Kontaminacje frazeologiczne z węzłem semantycznym

Kontaminacje frazeologiczne z węzłem semantycznym polegają na połączeniu jednostek o niekiedy podobnej funkcji syntaktycznej, różnym składzie leksykalnym i

212 Zob. Nowy słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol, Warszawa 2003, s. 352.

213 Zob. tamże; D. Buttler, Neologizmy kontaminacyjne a norma dzisiejszej polszczyzny, „Poradnik Językowy” 1989, z. 6, s. 429-434; S. Grabias, Kontaminacje we współczesnym języku polskim. Próba charakterystyki, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. Nauki Filozoficzne i Humanistyczne, vol. XXV, Lublin 1970, s. 117-144.

214 Zob. S. Bąba, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 55-59.

215 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 53; J. Ignatowicz-Skowrońska, Frazeologizmy jako tworzywo..., dz. cyt., s. 253.

216 G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 53.

217 Zob. podział S. Grabiasa, Kontaminacje we współczesnym..., dz. cyt., s. 117-144; G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 52-66.

wspólnej relacji znaczeniowej. Korespondencja ta może opierać się na synonimiczności lub wspólnym polu semantycznym komponentów krzyżowanych związków, tożsamości ich barwy stylistycznej, podobnym znaczeniu frazeologizmów, czy ich wspólnej genezie. Powstały kontaminat kontynuuje znaczenie jednego ze związków lub ma sens uogólniony. Mechanizm tych modyfikacji pod względem formalnym podobny jest do innowacji wymieniających, z tą różnicą, że nowy element pochodzi z innego związku frazeologicznego²¹⁸.

Kontaminacje z jednym węzłem semantycznym, który stanowią komponenty nominalne, ilustrują dwa następujące fragmenty:

Czuje się młody. Właściwie dopiero teraz czułby się młody. Za poważny był wtedy, nie wybrykał się, nie nazgrywał. I lgnie do tych, którym młodość układa się na jego gust tak pysznie beztrosko, bez wypruwania żył i zbawiania świata. A oni przyprawiają mu brodę. (k busz 72)²¹⁹

Z połączenia pełniących różne funkcje syntaktyczne frazeologizmów dorobić, przyprawić komuś gębę ‘przypisać komuś, wbrew jego woli, jakieś cechy, skłonności, intencje lub czyny; urobić komuś opinię’ (WSFzP 109) oraz dowcip, kawał z brodą

‘dowcip, kawał od dawna wszystkim znany i często powtarzany’ (WSFzP 25) powstał kontaminat przyprawić komuś brodę ‘uznawać kogoś za starego, nudnego, przypisywać komuś takie cechy’. Związki wchodzące w skład innowacji zostały uszczuplone o część składu leksykalnego. O ich połączeniu zadecydował semantyczny węzeł kontaminacji o funkcji kojarzącej, którego rolę odgrywają rzeczowniki gęba i broda, należące do jednego pola znaczeniowego nazw części ciała. Mechanizm modyfikacji podobny jest do innowacji wymieniającej²²⁰, jednak gdyby rozpatrywać ją jako zwykłą wymianę, znaczenie innowacji byłoby pozbawione sensu. O tym, że nowy komponent pochodzi z innego związku frazeologicznego, świadczy to, że rzeczownik broda, występujący samodzielnie lub w doraźnych związkach leksykalnych, oznacza część ciała lub zarost, nie ma więc znaczenia przenośnego. Przysługuje mu ono w wyrażeniu dowcip z brodą,

218 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 52-57.

219 Aktualizację zwrotu wypruwać sobie, z siebie żyły ‘robić coś z wielkim wysiłkiem, staraniem, bardzo ciężko pracować’(TL) analizuję w rozdziale poświęconym innowacjom parafrazującym.

220 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 52-57.

gdzie jako źródło metafory wskazuje coś znanego, często powtarzanego, nudnego.

Właśnie to osobliwe znaczenie komponentu frazeologicznego wykorzystuje kontaminacja. Kontynuuje ona sens zwrotu dorobić, przyprawić komuś gębę, uściślając, o jakie dokładnie cechy chodzi. Jednocześnie jest dowodem umiejętnej zabawy językiem, pomysłowości i innowacyjności autora, który wymaga spostrzegawczości i dociekliwości od odbiorcy chcącego odczytać tekst w pełni. Innowacja pełni przede wszystkim funkcje artystyczne i pragmatyczne.

