Kształtowanie się granic przyszłej Republiki Mołdawii Republika Mołdawii, choć odwołuje się do dawnego Księstwa Republika Mołdawii, choć odwołuje się do dawnego Księstwa

Moł-dawskiego, a w szczególności do postaci wojewody mołdawskiego Stefana Wielkiego (pan. 1457–1504), nie obejmuje nawet połowy terytorium wchodzącego niegdyś w skład księstwa ani głównych ośrodków miejskich z nim związanych, jak na przykład Sucza-wy i Jassów, które wchodzą w skład Rumunii. Istniejące od końca XIV wieku Księstwo Mołdawskie3, którego obszar rozciągał się od Karpat Wschodnich na zachodzie do rzeki Dniestr na wschodzie4

i ujścia Dunaju na południu, borykało się z licznymi problemami. Sąsiednie kraje, takie jak Imperium Osmańskie, Węgry, Rzeczpospo-lita, a później Rosja i Austria, ustawicznie dążyły do zhołdowania księstwa, wykorzystując przy tym wewnętrzne niesnaski i potęgując nieustanne spiski, bunty, mordy itp. W tak niesprzyjających uwarun-kowaniach trudno było księstwu zachować integralność terytorialną. W roku 1538 sułtan Sulejman Wspaniały odciął Księstwu Mołdaw-skiemu dostęp do Morza Czarnego opanowując region tak zwane-go Budziaku5, leżący między Dunajem a Dniestrem. Samo księstwo stało się coraz bardziej zależne od Osmanów, którzy decydowali

3 Występuje także nazwa „Hospodarstwo Mołdawskie”. Nazwa krainy bie-rze się od bie-rzeki Mołdawy (Moldova), która ma swe źródło w Karpatach, na dzi-siejszym pograniczu rumuńsko-ukraińskim i która uchodzi do rzeki Seret (Siret) w pobliżu miasta Roman (Mołdawa na całym swym biegu płynie po terenie Rumu-nii). Obszerny wywód poświęcony historii ziem mołdawskich stał się już przed-miotem osobnej publikacji: Konstytucja Republiki Mołdawii…, s. 12 i n.

4 Dniestr stanowi również granicę geograficzno-przyrodniczą. Na wschód od rzeki występuje krajobraz nizinny i stepowy, zaś ziemie po zachodniej stronie są pagórkowate i przez długi czas były zalesione. Teren pagórkowaty jest obecnie wykorzystywany do intensywnej uprawy winorośli, których brak po wschodniej stronie rzeki.

5 W literaturze pojawia się także nazwa „Besarabia historyczna”. Zob. I. Țurcanu, În căutarea originii numelui Basarabia, Chișinău 2010.

95

2.1. Kształtowanie się granic przyszłej Republiki Mołdawii

o obsadzie tronu mołdawskiego (na tronie zasiadali później tzw. fa-narioci). Pod koniec XVIII wieku, gdy wpływy w księstwie zdobyła Rosja, kompensaty terytorialnej zażąda Austria. W roku 1775 otrzy-mała ona północno-zachodnią część Księstwa Mołdawskiego, którą nazwała „Bukowiną”. Co ciekawe, nazwa ta utrwaliła się, także wśród miejscowej ludności i to niezależnie od faktu, że Bukowina jest dziś podzielona między Rumunię i Ukrainę.

Pozbawione Buziaku i Bukowiny Księstwo Mołdawskie funk-cjonowało dalej jako terytorium lenne Osmanów. Do najtrwalszej w skutkach zmiany doszło jednak już w roku 1812. Wobec wspólne-go wroga, jakim stał się Napoleon, rywalizujące dotąd między sobą o Księstwo Mołdawii Imperium Osmańskie i Rosja postanowiły za-wrzeć porozumienie. Osmanowie co do zasady odmówili wycofania się z Mołdawii, ale jako kompromis zaproponowali Rosji, że mogą wycofać się tylko z jej wschodniej części, leżącej za rzeką Prut i nie-wątpliwie uboższej, jeśli chodzi o twierdze i klasztory, odgrywające w tamtych realiach rolę ośrodków kulturowo-gospodarczych. Ro-sjanie chętnie przystali na tę propozycję6, zajmując tym samym cały obszar między Prutem i Dniestrem, w tym również Budziak. Rosja całość zajętych ziem nazwała „Besarabią”7.

