KONSTRUKCJE TYPU BËC ORAZ MIEC Z IMIESŁOWAMI „BIERNYMI” 4 Analizowane tu konstrukcje kaszubskie są połączeniami czasowników

miec lub bëc z odpowiednimi imiesłowami typu -n- lub -t-⁵ (por. Bartelik

3 „[...] częste użycie zaimka osobowego może odzwierciedlać inicjalne stadia gramatykaliza-cji spowodowanej kontaktami językowymi [...]” [tłum. P. B.]

4 Wiemer 2014: 1625–1626 podaje trzy kryteria wyróżniające imiesłowy, które są sufiksalnym derywatami od odpowiednich podstaw czasownikowych nieodróżniającymi się od nich zna-czeniem leksykalnym o prymarnych paradygmatycznych cechach nominalnych. Wyjątkiem są według Wiemera imiesłowy rezultatywne. Imiesłowy występujące w analizowanych tu konstrukcjach kaszubskich (także w przykładach z dawnymi imiesłowami przeszłymi czyn-nymi, por. jadłi, Breza, Treder 1981: 135) nie powinny być definiowane jako „bierne”, gdyż spora ich część derywowana od czasowników nieprzechodnich, jak np. jachóny, spóné nie tworzy konstrukcji biernych (jak Breza, Treder 1981: 134; Treder 2006: 250), w których podmiot gramatyczny byłby pacjensem odpowiedniej konstrukcji aktywnej.

5 Rozpatrywane tu konstrukcje obejmują połączenia miec i bëc w formie czasu teraźniejszego (u Lorentza „perfectum”, por. Lorentz 1927: 1057, 980–981) i przeszłego (a więc béł i miôł, u Lorentza „plusquamperfectum”, pot. tamże) z imiesłowami.

2011, 2014), które (po części, o czym poniżej) wpisują się doskonale w sze-roko poświadczoną na obszarach słowiańskich tendencję do tworzenia nowych peryfrastycznych form werbalnych z czasownikami typu mieć (por. Piskorz i in. 2013; Koronczewski 1993; Wiemer 2014; Pisarkowa 1964).

Występujące już w kaszubskich tekstach zapisanych przez Hilferdinga (jo jem bivôni, ja mom zaběto, on mo ucziniône, on mial zapisône Hilferding 1862: 107) formy z miec i bëc pojawiają się w stale w paradygmatach Cey-nowy (jô môm citône, jô môm godne; por. Treder 2005: 90–91), w gramatyce Biskupskiego (běła jachaná, móm zrob̓́óne Biskupski 1883: 12), w utworach Majkowskiego (mjôł rzeczoné, przesądzoné, por. Treder 2005: 193), Labudy (mómë spóné, Treder 2005: 246) i szeroko w nowszych dziełach kaszubskiej literatury.

Uwzględniając nowsze diachroniczne (Mendoza 2013) i synchroniczne (Labocha 1988; Kątny 2011; Piskorz i in. 2013) badania konstrukcji polskich, wyróżnić można pośród zebranego korpusu kaszubskiego grupę wspólną z (częstokroć potoczną) polszczyzną:

(16) Czej jadã np. do Dalmacji, to kùpiwóm so ksążkã: Dalmacjô Nordowô czë Pôł-niowô, gdze móm wszëtkò zebróné POM VI 2014: 12.

(17) Czemù jô z rena za nią zwòniã? Bò… (tec jima nie pòwiém, że móm tak wej na lësce bez białkã przëkôzóné) pózni sã nie dô POM I 2014: 72.

(18) Më téż jesmë prosto nastawiony na sukces w żëcym i ta kaszëbizna gdzes kòl tegò mùszi bëc, nié blós mòże, ale MÙSZI bëc, i tak sã nam wëklarëje profil Kaszëbë. 2.0, bò jesz ni mómë ùstalonëch ramów, jak ten Kaszëba mô wëzdrzec POM III 2014: 35.

(19) Mëszlã, że równo chto mdze dali w Bëtowie rządzył, to mómë tak to zakòdowóné, że nawetka jeżlë nie mdze zapisu w strategii ò promòcji kaszëbiznë i wielekùlturowòscë, to i tak mdze sã cos dzejac w tim czerënkù POM VI 2014: 12.

Na uwagę zasługują jednak bez wątpienia kaszubskie konstrukcje z cza-sownikiem miec w wariantach niepoświadczonych w polszczyźnie:

(20) Móm waju nagróné. Jesz dzysô dóm waju gôdkã do gazétë! POM VII–VIII 2014: 84.

