Konstytucyjne podstawy oraz założenia ideologiczne systemu ochrony zdrowia PRL

Procesy polityczne i przeobrażenia ustrojowo-społeczne zapoczątkowane w Polsce po II wojnie światowej prowadziły do modyfikacji struktur dotyczących organizacji życia i zaspokajania elementarnym potrzeb ludności227. Powyższe przemiany posiadały wymowę ideologiczną, co było związane z urzeczywistnieniem założeń propagandowych na rzecz konstruowania ustroju sprawiedliwości i równości społecznej, a wcielanie w życie wzorcowych ideałów zrodziło nowy układ organizacyjny i prawny 228

. Polska Rzeczpospolita Ludowa w najważniejszym akcie prawnym, jakim była Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 roku deklarowała troskę o swoich obywateli również w aspekcie ochrony zdrowia. Postanowienia te znalazły się w jej art. 60, który stanowił, iż Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy 229

. Konkretyzacji tego prawa służą:

- rozwój ubezpieczenia społecznego robotników i pracowników umysłowych na wypadek choroby, starości i niezdolności do pracy oraz rozbudowa różnych form pomocy społecznej,

- rozwój organizowanej przez państwo ochrony zdrowia ludności, rozbudowa urządzeń sanitarnych i podnoszenie stanu zdrowotnego miast i wsi, stałe polepszanie warunków bezpieczeństwa, ochrony i higieny pracy, szeroka akcja zapobiegania chorobom i ich zwalczania, coraz szersze udostępnianie bezpłatnej pomocy lekarskiej, rozbudowa szpitali, sanatoriów, ambulatoriów, wiejskich ośrodków zdrowia, opieka nad inwalidami.

Opieka zdrowotna w myśl tych założeń stanowiła kluczowe zadanie państwa i była jednym z jego podstawowych celów. Nowe rozwiązania ustrojowe zrodziły przebudowę całego systemu opieki medycznej a następowała ona w myśl wskazań rodzącego się socjalizmu i była nierozerwalnie związana z procesem organizacji państwa jako

227 J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi od roku 1945, Studium organizacyjno-historyczne, Łódź 1996, s. 58.

228 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2005, Warszawa 2006, s. 210.

95

„demokracji ludowej”230

. Założenia socjalizmu opierały się na proklamowaniu idei sprawiedliwości społecznej według której każdy obywatel ma równy dostęp do wszystkich elementarnych dóbr materialnych. Socjalizm odrzucał własność prywatną i negował ideę kapitalistycznego wolnego rynku. Natomiast demokracja ludowa opierała się na centralizmie demokratycznym, kulcie partii robotniczej, braku pluralizmu politycznego, a także na systemie planowania231. Inicjatywa państwa w sferze ochrony zdrowia wynikała z elementarnych założeń ideologicznych ustroju. Konsekwencją socjalistycznego charakteru państwa były cechy polskiej służby zdrowia doby PRL232

.

Służba zdrowia miała być państwowa, oznaczało to, że była całkowicie finansowana z budżetu państwa i stanowiła nieodzowny składnik aparatu administracyjnego. To państwo przejmowało odpowiedzialność za stan zdrowia i opiekę medyczną nad ludnością. Służba zdrowia stała się „aparatem” państwowym, którego misją była realizacja zadań państwa w kwestii opieki profilaktyczno-leczniczej. Warto nadmienić, iż zadania służby zdrowia włączane były do planów rozwoju gospodarczo-ekonomicznego czy społecznego kraju. Powszechny charakter służby zdrowia to kolejna cecha, jaką miała charakteryzować się służba zdrowia w PRL. Powszechność miała polegać na bezpłatnym dostępie społeczeństwa do wszelkich świadczeń zdrowotnych233. Dla jednego z apologetów socjalistycznego modelu państwa J. Rosnera oznaczało to że do nadrzędnych założeń ustroju socjalistycznego należało zagwarantowanie opieki zdrowotnej każdemu obywatelowi niezależnie od jego pochodzenia i sytuacji ekonomicznej234

. Zasada ta znalazła potwierdzenie w treści cytowanego wyżej art. 60 ust. 1 Konstytucji PRL. Konstytucyjne prawo do ochrony zdrowia miało podkreślać społeczny charakter opieki medycznej.

W socjalistycznej koncepcji ochrony zdrowotnej zdrowie było traktowane jako dobro społeczne, a ideą przewodnią PRL miało być uznanie zdrowia za dobro publiczne, a nie indywidualne. Zdrowie publiczne dotyczyło szerokiego zakresu działań wielodyscyplinarnych, które były związane z różnymi aspektami zdrowia ludzkiego, jego ochroną, umocnieniem i poprawą, oceną potrzeb zdrowotnych populacji oraz sposobami ich zaspakajania. Zdrowie publiczne zajmowało się nie tylko zdrowiem jednostki, ale także

230 J.Indulski, B. Kleczkowski, J. Leowski, Organizacja ochrony zdrowia, Warszawa 1978, s.21.

231 K. Prętki, Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce po II wojnie światowej, Poznań 2007, s.55 232 Ibidem

233

L. Wdowiak, Zarys organizacji służby zdrowia w Polsce, Lublin 1981, s.23.

234 J. Rosner, Rozwój polityki społecznej w Polsce Ludowej [w:] Polityka społeczna i służby społeczne w PRL pod red. J.Rosnera, Warszawa 1972, s. 102.