Stan podziału na austriacką Bukowinę, rosyjską Besarabię i osmańską (zachodnią) Mołdawię utrzymał się przez całe stulecie8. W tym czasie doszło do istotnych przemian związanych z procesem przebudzania się narodów. W 1859 roku Mołdawia (zachodnia) zjednoczyła się z Wołoszczyzną, tworząc podwaliny pod istniejące obecnie państwo rumuńskie. Austriacka Bukowina i rosyjska Besara-bia pozostały jednak poza zjednoczoną Rumunią i stan ten utrzymał się do roku 1918, gdy w realiach chaosu (wojny domowej w Rosji po przewrocie bolszewickim, upadku monarchii austro-węgierskiej)

6 Z formalnego punktu widzenia, Osmanowie nie mieli prawa dokonywać takiego podziału, gdyż jako protektorzy Księstwa Mołdawii mieli gwarantować jego integralność.

7 W kwestii źródłosłowu nazwy „Besarabia” zob. I. Țurcanu, Descrierea

Ba-sarabiei, Chișinău 2011.

8 Wyjątek stanowiły lata między końcem wojny krymskiej a kongresem ber-lińskim (1856–1878), kiedy część Budziaku należała do jednoczącej się Rumunii.

obydwa regiony zostały włączone do Rumunii. W przypadku Besa-rabii, zdecydowała o tym uchwała miejscowego parlamentu zwanego „Radą Kraju” (Sfatul Ţării) z 27 marca 1918 roku.

Besarabia, jak i Bukowina, przez cały okres międzywojenny wchodziły w skład Rumunii, która uważała obie te krainy za część swojej historycznej prowincji – Mołdawii. Z takim stanem rzeczy nie zgadzał się Związek Radziecki, który najpierw próbował wzniecić przewrót w Budziaku (tzw. „powstanie” tatarbunarskie – w rzeczywi-stości próba spisku bolszewickiego), a gdy nie przyniosło ono rezul-tatu, w tym samym 1924 roku, po swojej stronie granicy z Rumunią, utworzył tak zwaną Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Re-publikę Radziecką wchodzącą w skład Ukraińskiej SRR9. MASRR zajmowała obszary, na wschód od granicznego Dniestru, a więc ziemie poza Besarabią, które nigdy nie wchodziły w skład Księstwa Mołdawskiego. MASRR miała być politycznym przedmurzem wła-dzy radzieckiej, przygotowującym przyszłe przejęcie Besarabii.

W tajnym protokole dodatkowym do niemiecko-radzieckiego układu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 roku (tak zwanego układu Rib-bentrop  – Mołotow) Związek Radziecki wyraził „zainteresowanie” Besarabią, co do której Niemcy wyraziły „brak zainteresowania”

(désin-téressement). Realizacja tego utajnionego postanowienia mogła jednak

nastąpić dopiero rok później, gdy doszło do upadku Francji – głów-nego sojusznika Rumunii. Francja podpisała, 22 czerwca 1940 roku, upokarzający rozejm z Niemcami, a już cztery dni później, 26 czerwca, Związek Radziecki skierował ultimatum do rządu rumuńskiego doma-gające się, między innymi, zwrotu Besarabii. Próby negocjacji nie przy-niosły rezultatu i rząd Rumunii zdecydował się ustąpić.

Ostatecznie Besarabia została zajęta przez wojska radzieckie10

28 czerwca 1940 roku, a więc dwa dni po skierowaniu ultimatum

9 Zob. Бируинца путерий советиче ын Молдова, red. И. И. Минц,

Ки-шинэу 1979, s. 334.

10 Jeszcze większym kuriozum, nawet w oczach dyplomacji nazistowskiej, było równoczesne zajęcie północnej części Bukowiny, która w odróżnieniu od Be-sarabii wcześniej nie należała do carskiej Rosji. ZSRR odebrał też Rumunii powiat Herţa, który nigdy nie należał ani do Besarabii, ani do Bukowiny i którego ZSRR nie żądał nawet w swoim ultimatum.

97

2.1. Kształtowanie się granic przyszłej Republiki Mołdawii

do Rumunii. Warto jednak prześledzić treść tego ostatniego do-kumentu. Zaczynał się on od następujących słów: „W 1918 r. Ru-munia wykorzystując wojskową słabość Rosji przemocą oderwała od Związku Radzieckiego (Rosji) część jej terytorium – Besarabię, naruszając tym wiekową jedność Besarabii, zamieszkałej głównie przez Ukraińców, z Ukraińską Republiką Ra-dziecką [podkr.  – B.Z.]”11. Można więc wnioskować, że Związek Radziecki przynajmniej nosił się z zamiarem włączenia Besarabii do radzieckiej Ukrainy. W ultimatum nie było bowiem słowa o tym, jakoby mieszkańcy Besarabii tworzyli naród osobny od Rumunów, ale też i od Ukraińców, któremu Kraj Rad przynieść miałby wyzwo-lenie. Ostatecznie stało się jednak zupełnie inaczej.