Menderesowski model władzy spróchniał już po prostu tak dalece, że musiał dopuścić Edżewita w celach terapeutycznych; już w średniowieczu mądrzy władcy wiedzieli, że zastrzyk świeżej krwi znakomicie wpływa na interesy królestwa lub kasztelanii. (gór sc 167)

W innowacji zastrzyk świeżej krwi, która powstała ze skrzyżowania frazeologizmów świeża krew ‘o ludziach, którzy dopiero weszli w jakieś środowisko’

(WSFzP 190) oraz zastrzyk gotówki ‘jednorazowe zwiększenie ilości pieniędzy’ (Müld 250) semantyczny węzeł kontaminacji stanowią komponenty nominalne krew oraz zastrzyk, określające fizjologiczną i medyczną sferę życia ludzkiego. Modyfikacja łączy znaczenia obu związków, określając ‘potrzebę pojawienia się ludzi, którzy wnoszą coś ożywczego, twórczego’. Innowacja pełni funkcje pragmatyczne i informacyjne.

Dwa semantyczne węzły kontaminacji odnaleźć można w aktualizacji przejść do legendy:

Było tu wiele łagrów, głównie przy kopalniach złota. Jeżeli więzień oddawał złoto ponad normę, dostawał za gram złota gram spirytusu albo gram tytoniu czy chleba. Pleniło się oszustwo, które nagminnie praktykowali nadzorcy. Ale jeden z nich, Pawłow, za 300 gramów złota przyniósł kiedyś 300 gramów spirytusu i więźniowie stwierdzili, że alkohol nie jest rozpuszczony z wodą, jest uczciwie wysokoprocentowy. Wieść o czynie Pawłowa rozeszła się po łagrach, on sam przeszedł do legendy, a ten niezwykły epizod jest, jak widać, do dzisiaj opowiadany w republice. (k imp 160)

Kontaminat powstał ze skrzyżowania zwrotu przejść do historii, do potomności

‘zostać uwiecznionym, zapamiętanym; upamiętnić się, wsławić’ (WSFzP 410) i

wyrażenia żywa legenda ‘człowiek bardzo sławny, będący symbolem czegoś; ktoś, kto zasłużył sobie na miejsce w zbiorowej pamięci’ (TL) lub otoczony, owiany legendą

‘sławny, powszechnie znany; o którym krążą opowieści; związany z jakąś tajemnicą’

(Müld 348). Węzłami kontaminacji są tutaj korespondujące semantycznie komponenty nominalne: historia, potomność i legenda oraz bliskość znaczeń frazeologizmów. O modyfikacji mogła zadecydować wariantywność zwrotu w zakresie komponentu nominalnego. Nowo powstały związek niesie treść uogólnioną pokrewnych jednostek, nie wpływa w żadnym stopniu na zmianę obrazowania i nie wydaje się funkcjonalnie uzasadniony.

Semantyczną kontaminację wielowęzłową ilustruje przykład zaczerpnięty z Cesarza:

Jeżeli posunięcie cesarskie olśniewało wszystkich trafnością i mądrością, było kolejnym dowodem na nieomylność wybrańca Boga. Jeżeli natomiast gdzieś z powietrza, gdzieś z kątów zaczynał dobiegać monarchę szmerek niezadowolenia, dostojny pan mógł wszystko zrzucić na głowę ministra. (k ces 16)

W skład modyfikacji zrzucić coś na czyjąś głowę ‘obarczyć kogoś obowiązkami, odpowiedzialnością za coś’ weszły zwroty zwalić coś komuś na głowę, na kark, posp.

łeb ‘obarczyć kogoś obowiązkami, odpowiedzialnością za coś’ (WSFzP 706) oraz zrzucić, złożyć, składać coś na czyjeś barki ‘obarczyć, obarczać kogoś czymś’ (WSFzP 705). O ich skrzyżowaniu zadecydowała bliskość stylistyczna, syntaktyczna i znaczeniowa, a także wspólne pole semantyczne komponentów nominalnych: głowa i barki oraz komponentów werbalnych: zwalić i zrzucić. Funkcjonalność tej innowacji jest trudna do uzasadnienia. O jej utworzeniu mógł zadecydować duży zakres wariantywności związków spetryfikowanych – w pierwszym członu nominalnego, w drugim natomiast członu werbalnego, co mogło spowodować niewystarczające rozróżnienie przez autora form kanonicznych²²¹.

