębności. Przede wszystkim, choć to akurat nie jest zjawiskiem wyłącznym dla Republiki Mołdawii, do rywalizacji dochodzi nie tyle między etnosa-mi, tylko między elitami uznanymi za narodowe46. Ponadto praktyka Republiki Mołdawii nie poszła w stronę „zobligowania do przyswo-jenia języka państwowego i generalnie podporządkowania się domi-nacji politycznej gospodarczej i kulturowej ludności tytularnej” jak stało się w Azji Centralnej. Nawiązując do wcześniejszych refleksji o wymiarze czasowym konsolidacji, w przypadku budowy i konso-lidacji narodu Republiki Mołdawii trudno mówić o stosowaniu tak zwanej terapii wstrząsowej. Takową byłyby rozwiązania zastosowane red. Y. Richard, A.-L. Sanguin, Paris 2004, s. 211. Koncepcję narodu państwowego można uznać za wpisującą się w ideę „wspólnoty wyobrażonej” autorstwa Benedic-ta Andersona. Zob. B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach

i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997. 44 A. Wierzbicki, Etniczność i narody…, s. 48–49.

45 Cytat za: M. Cazacu, N. Trifon, Un État en quête de nation…, s. 265.

46 C. Zgureanu-Gurăgață, Ce fel de discurs politic „naționalist” pentru

w krajach bałtyckich, w tym zwłaszcza w Łotwie i Estonii, gdzie wy-mogiem niezbędnym do otrzymania obywatelstwa przez mieszkań-ców tych państw była znajomość języka miejscowego. Wielu zaś, przybyłych w czasach radzieckich do Łotewskiej i Estońskiej SRR, nie znało języka ludności rdzennej i w rezultacie, po uzyskaniu niepodległości przez Łotwę i Estonię, nie otrzymało obywatelstwa tych państw.

Republika Mołdawii zdecydowała się za to na tak zwaną opcję zerową, przez którą należy rozumieć otwartą formułę przyznawania obywatelstwa. Na mocy ustawy o obywatelstwie Republiki Mołda-wii, przyjętej 5 czerwca 1991 roku, a więc jeszcze przed proklamo-waniem niepodległości (ustawy później nowelizowanej, w 2000 roku zastąpionej ustawą organiczną), za obywateli Republiki Mołdawii uznawano:

1. osoby, które do dnia 28 czerwca 1940 roku zamieszkiwały na obszarze Besarabii, północnej Bukowiny, powiatu Herţa i MASRR, oraz ich zstępnych, jeśli w dniu przyjęcia ustawy osoby te zamieszkiwały na obszarze Republiki Mołdawii; 2. osoby, które urodziły się na obszarze republiki albo na tymże

obszarze narodził się przynajmniej jeden z ich rodziców bądź dziadków, o ile osoby te nie posiadają obywatelstwa in-nego państwa;

3. osoby będące do dnia 23 czerwca 1990 roku w związku małżeńskim z obywatelem Republiki Mołdawii bądź z jego potomkiem oraz osoby, które powróciły do kraju na apel Prezydenta Republiki Mołdawii lub rządu republiki;

4. inne osoby, które do przyjęcia Deklaracji Suwerenności Mołdawskiej SRR, włącznie do dnia jej przyjęcia, 23 czerwca 1990 roku, posiadały stałe miejsce zamieszkania na obszarze Republiki Mołdawii oraz stałe miejsce pracy lub inne legalne źródło utrzymania; osobom tym przysługiwał rok na samo-dzielną decyzję co do obywatelstwa47.

47 Oprócz tego, ustawa przewidywała ścieżki uzyskiwania obywatelstwa Republiki Mołdawii: przez narodzenie, przysposobienie, repatriację, nadanie na wniosek zainteresowanego, przywrócenie. Zob. LEGE nr. 596 din 05.06.1991,

149

3.3. Konsolidacja narodu państwowego

Wynika więc, i tak też należy rozumieć sformułowanie tak zwanej opcji zerowej, że praktycznie każdy mieszkaniec Republiki Mołdawii, w chwili gdy ta proklamowała niepodległość, miał prawo być uwa-żanym za jej obywatela. Prawo to dotyczyło jednakowo rdzennych jej mieszkańców, jak i liczne osoby przybyłe w czasach radzieckich z innych republik ZSRR48, w tym zwłaszcza z Rosyjskiej Federacyj-nej SRR49: inżynierów, urzędników, nauczycieli, kadry kierowniczej fabryk, jak i działaczy aparatu partyjnego, wojskowych oraz funk-cjonariuszy różnych służb radzieckich, którzy nawet po przejściu na emeryturę nie powracali do miejsc pochodzenia, preferując ła-godny klimat MSRR, bliskość Morza Czarnego i dość wyła-godny, jak na warunki radzieckie, styl życia (szeroki dostęp do uprawianych bądź wytwarzanych na miejscu owoców, warzyw, win, koniaków itp.). Poza miastami naddniestrzańskimi, największymi skupiskami ludności napływowej stała się kiszyniowska dzielnica blokowa – Bo-tanică, oraz zlokalizowane na północy kraju Bielce. To właśnie przed-stawiciele dawnej elity radzieckiej są najzagorzalszymi zwolennikami ścisłej więzi z Rosją. Postawy te są jeszcze potęgowane przez treść au-dycji rosyjskich stacji telewizyjnych, które w Republice Mołdawii są powszechnie dostępne. Znamienne, że pomimo upływu lat, nie wszy-scy obywatele Republiki Mołdawii nauczyli się języka państwowego50. Jak zauważa Vitalie Ciobanu, taki stan rzeczy wynika z faktu, że ludność rdzenna zawsze daleka była od jakiegokolwiek nacjonali-zmu i przez to radziecki eksperyment budowania „nowego człowie-ka” w Mołdawskiej SRR udał się o wiele bardziej niż gdzie indziej. Autor zarzuca natomiast szowinizm rosyjskojęzycznym separa-tystom naddniestrzańskim. Dla odmiany, w literaturze rosyjskiej

cu privire la cetăţenia Republicii Moldova, Registrul de Stat al actelor juridice al

Republicii Moldova, http://lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc& id=311903&lang=1, dostęp: styczeń 2016 r.