(21) Jo, jo. Taczégò wstëdu w Pëlckòwie dôwno nicht ni miôł czëté POM VII–VIII 2014: 84.

(22) To je nôlepszi spòsób na ùczbã – zmerkóné mô szkólnô POM XII 2014: 29.

(23) To slédné bëło w zakładnym centrum wëpòczinkòwim w Charzëkòwach, widoczno lëdze nawetka na plażë ni mòglë miec zabëté ò tim, chto ò nich dbô POM XII 2014: 22.

(24) Jô nick ni móm pité… POM V 2014: 32.

(25) Ò (…) jãzëkòwé zawiłoscë mómë spitóné specjalistkã z Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka Danutã Pioch POM V 2014: 38.

(26) Jak jem rzek, ta tradicjô je jesz żëwô w rozmajitëch môlach, òstatno móm tak cos widzóné chòcle w Lebczu kòl Pùcka POM V 2014: 53.

Całkowicie odrębną grupę tworzą kaszubskie połączenia czasownika bëc i imiesło-wów derywowanych od czasowników ruchu (typ jic, jachac):

(27) Za nima dzecë z gwiôzdama, klôsztornice i kùrkòwé bractwò, òrkestra i môłi królowie, aniołë i diabłë, strażace i pasturkòwie, pòliticë, wójtowie, bùrméstrowie,

mieszkańcë Dzemión i ti, co bëlë przëjachóny, wszëtcë w kòrunach na głowach POM II 2014: 32.

(28) W taczim samim célu béł òn jachóny do Kaira (w 1892 r.) i do Aleksandrie (w 1893 r.) POM II 2012: 39.

(29) Tak pò prôwdze jô bë tã nie béł jachóny, czejbë nié brifka, chtëren wczas reno, tak kòl 11, na kòle do mie przëjachôł, a walącë na dwiérze, jak òbarchniałi na całi gôrdzel rikôł POM IX 2011: 68.

Abstrahując od opisanych wcześniej w polsko-kaszubsko-niemieckim ujęciu konfrontatywnym parametrów gramatykalizacji konstrukcji z czasow-nikami miec i bëc i imiesłowami (które notabene w większości wskazują na znacznie wyższy stopień gramatykalizacji tych form w kaszubszczyźnie, por.

Bartelik 2011, 2015a), podkreślić należy pewne dalsze tendencje rozwojowe obejmujące te formacje w kaszubszczyźnie:

a) swoista dychotomia diachronicznie poświadczonych wariantów typu jô jem bëté z nowszymi jô móm bëté, por.:

(30) jô jem ju trzë razë w Berlinie bëté Lorentz 1927: 1057.

(31) Ë rzekã jedno: pò tim, jak móm bëté w Niemcach, Belgie czë Francje, nigdë bëm nie przëszedł na to, że na tim „bëlnym a wësok rozwiniãtim Zôpôdze” mòże bëc tak pùsti krôj POM II 2012: 43.

Kookurencja dwóch, zupełnie odmiennych (diatetycznie nacechowanych), typów imiesłowów w konstrukcjach o równie diametralnie różnej prowe-niencji i semantyce (jô jem béł vs. jô jem bëté) doprowadziła do systemo-wego „przesunięcia”. Konsekwentne zachowanie i coraz szersze stosowanie formy analitycznego słowiańskiego perfectum z czynnym imiesłowem na -ł i wprowadzenie (zapewne przez kontakt językowy) formacji z imiesłowem pierwotnie biernym na -t spowodowało przeniesienie tej ostatniej do bardziej

„pojemnego” i łatwiej asymilującego szeregu z posiłkowym miec;

b) występowanie kaszubskich wariantów typu je/béł przë-/wëjachóny/-ô jak w:

(32) Tej jô béł przëjachóny dodóm POM III 2013: 30.

(33) Jô rôz z nim bëla wëjachónô do Wejrowa POM II 2012: 31.

Derywacja perfektywnych wariantów przëjachóny, wëjachóny jest zmianą przeprowadzoną już na gruncie kaszubskim. Zmodyfikowała ona pierwotne (już perfektywne) je jachóny.

c) zapewne interesującą, choć wciąż nader skromnie poświadczoną, tendencję ilustrować może przykład:

(34) Długò nie wara, kò dërch ma z górë jacha, a ju prawie w Miasto më mielë wja-chóné POM IX 2014: 68.

