Słowa kluczowe: moda językowa, gwara, Wielkopolska, Facebook.
Keywords: linguistic fashion, dialect, Greater Poland, Facebook.
1. MODA JĘZYKOWA NA GWARY I WPŁYW INTERNETU NA JEJ PRZETRWANIE
Do połowy XX wieku gwary były często jedynym kodem językowym, którym posługiwali się mieszkańcy wsi. W wyniku zmian urbanizacyjnych, rozwoju szkolnictwa i mediów oraz ekspansji polszczyzny ogólnej w postrze-ganiu gwar nastąpiły zmiany. Polszczyzna, jako bardziej prestiżowa, zaczęła być używana w sytuacjach oficjalnych, a gwary pozostały w użyciu w kon-traktach domowych i sąsiedzkich. Związane jest to ze zjawiskiem dyglosji, którego koncepcja została opracowana w 1959 r. przez Charlesa Fergusona.
Zjawisko to polega na dostosowywaniu wariantu języka do sytuacji spo-łecznej, w jakiej znalazł się mówiący. Użytkownicy gwar na poziomie rela-cji publicznych (np. urząd i szkoła) zaczęli mówić w polszczyźnie ogólnej, podczas gdy na poziomie relacji domowych (dom, rodzina) nadal stosowali lokalny wariant języka (Ferguson 1959: 325). Obecnie można zaobserwo-wać zjawisko polegające na przezwyciężeniu dyglosji i podniesieniu pre-stiżu lokalnej odmiany języka. Prasa, telewizja, radio i internet mogą służyć promowaniu gwar.
W ten sposób media wpływają na rozwój mody językowej, która jest charakterystycznym dla danego środowiska i okresu zespołem cech. Może on obejmować zachowanie, światopogląd, zainteresowania i strój (Dunaj 1996:
76). Do elementów w definicji, którą podaje Bogusław Dunaj, można dodać niewątpliwie język. Wyrazy stają się modne, gdy używane są częściej bez względu na potrzeby komunikacyjne. W opinii użytkowników wyrazy te są
lepsze od innych, a ich używanie często staje się wyznacznikiem przynależ-ności do wybranej, konkretnej grupy (Kołodziejczak 2006: 220).
W lokalnych czasopismach i gazetach na tym terenie odnajdujemy frag-menty literatury stylizowanej gwarowo (np. fragfrag-menty Blubrów Starego Mary-cha Juliusza Kubela), artykuły, w których autorzy używają regionalizmów, reklamy towarów (odzież, napoje, karnety na wydarzenia sportowe1) i ogło-szenia o lokalnych imprezach (np. wydarzenie miejski fyrtel2 organizowane w Poznaniu).
Gwara staje się popularna również w telewizji, która funkcjonuje w dwóch wymiarach: tradycyjnym (lokalne stacje telewizyjne, które można oglądać poprzez tradycyjne odbiorniki) i innowacyjnym, jako tzw. telewizja inter-netowa. Ze względów ekonomicznych pierwsza forma jest wykorzystywana tylko przez stacje telewizyjne; druga może stanowić narzędzie każdego użyt-kownika sieci. W przypadku lokalnych społeczności częściej wykorzystywana jest druga z wymienionych form, gdyż:
koszt stworzenia internetowej gazety, radia czy nawet pewnej formy internetowej tele-wizji jest nieporównywalnie niższy niż w przypadku ich istnienia w rzeczywistości niecyfrowej. Telewizja internetowa daje możliwość wyboru programów o dowolnej porze i w dowolnym miejscu, podobnie jak radio internetowe umożliwia słuchanie audycji na całym świecie (Rybińska-Dołowy 2013: 42).
Forma ta wykorzystywana jest przez internautów, którzy chcą promować lokalny wariant mowy i umieszczają treści w gwarach wielkopolskich. Przy-kładem może być kanał EjberTV, który zawierał3 fragmenty znanych filmów wraz z komentarzem w gwarze. Lokalny wariant mowy jest również obecny w tradycyjnej telewizji, która relacjonuje i organizuje konkursy gwarowe, przeprowadza wywiady z użytkownikami i znawcami lokalnego wariantu języka, czy emituje reklamy zwierające gwary.
Podobnie jak telewizja funkcjonuje również radio. Wykorzystywanie tego medium przez lokalne społeczności jest tendencją międzynarodową, która występuje również w innych krajach, jak chociażby Wielka Brytania (Leono-wicz-Bukała 2010: 88) a także Australia, Irlandia i Japonia (Dębski 2008).
W radiach internetowych odnajdujemy audycje w całości poświęcone gwa-rom, jak również prowadzone w gwarze, z kolei w tradycyjnych radiach są to głównie słuchowiska stworzone na podstawie twórczości pisarskiej: Blubry Starego Marycha, Jasny Fyrtel, czy Blubry Heli przy niedzieli, a także audycje
1 Np. marka odzieży Wuchta Wiary Tej! Lumpy z knyfem, piwa marki Szałpiw o nazwach:
Bździągwa, Ejber, Kejter, karnety na mecze KKS Lecha Poznań, które zostały nazwane: na szagę, z knyfem, akuratny, wyglancowany.
2 Miejski fyrtel – ‘miejska okolica’.
3 Telewizja funkcjonowała na portalu YouTube, lecz została usunięta. Ostatni raz wyświetlona została przeze mnie 8 marca 2015 r.
poświęcone żywotności gwar i ich promocji. Słuchacze często wyrażają swoje zadowolenia z tego typu form, co podkreślają w programach, które umożli-wiają im telefoniczne komentowanie audycji.