96

zdrowiem wszystkich ludzi oraz jego uwarunkowaniami zarówno negatywnymi, jak i pozytywnymi, czyli działaniami prozdrowotnymi umacniającymi zdrowie235

.

Prawo do ochrony zdrowia, jak również wszystkie inne prawa i wolności zawarte w

Konstytucji z 1952 roku nie posiadały żadnych gwarancji²³⁶. Zostały ograniczone licznymi

warunkami np. „należało strzec tajemnic państwowych”, i być „czujnym wobec wrogów narodu”. Fikcyjny charakter ustawy zasadniczej z 1952 roku pogłębił rozbieżność między ustrojem konstytucyjnym a ustrojem rzeczywistym Polski Ludowej.

Następną cechą służby zdrowia w okresie PRL miała być jej jednolitość i kompleksowość, która polegała na unifikacji instytucji opieki zdrowotnej pod względem funkcjonalnym i organizacyjnym. Chodziło o podporządkowanie struktur lecznictwa kierowniczym organom państwa. Scalenie w ramy jednolitej służby zdrowia odpowiadało idei o lecznictwie społecznym w sensie organizacyjnym, zadaniowym, centralnego planowania i finansowania. Zasada jednolitości w zarządzaniu dawała możliwość kierowniczej partii robotniczej wydawania wytycznych dotyczących funkcjonowania i działalności wszystkich placówek czy instytucji służby zdrowia oraz pozbywania się pracowników odmiennych zapatrywaniach politycznych. Z tą regułą wiązało się całkowite upolitycznienie systemu ochrony zdrowia w PRL, które odbywało się na wszystkich szczeblach organizacyjnych ²³⁷.Warto przytoczyć w tym miejscu wypowiedź Eugeniusza Wąsiewicza, który skonstatował, iż „w krajach socjalistycznych nigdy wyraźnie nie stawiano problemu reformy opieki zdrowotnej. Typową cechą sytuacji społecznej tych krajów było rozdwojenie sfery zjawisk na sferę oficjalną i sferę rzeczywistą. Sfera oficjalna zbudowana była z treści rozmaitych deklaracji i kreowana za pomocą propagandy jako istniejącą rzeczywistość. Sfera rzeczywistości natomiast była kamuflowana” 238

. Sfera oficjalna służby zdrowia „potwierdzała” bezpłatny i powszechny dostęp do świadczeń zdrowotnych dla wszystkich warstw społecznych. W praktyce jednak nie wszyscy korzystali z bezpłatnej opieki zdrowotnej, świadczyło to o preferencjach klasowych występujących w okresie PRL. W pierwszej kolejności przyznano świadczenia robotnikom i górnikom i tym samym zaakcentowana została gloryfikacja dyktatury proletariatu.

235

J. Indulski, J. Leowski, Podstawy medycyny społecznej, Warszawa 1971, s. 32. 236 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2005, Warszawa 2006, s. 210.

237 K. Prętki, Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce po II wojnie światowej, Poznań 2007, s. 55; szerzej: Z. Jastrzębowski, Spory o model lecznictwa. Opieka zdrowotna w koncepcjach polskiej polityki społecznej w XIX i XX wieku do roku 1948, Łódź 1994, s.73.

238

E. Wąsiewicz, Obraz polskiej reformy zdrowia, Ekonomiczno-organizacyjne problemy restrukturyzacji służby zdrowia. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej 23.11.1999 r. Leszno 1999, s. 45; szerzej: A. Paczkowski, Pół wieku Dziejów Polski, Warszawa 2007, s. 208-209, 215.

97 1.1 Koncepcja państwa dobrobytu

Zwycięstwo Związku Radzieckiego nad faszyzmem po II drugiej wojnie światowej spowodowało przesunięcie sił w układzie międzynarodowym. Oznaczało to wprowadzenie ustroju socjalistycznego, co w konsekwencji doprowadziło do przewartościowań stosunków społecznych wyrażających się we wzmocnieniu partii socjalistycznych oraz pozycji klasy robotniczej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej m. in. w Polsce 239

. Po II wojnie światowej panowało przekonanie, że faszyzm nie mógł stanowić bariery dla rozwoju programu rewolucji socjalistycznej, idea laissez-faire i państwa „stróża nocnego” w nowych warunkach przestała funkcjonować i stała się anachronizmem. Wśród społeczeństwa rosła potrzeba na nową koncepcję państwa, która o wiele skuteczniej oddziaływałaby na masy niż faszyzm. Tym rozwiązaniem okazała się koncepcja państwa opiekuńczego (welfare state), która również miała się rozwinąć w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Według Sylwestra Zawadzkiego w kształtowaniu się nowej koncepcji państwa sprzyjały elementy takie jak: poprawa koniunktury gospodarczej po drugiej wojnie światowej względna stabilizacja ekonomiczna i wyższy w porównaniu z okresem międzywojennym poziom zatrudnienia 240

. Oscar Lange powiadał, iż, rola państwa sprowadzała się do czynnego regulatora życia gospodarczego a miejsce liberalizmu zajął interwencjonizm państwowy 241

.