Trudno rozstrzygnąć na podstawie tego przykładu, czy i w tym przypadku zachodzi przesunięcie analogiczne jak w (sekundarnych) konstrukcjach z miec bëté.

Reasumując wyniki wcześniejszych badań i przedstawione tu przykłady procesów innowacyjnych przeprowadzonych już na gruncie kaszubskim wska-zać można na dalsze zależności zjawisk wyzyskiwania substratu słowiańskiego i działania adstratu niemieckiego w zakresie analizowanych tu konstrukcji.

a) Wspomniana wyżej reanaliza kaszubskich imiesłowów typu jachóny, jidzóny (a także bëté) nawiązuje bezpośrednio do słowiańskich wzorców derywacji imiesłowów przeszłych biernych (Łoś 1927: 282–283; Klemensiewicz i in.

1981: 386–387; Wiemer 2014: 1631–1634). Impuls do jej przeprowadzenia – zwłaszcza ze względu na fakt objęcia nią czasowników pierwotnie wyklu-czonych – może być wynikiem kontaktów językowych. Zgodnie z głównymi założeniami procesu „replica grammaticalization” (Heine, Kuteva 2005: 92) przejęcie (najprawdopodobniej jako jednostek syntaktycznych; podobnie jak konstrukcji typu je nót, jem gwës, stojało napisóné) do kaszubszczyzny w pełni zgramatykalizowanych form niemieckiego czasu Perfekt (z posiłko-wymi haben ‘mieć’ i sein ‘być’ oraz imiesłowami, także od czasowników duratywnych typu fahren ‘jechać’) wywołało derywację postaci rezultatywnych (perfektywnych) imiesłowów od pierwotnie duratywnych (imperfektywnych) czasowników jachac, jic. W nowo powstałych tworach analitycznych czasow-nik bëc utracił część swej pierwotnej semantyki stając się odmienną częścią orzeczenia analitycznego (por. Kotin 2014 gdzie tzw. „doppelte Verbalität”

[„podwójna werbalność”, P.B.]) odpowiedzialną za odniesienie treści wyra-żanej imiesłowami do teraźniejszości. Całe orzeczenie utworzone nawet od czasowników wyraźnie duratywnych ma cechy rezultatywne (terminatywne) powiązane z przeszłością. Tak rozumiany proces odpowiada założeniom notowanej na obszarach słowiańskich ekspansji derywacji imiesłowowej na czasowniki niedokonane (Wiemer 2014: 1633), czego dowodzą konstrukcje macedońskie (por. Graves 2000: 484; gdzie m.in. sum vraten ‘wróciłem’) i dialektalne formy rosyjskie (Kuzmina, Nemčenko 1971: 26, gdzie przykład sestra v vojnu vyexana byla k nam lub tamże 83 molodyc uexano). Zauważyć jednak należy, że proces ten w kaszubszczyźnie osiągnął stadium nieporówny-walnie bardziej zaawansowane, czego dowodzi choćby derywacja imiesłowu od bëc (por. Bartelik 2015a: 221).

b) Kolejną kwestią – dotąd moim zdaniem zbyt słabo akcentowaną – jest wpływ szyku zdania z formami mieć i bëc na zjawisko kongruencji. Arche-typiczna, prenominalna pozycja przydawek przymiotnych (a więc też imiesło-wów, Rospond 2005: 197) wymusza morfologiczne kodowanie związku zgody.

Powstałe w toku późniejszego rozwoju polszczyzny możliwości pozycjono-wania postnominalnego (Bartnicka i in. 2004: 550–551) niosą za sobą także zróżnicowane sposoby interpretacji przydawek (jako charakteryzujących czy też klasyfikujących, por. Hentschel 2009: 371). W obu pozycjach imiesłowy bierne w konstrukcjach z mieć wykazują jednak konsekwentnie związek zgody

z odpowiednim dopełnieniem (por. Piskorz i in. 2013; Labocha 1988: 236, gdzie szyk nacechowany predykatywnie i nienacechowany przydawkowy).

