III. Innowacje modyfikujące
4. Innowacje kontaminujące
4.3. Kontaminacje frazeologiczne z węzłem semantycznym i formalnym
Kontaminacje frazeologiczne z węzłem semantycznym i formalnym polegają na połączeniu jednostek o niekiedy podobnej funkcji syntaktycznej, podobnym składzie leksykalnym i wspólnej relacji znaczeniowej. Proces kontaminacji przypomina częściej innowacje rozwijające niż wymieniające, a kontaminat kontynuuje znaczenie jednego ze związków lub wynika z sumy znaczeń związków wchodzących w jej skład228.
Inna rzecz, nie mają też zwyczaju winszować z gołymi rękami, więc pan Stanisław dostaje zawsze koszule zwykłe i polo, coś z kryształów albo porcelany, i po zbilansowaniu wydatków okazuje się zwykle, że imieniny kosztowały nie pięć, a półtora do dwóch na czysto. (sz ul 103-104)
Aktualizacja z gołymi rękami powstała ze skrzyżowania frazeologizmów gołymi rękami, rękoma ‘nie będąc uzbrojonym, bez jakiejkolwiek broni; bez żadnych narzędzi’
(TL) i z pustymi rękami, rzad. rękoma [w połączeniu z czasownikami typu przyjść, przychodzić, wrócić, powrócić, najczęściej zaprzeczonymi] ‘bez podarunku; bez niczego’ (TL). Węzeł semantyczny stanowi tu wspólne pole semantyczne przymiotników goły i pusty oraz bliskość znaczeń frazeologizmów, która mogła wpłynąć na niewystarczające rozróżnienie form kanonicznych przez nadawcę. Węzeł formalny stanowi natomiast komponent nominalny ręka, występujący w składzie obu związków, co prawdopodobnie zadecydowało o skrzyżowaniu form kanonicznych.
Aktualizacja może być również potraktowana jako kanoniczne użycie frazeologizmu z gołymi rękami, kontekst wskazuje jednak, że chodzi o wyrażenie z pustymi rękami.
Powstały związek nie wpływa w żadnym stopniu na zmianę obrazowania i nie wydaje się funkcjonalnie uzasadniony.
Jeżeli wierzyć grafomanom politycznym, którzy w miarę uczłowieczania życia społecznego tracą grunt pod nogami i tym gorliwiej zwalczają miazmaty – doktryna
228 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 57-58.
Ruchu jest nadal twarda jak toledańska stal. (Copyright tej błyskotliwej metafory, oczywiście, by Arriba). (gór sc 31)229
We fragmencie reportażu Wiesława Górnickiego skrzyżowanie porównania frazeologicznego ktoś (jest) twardy jak stal ‘o kimś odznaczającym się wielką siłą woli, hartem ducha, silnym, surowym, nieugiętym, niezłomnym’ (WSFzP 509) z zestawieniem stal toledańska, określającym typ stopu produkowanego w hiszpańskiej miejscowości Toledo, słynącego z bardzo dobrej jakości230, spowodowało powstanie aktualizacji twardy jak toledańska stal. Węzeł formalny stanowi rzeczownik stal, który pełni funkcję kojarzącą. Węzłem semantycznym jest bliskość znaczeń porównania oraz grupy syntaktycznej – określających siłę, twardość i niezniszczalność, z tym że porównanie odnosi się do rzeczowników żywotnych osobowych, a zestawienie do konkretnego rzeczownika nieżywotnego. W wyniku tej aktualizacji zmienia się schemat łączliwości składniowej frazeologizmu, puste miejsce zostaje wypełnione rzeczownikiem abstrakcyjnym – doktryna. Kontaminat pełni funkcje artystyczne, świadcząc o pomysłowości autora, oraz pragmatyczne – podkreślając, wzmacniając znaczenie frazeologizmu.