Dnia 2 sierpnia 1940 roku, a więc po upływie miesiąca, decy-zją podjętą na Kremlu, formalnie w drodze ustawy o utworzeniu Związkowej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, uchwalonej przez Radę Najwyższą ZSRR, powołano  – osobną od ukraińskiej – republikę. Przy pełnej świadomości realiów funk-cjonowania Związku Radzieckiego pod rządami Józefa Stalina, sam fakt przyjęcia ustawy budzi, mimo wszystko, wątpliwości praw-ne. Treść artykułu 14 punkt „в” Konstytucji ZSRR z 5 grudnia 1936 roku dawała organom Związku Radzieckiego prawo „przyj-mowania w skład ZSRR nowych republik”. W ten sposób, 6 sierpnia tego samego 1940 roku, uchwalono ustawę o „przyjęciu Estońskiej SRR do ZSRR”12. Ciąg dalszy treści artykułu 14 przyznawał władzom ZSRR, między innymi, prawo do „zatwierdzania zmiany granic mię-dzy republikami związkowymi” (punkt „д”) oraz do „zatwierdzania decyzji o powstaniu nowych krajów i obwodów, jak również nowych

11 Ultimatum z 26 czerwca 1940 r. rządu radzieckiego wobec Rumunii w

spra-wie Besarabii i północnej części Bukowiny, w: Historia powszechna 1879–1990. Dzieje polityczne i gospodarcze, historia dyplomatyczna, prawo i stosunki między-narodowe. Wybór dokumentów, red. M. Nadolski, Warszawa 1991, s. 169. Zob. też:

I. Agrigoroaiei, Basarabia în acte diplomatice 1711–1947, Iaşi 2012, s. 186; A. Ka-story, Rozbiór Rumunii…, s. 199–200.

12 Ustawa z 6 sierpnia 1940 r. o przyjęciu Estońskiej Socjalistycznej Republiki

republik autonomicznych w składzie republik związkowych” (punkt „е”)13. Żadne z powyższych postanowień nie upoważniało jednak władz Związku Radzieckiego do „tworzenia” republik związkowych, tak jak stało się w przypadku MSRR, której nie „przyjęto”, tylko ją „utworzono”14.

Co ważniejsze, z punktu widzenia dzisiejszych wyzwań kon-solidacji Republiki Mołdawii, terytorium MSRR nie pokrywało się ani z obszarem zajętej Besarabii, ani z obszarem MASRR, ani z sumą tych obydwóch. W myśl postanowień artykułu 2 ustawy, w skład MSRR weszły tylko określone fragmenty Besarabii i MASRR15. Mó-wiąc obrazowo, do MSRR włączono środkową część Besarabii oraz leżącą przy samym Dniestrze (zachodnią) część MASRR. Pozostałe obszary, to znaczy wschodnią część MASRR, północną oraz połu-dniową (Budziak) część Besarabii, włączono do Ukraińskiej SRR. Dokładny przebieg granicy między Mołdawską SRR a Ukraińską SRR miały ustalić Rady Najwyższe obydwu republik (art. 4 ustawy). Ostateczną decyzję dotyczącą dokładnego przebiegu granicy między

13 Pełny tekst zob. Конституция (Основной закон) Союза Советских

Социалистических Республик (утверждена постановлением Чрезвычайного VIII Съезда Советов Союза Советских Социалистических Республик от 5 декабря 1936 г.), „Сайт Конституции Российской Федерации”,

http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1936/red_1936/3958676/ chapter/2, dostęp: luty 2016 r.

14 Ustawa o utworzeniu MSRR zaczynała się od następujących słów (tłum. własne): „Idąc naprzeciw pragnieniom pracujących Besarabii i pracujących Moł-dawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o ponownym zjed-noczeniu mołdawskiej ludności Besarabii z mołdawską ludnością Mołdawskiej ASRR, jak również odwołując się do radzieckiej zasady swobodnego rozwoju naro-dów, Rada Najwyższa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich postanawia: 1. Utworzyć Związkową Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką. (…)”. Zob. С. Я. Афтенюк, Реуниря попорулуй молдовенеск ши ынкееря прочесулуй

де креаре а организэрий де стат советиче национале, w: Дин история мишкэрий револуционаре ши а конструкцией сочиалисте ын Молдова,

red. С. Я. Афтенюк et alii, Кишинёв 1960, s. 11.