Relatywnie swobodny szyk wyrazów w kaszubszczyźnie (Breza, Treder 1981:

174–175) i prawdopodobnie wpływ kontaktów z niemczyzną spowodowały tendencję do umieszczania imiesłowów – zarówno w konstrukcjach z miec, jak i bëc – na końcu zdania (Bartelik 2015a: 226–227; Bartelik 2015b; tu przykłady 30, 34; poza tym okoliczniki miejsca jak w 32 i 33 mogą mieć charakter apozytywny). Takie umiejscowienie imiesłowów wspomaga rozluź-nienie lub też całkowitą redukcję związku pomiędzy imiesłowami i dopełnie-niem, co widoczne w zredukowanej morfologicznie postaci -é. W przypadku kaszubskich konstrukcji z bëc i imiesłowami, gdzie końcówki imiesłowów zdyferencjonowane są pod względem rodzaju (męski -y, żeński -ô, nijaki -é) takowy związek zgody może być interpretowany zgodnie z jego charakterem (odniesienie verbum substantivum bëc do podmiotu, jak Lorentz 1903: 302, Lorentz 1927: 981), co wydaje się być sprzeczne z postulowaną tu reanalizą (nieodmiennych z zasady) imiesłowów. Zauważyć jednak należy, że końcówki rodzajowe w mówionej kaszubszczyźnie ulegać mogą redukcji do jednoli-tej postaci -é, a ich morfologiczne kodowanie w literackiej kaszubszczyźnie może być pozostałością pierwotnego funkcjonowania tych konstrukcji jako kopulatywnych połączeń łącznika bëc i orzeczników w postaci imiesłowów.

c) Interakcje poszczególnych parametrów gramatykalizacji (por. Piskorz i in.

2013) w konstrukcjach kaszubskich wskazują na dalsze zależności substratu sło-wiańskiego i istotnych wyników działania adstratu niemieckiego. Gramatyczne i leksykalne restrykcje tworzenia form z mieć uległy w toku rozwoju polszczy-zny znacznemu zaostrzeniu (por. Mendoza 2013), podczas gdy w kaszubszczyź-nie uległy one praktyczkaszubszczyź-nie całkowitemu zkaszubszczyź-niesieniu. Włączekaszubszczyź-nie do paradygmatu form z bëc (nawet jeśli ograniczonych w zasadzie do jachac, jic) doprowadziło do wykształcenia się wyraźnej semantyki temporalnej. Opisany wyżej wpływ szyku zdania na zjawisko kongruencji imiesłowów i dopełnień wiązany powinien być też ze zmianą statusu czasowników miec i bëc, które poprzez utratę swych prymarnych właściwości morfosyntaktycznych (m.in. brak dopełnienia w bier-niku) funkcjonują w analizowanych konstrukcjach jak czasowniki posiłkowe.

2.1.4. WNIOSKI

Przeanalizowany tu zasób form temporalnych kaszubszczyzny, zwłaszcza kodujących przeszłość, ich diachroniczny rozwój i synchroniczny zakres użycia wraz z ich proweniencją doskonale ilustruje tendencje peryferycznej konser-wacji archaizmów i skutki oddziaływań kontaktów językowych w kaszubskim systemie językowym:

a) Zachowanie archaicznie słowiańskiej analitycznej formy typu (jô) jem béł doskonale wpisuje się w fundamentalne założenia koncepcji peryferyjności.

Rozprzestrzeniająca się w polszczyźnie synteza nie objęła swym działaniem terenów kaszubskich, zwłaszcza tych wysuniętych najbardziej na północ. Syn-tetyczne kaszubskie formy typu jô béł występują w literackiej kaszubszczyźnie jednak regularnie obok starszych wariantów, por.:

(35) Jô zajachała w òkòlé òb czas warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù. Ò Mùlkù czëła jem wiele POM VII–VIII 2014: 16.

b) kwestia pochodzenia form typu mieć/bëc z imiesłowami pierwotnie biernymi rozpatrywana powinna być dwojako. Po części w pewnych – ściśle określo-nych przykładach (jak miec dané) – można zakładać archaiczne zachowanie w kaszubszczyźnie postaci zarzuconych w toku rozwoju polszczyzny (por.

Mendoza 2013; SłXVI XIII 533). Pozostałe warianty z miec (z imiesłowami typu jadłé, czëté, widzóné i innymi) oraz wszystkie połączenia bëc z imiesło-wami od czasowników ruchu muszą być wynikami kontaktów językowych z dialektami niemieckimi, bądź też niemieckim językiem standardowym.

Postulowana tu reanaliza imiesłowów derywowanych od czasowników ruchu

„wspomagana” mogła być przez konsekwentną konserwację wariantów sta-ropolskich (por. stpol. dane, kasz. dóné).