Rozwinięcie o element występujący z komponentem frazeologizmu w stosunku

Ostatnią grupę innowacji rozwijających wyekscerpowaną z twórczości wybranych polskich reportażystów stanowią modyfikacje, w których nowy składnik pełni takie same funkcje składniowe jak jeden z komponentów związku frazeologicznego. Dodatkowy element występuje więc w stosunku współrzędnym wobec jednego ze składników jednostki i może tworzyć wraz z nim szereg przydawek, dopełnień, okoliczników lub podmiot szeregowy ¹⁸⁰.

Dodanie członów współrzędnych do komponentów określających składniki nominalne utartych połączeń słownych ukazują fragmenty twórczości Krzysztofa Kąkolewskiego, Wiesława Górnickiego i Ryszarda Kapuścińskiego:

178 Według Wikisłownika „określenia użył po raz pierwszy frankistowski generał Emilio Mola, który w 1936 r. w przemówieniu radiowym powiedział, że oprócz czterech kolumn wojsk generała Francisco Franco, maszerujących na Madryt, w mieście jest jeszcze piąta kolumna, czyli zwolennicy nacjonalistów w stolicy”, https://pl.wiktionary.org/wiki/pi%C4%85ta_kolumna.

179 Zob. J. Sławek, Funkcja perswazyjna metafor i ironii we współczesnych prasowych tekstach informacyjnych, w: Język polski. Współczesność. Historia, t. V, pod red. W. Książek-Bryłowej i H. Dudy, Lublin 2005, s. 87-90.

180 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 40-49.

Mówiono o tym na całej Saskiej Kępie. Miała willę zasiedloną po Powstaniu dzikimi i prawowitymi lokatorami. Procesowała się z nimi, znosiła od nich szykany. Napadali na nią, pisali donosy. (kk dt2 168)

Rządowy projekt ustawy o alimentach (Affiliation Ordinance Amendment Bill 1963) zreferowała w parlamencie posłanka Lucy Lameck – wiceminister spółdzielczości, działaczka znana z emancypacyjnych wystąpień, zwolenniczka wychowania kobiet afrykańskich na wzór i modłę europejską. (k fut 71)

Modyfikacja wyrażenia dziki lokator ‘osoba nielegalnie, bezprawnie zajmująca jakieś mieszkanie, dom’ (TL) polega na dodaniu przydawki przymiotnej poprzedzonej spójnikiem łącznym i prawowity, pełniącej w związku takie same funkcje składniowe jak komponent normatywny. Nowy element pochodzi ze związku luźnego, charakterystycznego dla języka urzędowego – prawowity właściciel (SJP 1136).

Dodatkowy człon oraz normatywny komponent dziki w znaczeniu metaforycznym, przysługującym mu we wskazanym frazeologizmie, należą do jednego pola semantycznego i są antonimami. Uzupełnienie składu leksykalnego pełni funkcje pragmatyczne, rozszerzając znaczenie jednostki w celu dostosowania treści do opisywanych realiów. Aktualizacja połączenia na jakąś, czyjąś modłę ‘naśladując kogoś, coś, wzorując się na kimś, na czymś; na wzór, na podobieństwo’ (WSFzP 254) o występujące w stosunku współrzędnym wyrażenie przyimkowe w funkcji przydawki na wzór pozostaje w relacji synonimii z komponentem frazeologizmu oraz powiela sens przenośny jednostki. Innowacja nie powoduje zmiany semantyki wyrażenia i ma charakter pleonastyczny, jej funkcjonalność jest zatem trudna do uzasadnienia.

Innowacje zaczerpnięte z reportaży autora Imperium ilustrują uzupełnienie składów leksykalnych połączeń o człony współrzędne wobec komponentów o charakterze dopełnieniowym:

Byłem w rękach aktywistów UPGA. Musieli się zdrowo napalić haszyszu, bo mieli w oczach nieprzytomność, obłęd. Byli mokrzy od potu, opętani, w amoku. (k fut 134)

Ale zdaniem Portugalczyków, którzy podawali się za znawców tubylczej mentalności, czarni wtargną ogarnięci szałem zniszczenia i nienawiści, spici, odurzeni tajemnymi ziołami, żądni krwi i zemsty. (k jdz 28)

Aktualizacja zwrotu mieć obłęd, szaleństwo w oczach ‘wyglądać, zachowywać się jak osoba szalona’ (WSFzP 316) nie powoduje znaczących zmian treści, nowy element pozostaje bowiem w relacji semantycznej z normatywnym komponentem nominalnym. Innowacja służy wzmocnieniu sensu i zwróceniu uwagi odbiorcy na dodatkową informację. Uzupełnienie wyrażenia ktoś żądny krwi ‘ktoś domagający się czyjejś śmierci, lubiący przyglądać się zabijaniu lub w nim uczestniczyć’ (WSFZP 190) członem współrzędnym zemsta wpływa natomiast na zawężenie znaczenia i sygnalizuje pozanormatywną informację, precyzującą powód domagania się czyjejś śmierci.