15 Art. 2. ustawy (tłum. własne): „Włączyć w skład Związkowej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej miasto Tyraspol i rejon Grigoriopolski, Du-bosarski, Kamieński, Rybnicki, Słobodziejski i Tyraspolski Mołdawskiej Autono-micznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, miasto Kiszyniów i powiat Bielcki, Benderski, Kiszyniowski, Kagułski, Orgiejowski i Sorokiński Besarabii”. Tamże.

99

2.1. Kształtowanie się granic przyszłej Republiki Mołdawii

obiema republikami podjęło Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, które 4 grudnia 1940 roku wydało stosowny dekret16.

Kilka miesięcy później, 22 czerwca 1941 roku, doszło jednak do ataku Trzeciej Rzeszy na ZSRR, do którego to przyłączyła się Ru-munia. Do końca lipca 1941 roku jej wojskom udało się zająć, utra-cone rok wcześniej, terytorium Besarabii, które zostało z powrotem i w całości włączone do, kierowanej wówczas de facto przez mar-szałka Iona Antonescu, Rumunii17. W 1944 roku, gdy losy II wojny światowej odwróciły się, Armia Czerwona ponownie zajęła Besara-bię i przywrócone zostało funkcjonowanie MSRR w ramach Związku Radzieckiego, w granicach sprzed 22 czerwca 1941 roku.

W porozumieniach ze Związkiem Radzieckim zawartych w póź-niejszym czasie, Rumunia uznawała przebieg granicy, jaki powstał po zajęciu Besarabii i północnej Bukowiny przez ZSRR w czerw-cu 1940 roku. Uznanie to znalazło się już w rozejmie, zawartym 12 września 1944 roku, między Rumunią a Narodami Zjednoczonymi (reprezentowanymi przez ZSRR), następnie w traktacie pokojowym, zawartym 10 lutego 1947 roku w Paryżu, między „Rumunią a Mocar-stwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi” i wreszcie w protokole o wytyczeniu granicy między Rumunią a ZSRR18 z 4 lutego 1948 roku.

Ukonstytuowane w ten sposób terytorium Mołdawskiej SRR, mieszczące się między granicą z Rumunią na zachodzie a granicą z Ukra-ińską SRR na północy, wschodzie i południu, przetrwało w niezmie-nionej postaci do przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy nabierał tempa proces erozji Związku Radzieckiego.

16 Zob. I. Agrigoroaiei, Basarabia în acte diplomatice…, s. 205–207.

17 Wbrew oczekiwaniom, armia rumuńska nie ograniczyła się do odzy-skania Besarabii, tylko na rozkaz Antonescu kontynuowała działania przeciwko Związkowi Radzieckiemu u boku sił niemieckich. Dlatego też władzom rumuń-skim oddano również zarząd nad terenami leżącymi na wschód od Besarabii, a dokładnie między Dniestrem a rzeką Boh. Tereny te, wielkości porównywalnej do Besarabii, obejmowały m.in. dawną MASRR, ale także znaczący port – Odessę. Rumuńska administracja nadała całemu administrowanemu obszarowi nazwę „Transnistria”, której nie należy mylić z dzisiejszym, znacznie mniejszym, „Nad-dniestrzem” (po rumuńsku również: Transnistria).

Przeanalizowany już w innym miejscu19 proces ożywienia naro-dowego rdzennej ludności Mołdawskiej SRR20 doprowadził do stop-niowej emancypacji republiki21, formalnie zakończonej 27 sierpnia 1991 roku, przyjęciem przez parlament Deklaracji Niepodległości Republiki Mołdawii.

Oceniając okoliczności powstania Republiki Mołdawii, cyto-wany wcześniej, Oazu Nantoi stwierdza jednoznacznie, że państwo to zawdzięcza swoje istnienie decyzji z 2 sierpnia 1940 roku, na mocy której utworzona została Mołdawska SRR. Gdyby się tak nie stało, twierdzi Nantoi, dzisiejsza Republika Mołdawii zapewne nigdy nie ujrzałaby światła dziennego, co najwyżej byłaby dalej autonomicz-nym obszarem w ramach Ukrainy. Tymczasem jednak w 1991 roku, w momencie rozpadu ZSRR, nowe państwa powstały według granic republik radzieckich22. I takie też granice odziedziczyła Republika Mołdawii. Mówiąc wprost można stwierdzić, że niepodległa Repub-lika Mołdawii musi skonsolidować swoje terytorium według granic, o które sama nie walczyła i o które sama nie zabiegała, lecz które zostały jej odgórnie nadane przez władzę bolszewicką.