Kontaminację, w której węzeł semantyczny stanowią komponenty przymiotnikowe, ilustruje kolejny przykład, wyekscerpowany również z Cesarza:

221 Zob. tamże, s. 55-56.

Nasz dobrotliwy monarcha rozrzucał biedocie miedziaki, ale ludzi pałacu obdarzał wielkimi dobrami. Dawał im majątki, ziemię, chłopów, z których mogli ściągać podatki, dawał złoto, tytuły, kapitał. I chociaż każdy – jeżeli dowiódł lojalności – mógł liczyć na sowitą darowiznę, to jednak ciągle były waśnie między koteriami, ciągłe walki o przywileje, ciągłe wydzierki i rwactwo, a to z powodu owej potrzeby rajskiego ptaka wypełniającego każdego człowieka. (k ces 42)

Ze skrzyżowania frazeologizmów niebieski ptak, ptaszek ‘człowiek żyjący cudzym kosztem, nieodpowiedzialny, próżniak, darmozjad, lekkoduch’ i rajskie życie

‘bardzo wygodne, beztroskie, przyjemne warunki egzystencji’ powstała innowacja rajski ptak, niosąca uogólnione znaczenie obu kontaminowanych związków. Węzeł kontaminacji stanowią przymiotniki rajski ‘odnoszący się do raju biblijnego’ (SJP 824) oraz niebieski, w tym przypadku ‘dotyczący nieba jako pozornego sklepienia dookoła Ziemi’ (SJP 515). Niebieski, obok określenia barwy, ma również znaczenie ‘dotyczący nieba jako wyobrażanego miejsca pobytu Boga, bogów’ (SJP 515), które wchodzi w wyraźne relacje semantyczne z przymiotnikiem rajski oraz wskazuje na przyczynę połączenia wyrażeń i powstanie kontaminacji. Podobnie jak wcześniejsze, aktualizacja nie wpływa na wzbogacenie warstwy stylistycznej tekstu, trudno znaleźć dla niej funkcjonalne uzasadnienie.

Połączenia frazeologizmów, w których węzłem semantycznym są komponenty werbalne, odnaleźć można w dwóch fragmentach reportaży Ryszarda Kapuścińskiego.

Bywało jednak, że dobrotliwy pan nie tylko awansował, ale – stwierdziwszy nielojalność – również, niestety, degradował, czyli – wybacz mi, przyjacielu, prostactwo słów – wyrzucał z trzaskiem na bruk. (k ces 35)

Pięćdziesiąt cztery lata życia. Co mu zostało? Wypić trochę whisky i zejść do piachu.

(k fut 10)

Innowacja powstała ze skrzyżowania zwrotów wyrzucić kogoś na bruk, na ulicę

‘pozbawić kogoś mieszkania, pracy, środków do życia’ (WSFzP 650) oraz wylecieć skądś z trzaskiem ‘wynieść się skądś lub zostać wyrzuconym po jakichś zajściach,

kłótniach, awanturach’ (bk) wykorzystuje bliskość komponentów werbalnych neutralnego wyrzucić i potocznego wylecieć. Mechanizm kontaminacji – w przeciwieństwie do poprzednich – przypomina rozwinięcie składu leksykalnego, nie jego wymianę. Aktualizacja kontynuuje znaczenie pierwszego zwrotu, który zachował pierwotny kształt, a poprzez rozwinięcie go o określenie z trzaskiem podkreśla i doprecyzowuje okoliczności opisywanej sytuacji, pełni zatem funkcje przede wszystkim pragmatyczne. Natomiast kontaminacja zejść do piachu powstała z połączenia zwrotów pójść do piachu ‘umrzeć’ (TL) i zejść z tego świata ‘umrzeć’ (WSFzP 548). Ma ona dwa węzły semantyczne – bliskoznaczne komponenty werbalne zejść i pójść oraz identyczne znaczenie spetryfikowanych połączeń, lecz nieco inne nacechowanie emocjonalne i stylistyczne. Czasownik zejść w zwrocie wtórnym występuje w znaczeniu ‘opuścić jakieś miejsce; ustąpić, usunąć się skądś’ (SJP 1265). Użycie go w połączeniu z wyrażeniem przyimkowym do piachu powoduje jego aktualizację w znaczeniu podkreślającym ruch ku dołowi – ‘idąc, opuścić się w dół; zstąpić’ (SJP 1265), co defrazeologizuje zwrot²²², wywołując dość makabryczne skojarzenia.

Skrzyżowanie odmiennie zabarwionych stylistyczne jednostek – podniosłego zejść z tego świata oraz żartobliwego pójść do piachu – staje się podstawą dowcipu językowego. Według Danuty Buttler, defrazeologizacja jest częstym i intensywnym środkiem dla uzyskania efektu żartu frazeologicznego, narusza bowiem skostniałą formę związku i powoduje użycie go jako doraźnego połączenia leksykalnego²²³. Kontaminacja realizuje artystyczne zamierzenia reportażu literackiego.