Innowacje, tworząc pewne wrażenie patosu, nacechowanie podniosłe, pełnią także funkcje artystyczne i wpisują się w charakterystyczny styl prowadzenia narracji w reportażach wojenno-podróżniczych Kapuścińskiego. Charakteryzujące Jeszcze dzień życia oraz Wojnę futbolową częste nasycanie tekstu metaforami, niezwykłe, plastyczne obrazowanie świata za pomocą języka, połączenie artyzmu z informacyjnością¹⁸¹ – mają być próbą ukazania czytelnikowi kraju ogarniętego szaleństwem wojny.

Modyfikacje odzwierciedlające dodanie członów współrzędnych do komponentów o charakterze okoliczników odnajdujemy we fragmentach z twórczości Ryszarda Kapuścińskiego i Wojciecha Giełżyńskiego:

Nasz przenikliwy pan wiedział, że po takim wstrząsie część ludzi zacznie się obsuwać, zacznie gorzknieć, markotnieć i milknąć (...) i dlatego zaczął w pałacu czystkę. Nie była to czystka momentalna i zupełna, gdyż dostojny pan był przeciwny wszelkiej bezbożnej i hałaśliwej gwałtowności, ale raczej wymiana dawkowana, przemyślana, która zasiedziałych dworzan trzymała w szachu i nieustannym lęku, a zarazem otwierała pałac dla nowych ludzi. (k ces 67)

Bojkot zajęć na uczelniach utrzymał się parę tygodni. To też wymagało odwagi, bo tajne służby rejestrowały nieobecnych; dotrą do nich w miarę potrzeb represyjnych. A potem

181 Zob. spostrzeżenia Beaty Nowackiej na temat reportaży wojennych Kapuścińskiego oraz przytaczane przez nią opinie o Jeszcze dzień życia Salmana Rushdiego: B. Nowacka, Podróż jako sposób na życie (o reportażach Ryszarda Kapuścińskiego), w: Wokół reportażu podróżniczego, Katowice 2004, s. 234-235.

ludzie zamknęli się w domach i w sobie. Stan wojenny t er az zaczął być traktowany jako straszna rzeczywistość, którą trzeba przeczekać. (wg mord 179)

Rozwinięcie zwrotu trzymać kogoś w szachu ‘krępować czyjąś swobodę, zagrażając mu czymś’ (TL) za pomocą spójnika łącznego o określenie komponentu werbalnego w nieustannym lęku uzupełnia treść o dodatkowe informacje dotyczące okoliczności opisywanej sytuacji. Ciekawy efekt językowy powstał w wyniku aktualizacji zwrotu zamknąć się w sobie ‘stać się skrytym, małomównym, nie uzewnętrzniać swoich uczuć, myśli, zamiarów’(WSFzP 669) z nowym członem okolicznikowym w domach, pochodzącym z luźnego połączenia słownego zamknąć się w domu. Powstała w ten sposób konstrukcja składniowa ma charakter zeugmy, w której jeden człon sprzęga kilka innych leksemów lub zdań, przy czym składnik, który wiąże pozostałe, nie jest powtarzany, a podlega elipsie¹⁸². We fragmencie reportażu Wojciecha Giełżyńskiego rolę wspólnego czynnika odgrywa czasownik zwrotny, który łączy dwa odmiennie obrazujące człony, tworząc elipsę zamknąć się w domach i w sobie. Powstałe połączenie zbliża się do figury zwanej syllepsis, łączy bowiem składniki niezharmonizowane semantycznie¹⁸³, jest rodzajem gry „między gramatycznie poprawną a semantycznie niepoprawną zależnością”¹⁸⁴. W tym przypadku są to leksemy, z których jeden został użyty zgodnie ze znaczeniem podstawowym, drugi zaś z przysługującym mu w danym frazeologizmie znaczeniem metaforycznym. Innowacja stanowi pewnego rodzaju grę językową, zwracając uwagę odbiorcy na wieloznaczność wspólnego składnika i motywując do zastanowienia się nad znaczeniem nowego połączenia. Pełni również funkcje wzbogacania warstwy językowej tekstu oraz dostosowania treści do opisywanych realiów.