III. Innowacje modyfikujące
4. Innowacje kontaminujące
4.2. Kontaminacje frazeologiczne z węzłem formalnym
W przeciwieństwie do kontaminacji z węzłem semantycznym, w skład kontaminacji frazeologicznych z węzłem formalnym wchodzą związki o różnym znaczeniu i (przeważnie) schemacie syntaktycznym oraz o różnej proweniencji. O połączeniu jednostek decyduje wspólna cecha formalna – komponent (najczęściej
222 O defrazeologizacji w następstwie modyfikacji struktury leksykalnej frazeologizmów zob. G.
Dziamska-Lenart, Mechanizmy defrazeologizacji stałych związków wyrazowych, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2007, t. XIV (XXXIV), s. 7-16.
223 Zob. D. Buttler, Polski dowcip..., dz. cyt., s. 143-145.
nominalny) występujący w składzie leksykalnym krzyżowanych frazeologizmów.
Węzeł formalny może pełnić funkcję delimitacyjną – wskazując na granicę łączonych związków – lub kojarzącą, ujawniając powód ich skojarzenia. Proces kontaminacji przypomina częściej innowacje rozwijające niż wymieniające, a sens aktualizacji wynika zwykle z sumy znaczeń związków wchodzących w jej skład. W odróżnieniu od kontaminacji semantycznych, które niekiedy wynikają z niedostatecznej znajomości normy, kontaminacje formalne są zwykle celowe, pełnią często funkcje chwytów stylistycznych, są sposobem tworzenia dowcipu i gry językowej w tekstach artystycznych224.
W tamtych pierwszych dniach atmosfera zastraszenia nie była jednak tak powszechna jak wola walki. Młodzież mówiła przez zaciśnięte zęby: „Niech tylko wyjdzie 27 armia”.
(wg mord 179)
Kontaminat mówić przez zaciśnięte zęby powstał ze skrzyżowania zwrotów zacisnąć, zaciskać zęby ‘mimo trudności zawziąć się, z uporem robić swoje; znosić w milczeniu upokorzenia, nie reagować na przykrości’ (TL) i mówić przez zęby ‘mówić coś wolno, cicho i najczęściej ze złością, oddzielając wyrazy od siebie’ (WSFzP 680).
Węzłem formalnym o funkcji kojarzącej, który zadecydował o skrzyżowaniu jednostek, jest komponent nominalny zęby, występujący w składzie leksykalnym obu spetryfikowanych połączeń. Drugi z przytoczonych związków wszedł w całości w skład kontaminatu. Pierwszy, ze względu na podobną budowę zwrotów, uniemożliwiającą proste ich połączenie, został dostosowany do jego schematu składniowego przez utworzenie imiesłowu przymiotnikowego zaciśnięte od komponentu werbalnego.
Interesująca jest kwestia znaczenia kontaminatu – jednostki kanoniczne są w pewnym stopniu przeciwstawne i wzajemnie się wykluczają. Jedna z nich odnosi się do procesu artykulacji, wskazuje na czynny udział podmiotu. Druga, w jednym ze swych znaczeń, niesie informacje o milczeniu, braku reakcji, czyli o postawie biernej. Frazeologizm, który w całości wszedł w skład kontaminatu, narzuca interpretację, ale również naświetla kontekst wypowiedzi, w którym odnajdujemy informacje o „woli walki”
224 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 58-64.
przeważającej nad „atmosferą zastraszenia” wśród młodzieży, wskazuje na jej czynną postawę i sugeruje nadrzędność aktu mowy nad biernym, pokornym znoszeniem w milczeniu swojej sytuacji. Aktualizację możemy więc rozumieć jako częściowe połączenie znaczeń skrzyżowanych frazeologizmów ‘mimo trudności mówić coś ze złością, z uporem’. Innowacja pełni funkcje precyzujące, pragmatyczne.