Internet wykorzystywany jest bez powiązania z prasą, radiem i telewizją.
Użytkownicy sieci mają szczególne narzędzie, dzięki któremu mogą tworzyć formy promocji niemożliwe do zbudowania za pomocą mediów tradycyjnych4. Jedną z nich są wirtualne społeczności, w których wyznacznikiem przyna-leżności staje się język. Internet tworzy zbiorowości, których „rzeczywistym spoiwem staje się, mocniej niż jedność miejsca, przebywania, poczucie przy-należności do danej wspólnoty” (Greń 2008: 431).
W sieci funkcjonują witryny, które tworzą badane przeze mnie zbiorowo-ści. Wśród nich możemy wyróżnić: fora internetowe, blogi, czy portale spo-łecznościowe. Ostatnia z nich stanie się przedmiotem analizy w tym tekście.
Jego celem jest ukazanie zjawiska mody językowej na gwary wielkopolskie w sieci internetowej. Materiałem wykorzystanym podczas badań są fanpage’e występujące w obrębie portalu społecznościowego Facebook. Do uzyskania informacji posłużyła metoda obserwacji uczestniczącej oraz wywiady prze-prowadzone z użytkownikami sieci. Analizowane formy w ciągu ostatnich 13 miesięcy zanotowały znaczny wzrost liczby subskrybentów (mimo, że istnieją w wirtualnej przestrzeni od kilku lat), co świadczy o zwiększającym się zainteresowaniu gwarami.
2. FACEBOOK JAKO PRZESTRZEŃ FUNKCJONOWANIA GWAR WIELKOPOLSKICH
Serwisy społecznościowe są rodzajem wspólnot internetowych, które zgrupowane są w konkretnym portalu. Ich użytkownicy zaspokajają potrzebę kontaktów z innymi przez wymianę zainteresowań, informacji i doświadczeń (Szewczyk 2011: 381). Portale te pełnią ważną rolę w życiu Polaków, o czym w monografi Sieć przyjaciół. Serwis społecznościowy oczami etnografa wspo-mina Piotr Cichocki:
w ciągu kilkunastu lat różne technologie informacyjne stały się nieodłącznym ele-mentem życia Polaków, dla najmłodszych pokoleń stanowią one integralny składnik osobistej biografii. Użytkownicy obcujący na co dzień z wypełniającymi społeczną przestrzeń technologiami, na różne sposoby wyrażają, w jaki sposób wpływają one na ludzkie istnienie w jednostkowym oraz wspólnotowym wymiarze (Cichocki 2012: 9).
4 Media tradycyjne – media, które nie mają cechy interaktywności. Zaliczamy do nich: prasę, radio, telewizję (Jeziński 2009: 8).
Wśród kilkunastu serwisów tego typu, które funkcjonują w przestrzeni medialnej – przeznaczonych zarówno dla głównie polskich internautów: Nasza Klasa, Grono, jak i portali międzynarodowych: Twitter, Google Plus – naj-popularniejszy jest Facebook. O jego wyższości nad innymi portalami tego typu świadczy to, że:
w przeciwieństwie do innych serwisów internetowych i firm z sektora nowoczesnych technologii Facebook jest całkowicie skoncentrowany na ludziach. To platforma, dzięki której użytkownicy mogą lepiej korzystać z życia. To nowa forma komunika-cji, tak jak kiedyś komunikatory internetowe, poczta elektroniczna, telefon i telegraf.
Gdy globalna sieć jeszcze raczkowała, mówiło się, że kiedyś każdy człowiek będzie miał własną stronę domową. Dzisiaj ta przepowiednia zaczyna się sprawdzać, tyle że w ramach serwisów społecznościowych. Facebook łączy te strony ze sobą i pozwala nam robić zupełnie nowe rzeczy (Kirkpatrick 2011: 24).
W obrębie tego typu stron funkcjonują tak zwane fanpage’e, które
„w dosłownym tłumaczeniu z języka angielskiego możemy określić go jako strony fanów, czyli miejsca w sieci, gdzie wirtualnie spotykają się użytkownicy internetu, którzy mają np. podobne poglądy, zainteresowania czy są sympaty-kami jakieś osoby lub grupy” (Cemborowski 2014: 92). Strony te składają się z tablicy, na której internauci wymieniają się uwagami, lub przekazują linki do innych stron w sieci; galerii, gdzie umieszczane są zdjęcia i obrazy; oraz aplikacji, za pomocą których organizowane są konkursy i przeprowadzane ankiety. 4 najbardziej popularne fanpage’e na Facebooku, które dotyczą gwar wielkopolskich, to:
Gwara poznańska5 4495 19505 15010 (≈ 433%)
Dawniej tutej – gwara
wielkopolska6 5081 13038 7957 (≈ 256 %)
Poznańska gwara7 6338 8445 2107 (≈ 25%)
Gwara poznańska8 1134 3306 2172 (≈ 291%)
5678
Zestawienie 4 najbardziej popularnych fanpage’ów, których tematyka doty-czy gwar wielkopolskich na portalu Facebook. Zestawienie subskrybentów.
5 https://www.facebook.com/gwarapoznan?fref=ts [dostęp 27.04.2015].
6 https://www.facebook.com/dawniejtutej?fref=ts [dostęp 27.04.2015].
7 https://www.facebook.com/poznanskagwara?fref=ts [dostęp 27.04.2015].
8 https://www.facebook.com/gwarapoznanska?fref=ts [dostęp 27.04.2015].