Po II wojnie światowej drugą wiodącą koncepcją obok welfare state była teoria konwergencji, którą należało rozumieć jako „upodabniającą”. Zakładała bowiem ona upodobnienie się kapitalistycznych i socjalistycznych państw i ich społeczeństw poprzez identyczność rozwoju nauki i techniki. Stanowiła odpowiedź zwolenników komunizmu na krytykę tej ideologii. Celem koncepcji konwergencji było złagodzenie, ukrycie wad komunizmu i nadanie mu cech idealistycznych. Miało to doprowadzić do uczynienia z tej doktryny ideologii modernizującej. Posługując się założeniami powyższej koncepcji należy przyjąć, iż interwencjonizm państwowy miał się przejawiać w państwie socjalistycznym wyeksponowaniem funkcji socjalnej, w konsekwencji czego państwo miało występować w roli protektora, opiekuna społecznego, który otaczał opieką wszystkich obywateli w najtrudniejszych okresach ich życia. Realizacja polityki socjalnej miała być związana ze znaczącym wzrostem roli państwa. To zainteresowanie państwa

239 S. Zawadzki, Państwo dobrobytu, Warszawa 1964, s. 63. 240

Ibidem, s. 6.

241 O. Lange, Rola państwa w kapitalizmie monopolistycznym, „Pisma ekonomiczne i społeczne 1930-1960“, Warszawa 1961, s. 14.

98

sprawami socjalnymi łączyło się z koncepcją ścisłego powiązania polityki socjalnej z polityką ekonomiczną państwa oraz z realizacją podstawowego celu politycznego jakim było obalenie ustroju kapitalistycznego. Według Wacława Szuberta polityka socjalna jako środek zabezpieczenia siły nabywczej ludności na właściwym poziomie stała się elementem polityki antykryzysowej, która stanowiła jeden z kluczowych składników funkcji gospodarczej państwa 242

.

1.2 Odpowiedzialność państwa za zdrowie

Funkcja socjalna państwa socjalistycznego jakim była PRL miała posiadać doniosłe znaczenie w aspekcie jego istoty klasowej i stanowiła jeden z czołowych kierunków jego działalności. Rzeczywistość PRL pokazała, że powyższe postulaty były iluzoryczne. PRL była państwem, które nie gwarantowało obywatelom wolności, równości i dobrobytu. Wolność stała się „przywilejem wolności” dla kierowniczej partii PZPR, która prowadziła politykę przymusu, bezprawia i zniewolenia społeczeństwa.

Równość obywateli wobec prawa przybrała inny wymiar, oznaczała dobrowolne poddanie się wszystkich obywateli wszechwładnemu państwu. Głoszenie haseł dobrobytu było fikcją, a koncepcja socjalnej funkcji państwa została wypaczona i nagięta przez władze PZPR do schematów marksistowskich243. Według nich państwo stanowiło efekt określonego stadium rozwoju społecznego i było instrumentem panowania klasy uprzywilejowanej nad masami ludowymi. Cechą takiego państwa było kształtowanie silnie zbiurokratyzowanego aparatu administracji publicznej ²⁴⁴. Najważniejszymi przesłankami funkcji socjalnej PRL miały być trzy elementy:

- przemiany społeczne na wsi, które przyczyniły się do objęcia ubezpieczeniem ludności wiejskiej w 1946 roku,

- przemiany demograficzne powodujące wzrastanie liczny osób starszych a wiązało to się z rozszerzeniem opieki społecznej i medycznej,

- wzrost i rozwój gospodarczy, który miał wpływać na lepszy standard życia i na lepszą sytuację socjalną 245

.

Polityka socjalna w PRL w swoich założeniach miała obejmować różne dziedziny m.in. ochronę zdrowia, ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczną. Państwo

242 W. Szubert, Problem zatrudnienia w ekonomii klasycznej u Marksa, Warszawa 1960, s. 11-12. 243 L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, Warszawa 1989, s. 24-40.

244

W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2005, Warszawa 2009, s. 110, 215.

245 J. Rosner, Rozwój polityki społecznej w Polsce Ludowej [w:] Polityka społeczna i służby społeczne w PRL pod red. J. Rosnera Warszawa 1972, s. 102.

99

socjalistyczne, jakim była PRL miało zmierzać bowiem do zabezpieczenia równości i sprawiedliwości nie tylko w sferze politycznej, ale również w życiu społecznym poprzez dostarczenie społeczeństwu powszechnego dostępu do opieki medycznej. Patrząc z perspektywy czasu powyższe postulaty okazały się jednak fikcją.