Funkcjonariusze partyjni, którzy za Mao (jak za Gomułki) byli skromnie opłacani – teraz rozkwitli jak pączki w maśle. (wg mord 71)
Funkcje żartobliwe pełni natomiast kontaminat rozkwitnąć jak pączki w maśle utworzony przez skrzyżowanie zwrotu żyć (sobie), czuć się jak pączek w maśle ‘nie mieć żadnych kłopotów materialnych, czuć się zadowolonym, szczęśliwym’ (TL) z porównaniem rozkwitać jak pączki na wiosnę ‘stawać się piękniejszym, lepszym, zyskiwać z czasem’ (bk). Węzeł formalny o funkcji kojarzącej stanowi komponent nominalny pączek, użyty w liczbie mnogiej, czego wymagał kontekst wypowiedzi.
Mechanizm innowacji przypomina wymianę, czytając tekst spodziewamy się użycia formy kanonicznej zwrotu porównawczego. Tymczasem zamiast okolicznika czasu na wiosnę pojawia się pochodzący z frazeologizmu okolicznik miejsca w maśle, co uzupełnia znaczenie wypowiedzi, precyzując, że ów rozkwit wiąże się ze świetną sytuacją materialną. Według Danuty Buttler, za żartobliwą kontaminację „można uznać uzupełnienie składu frazeologizmu dodatkowymi wyrazami, nieoczekiwanie modyfikującymi jego treść”, ale narzędziem komizmu, jak dalej pisze badaczka, są także kontaminacje klasyczne, wynikające ze „skrzyżowania dwu frazeologizmów, z których każdy wnosi do nowego połączenia część swego składu leksykalnego. Pod względem strukturalnym reprezentują one komizm zaskakujących związków, zespalania elementów normalnie nigdy nie łączonych, pod względem treściowym zaś – najczęściej komizm absurdu”225. Innowacja jest chwytem stylistycznym, zaskakuje formą i odświeża obrazowość związku; pełni przede wszystkim funkcje artystyczne.
Celom estetycznym służy również kontaminacja będąca wynikiem ciekawego i odległego skojarzenia autora, wyekscerpowana z Szachinszacha:
225 D. Buttler, Polski dowcip..., dz. cyt., s. 145.
Doświadczenie uczyło ich, iż należy unikać głośnego wymawiania słów w rodzaju – duszność, ciemność, ciężar, przepaść, zapaść, bagno, rozkład, klatka, krata, łańcuch, knebel, pałka, but, brednia, śruba, kieszeń, łapa, obłęd, a także czasowników z rzędu – położyć się, leżeć, rozkraczyć się, upaść (na głowę), marnieć, słabnąć, ślepnąć, głuchnąć, pogrążać się, a nawet takich zwrotów (zaczynających się od zaimka coś) jak – coś tu kuleje, coś tu nie gra, coś to nie tak, coś tu trzaśnie, bo wszystkie one, te rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i zaimki, mogły stanowić aluzję do reżimu szacha, a więc były semantycznym polem minowym, na które wystarczyło wdepnąć, żeby wylecieć w powietrze. (k szach 62)226
Skrzyżowanie terminu językoznawczego pole semantyczne ‘uporządkowany wewnętrznie pod względem paradygmatycznym i syntagmatycznym zbiór leksemów reprezentujących zbiór pojęć związanych jakimś pojęciem nadrzędnym’227 z określeniem pochodzącym z terminologii wojskowej pole minowe ‘teren, na którym założono miny’ (SJP 703) spowodowało powstanie kontaminatu semantyczne pole minowe. Węzłem formalnym o funkcji kojarzącej jest tu rzeczownik pole, należący do składu leksykalnego obu wyrażeń. Jednostki te nie są spójne semantycznie, ich połączenie to ciekawy chwyt stylistyczny. Kontaminat współgra z kontekstem, który mówi o konsekwencjach, jakie mogą spotkać narzekających na reżim szacha w Iranie.
Semantycznym polem minowym są leksemy i grupy syntaktyczne, których używanie może wskazywać na niezadowolenie podwładnych, stanowić aluzję do panowania władcy i prowadzić do represji z jego strony. Innowacja pełni funkcje stylistyczne, świadczy o dobrej kompetencji językowej autora i umiejętnym jej wykorzystaniu dla potrzeb artystycznych.
226 Aktualizacje jednostek: upaść na głowę, coś tu kuleje, coś tu nie gra opisałam w rozdziale poświęconym innowacjom kontekstowym.
227 Encyklopedia językoznawstwa..., dz. cyt., s. 444.