48 Przykładowo w kwestii znaczenia ludności napływowej w kształtowa-niu się inteligencji MSRR zob. З. А. Федько, Н. Б. Петровская, Интеллигенция

Молдавской ССР (1940–1975), Кишинёв 1979, s. 15 i n.

49 И. В. Табак, Русское население Молдавии. Численность, расселение,

межэтнические связи, Кишинёв 1990, s. 76 i n. 50 Obserwacja własna.

pojawiały się doniesienia o „szowinistycznym” traktowaniu, pod koniec lat osiemdziesiątych, ludności rosyjskojęzycznej przez ludność rdzenną MSRR, a później Republiki Mołdawii51. Także i w tej kwe-stii funkcjonują zatem dwie oddzielne narracje, choć jak się wy-daje, rację ma jeden z samorządowców Republiki Mołdawii, który zauważał, że pomimo różnic co do tożsamości „między sobą ludzie się dogadują”52.

Komuniści, rządzący w latach 2001–2009, w 2003 roku przyję-li ustawę o koncepcji państwowej poprzyję-lityki narodowej. Zdaniem jej autorów była ona konieczna dla „konsolidacji suwerenności i nie-podległości kraju”, zaś za cel stawiała sobie „konsolidację i udoskona-lenie zasady wieloetniczności, multikulturalizmu, wielojęzyczności w procesie konsolidacji jednolitego narodu mołdawskiego”. Można zatem odnieść wrażenie, że celem państwa jest, z jednej strony, skon-solidowanie się jako państwo narodowe, z drugiej zaś – zintegrowa-nie mzintegrowa-niejszości etnicznych i narodowej w jeden naród państwowy. Można więc dostrzec swoistą dialektykę między ustanowieniem pań-stwa narodowego a zagwarantowaniem praw etnokulturownych53.

Można zadać sobie pytanie, czy tworzenie narodu państwowego nie stanowi formy nadmiernej ingerencji państwa w prawa obywateli. Kanadyjski badacz, Will Kymlicka, twierdzi, że wprawdzie w trady-cji liberalnej istnieje obowiązek poszanowania praw indywidualnych obywateli, na przykład prawa do swobodnego wyrażania poglądów, ale tożsamość etniczna każdego z obywateli ma charakter prywatny. Z prawa do swobodnej ekspresji nie wynika jednak, jaka powinna być prowadzona polityka lingwistyczna. Jak zauważa Kymlicka, pań-stwo nie może być neutralne w stosunku do tożsamości etnicznej, tak jak może być neutralne w stosunku do Kościołów czy związków wyznaniowych54.

51 В. Я. Гросул, Т. С. Гузенкова, Приднестровье, w: Молдавия:

Современные тенденции развития, s. 373.

52 Wywiad ekspercki z samorządowcem Republiki Mołdawii, wrzesień 2014 r.

53 T. Cărăuș, Rolul statului național…, s. 92.

54 W. Kymlicka, Politica în dialect: naționalism, multuculturalism și cetățenie, Chișinău 2005, s. 69 i n.

151

3.4. Między państwem etnizującym się…

Kolejne pytanie dotyczy perspektywy czasowej: ile czasu potrze-ba, aby naród Republiki Mołdawii się ukonstytuował. Odwołując się do wcześniejszych rozważań o wielowątkowej roli czasu w procesie konsolidacji można stwierdzić, że w przypadku Republiki Mołdawii czas stanowi raczej wyzwanie niż atut – przynajmniej w odniesie-niu do konsolidacji ludności. Jak zauważa – z pewnym przekąsem – jeden z nauczycieli akademickich z Republiki Mołdawii: „Republika Mołdawii pojawiła się wskutek wydarzeń z 1991 roku, ale ludność nie była przygotowana do wszystkich tych zmian i państwo poja-wiło się spontanicznie [podkr. – B.Z.]. Trzeba też odnotować, że ludność nie postrzega tego państwa, jak postrzegać go powinna. Gdyby naszkicować historyczną paralelę z narodem Izraela, który błądził po pustyni przez czterdzieści lat aby zapomnieć, to zna-czy aby wymarli wszyscy ci, którzy wywodzili się z niewolnictwa, to myślę, że w naszym wypadku potrzeba byłoby osiemdziesięciu lat. Tak naprawdę chodzi bowiem o mentalność, jaka się wykreowała. Oto od dwustu lat znajdujemy się pod imperialnym wpływem rosyj-skim i te dwieście lat nie poszło na marne”55. Trudno traktować takie sformułowanie dosłownie, niemniej jednak daje ono do zrozumie-nia, że skonsolidowanie się narodu Republiki Mołdawii dalekie jest od zwieńczenia.

3.4. Między państwem etnizującym się