Kto umiał czytać i pisać, kopiował, ale byli zawodowi kopiści, którym całe życie zeszło za pulpitem. Owanes Mankaszarenc przepisał w XV wieku 132 księgi. (…) Byli to tytani mrówczej pracy, męczennicy swojej pasji. (k imp 51)
Innowacja tytani mrówczej pracy powstała w wyniku kontaminacji wyrażeń mrówcza praca ‘praca bardzo żmudna, drobiazgowo, usilnie prowadzona’ (TL) oraz tytan pracy ‘osoba, która pracuje bardzo dużo i wydajnie; ma zapał do pracy’ (Müld 583). Wspólnym punktem strukturalnym obu związków jest komponent nominalny praca, który stanowi węzeł formalny o funkcji kojarzącej. Semantycznym węzłem kontaminacji jest znaczenie frazeologizmów, które odnoszą się do czynności pracy oraz jej wykonawcy. Aktualizacja występuje w liczbie mnogiej, łączy sensy kontaminowanych związków, oznaczając ‘osoby, które pracują bardzo dużo i wydajnie
229 Tutaj także aktualizacja kanoniczna zwrotu tracić, stracić grunt pod nogami ‘tracić pewność siebie, punkt oparcia; czuć się zagrożonym’ (TL).
230 https://pl.wikipedia.org/wiki/Stal_toleda%C5%84ska
oraz przez długi czas nad zadaniem żmudnym i drobiazgowym’. Innowacja urozmaica tekst, pełni funkcje artystyczne i dowodzi dużej kompetencji językowej autora Imperium.
Najgorszy jest chłopak. Ja chciałem, żeby on mi na stare lata grał. Kupiłem mu pianino, kupiłem akordeon. Ale jemu nie muzyka w głowie, jemu wódka. Myślałem, że sobie siądę wieczorem – to on mi pogra. A on mi chce grać, ale na żebrach. Ona tego chłopaka przecież mnie podburza. (...) Kładę się spać – to nie wiem, czy wstanę. Muszę uważać, żeby silnie nie zasnąć, bo jak silnie zasnę, to zrobią ze mną koniec. (k busz 86)
Ciekawe konsekwencje powoduje także kontaminat grać komuś na żebrach, wyekscerpowany z Buszu po polsku. Powstał on ze skrzyżowania trzech związków leksykalnych – frazeologizmów połamać, pogruchotać, poprzetrącać, policzyć, porachować komuś żebra, kości, gnaty ‘pobić kogoś dotkliwie, zbić kogoś mocno’
(WSFzP 184), grać komuś na nerwach ‘drażnić, denerwować kogoś’ (TL) oraz kolokacji grać na pianinie. Węzeł semantyczny stanowi wspólne zabarwienie znaczeniowe frazeologizmów – odnoszą się do czynności, których celem jest działanie negatywne, w jakiś sposób (fizycznie lub psychicznie) krzywdzące drugiego człowieka.
Węzłem formalnym jest natomiast komponent werbalny grać, występujący w składzie leksykalnym zwrotu grać komuś na nerwach i luźnej grupy syntaktycznej grać na pianinie. Skrzyżowanie tych ostatnich spowodowało powstanie formy grać komuś na czymś, przez wykorzystanie komponentu werbalnego oraz schematu łączliwości składniowej zwrotu. Podstawa ta została wypełniona pochodzącym z innego związku frazeologicznego komponentem nominalnym żebra. Kontaminat, łącząc sensy jednostek o znaczeniu przenośnym, oznacza ‘znęcać się nad kimś fizycznie i psychicznie, bić kogoś, denerwować’. Powoduje jednak również odżycie sensu dosłownego, który dla niezbyt dociekliwego odbiorcy, w dodatku w takim właśnie kontekście, może być sensem jedynym. Innowacja występuje w wypowiedzi jednego z bohaterów reportażu, może być więc spowodowana potrzebą zespolenia z kontekstem, pełni funkcje mimetyczne, naśladując mowę człowieka starszego, niewykształconego. Paradoksalnie,
jest interesującym chwytem stylistycznym i dowodem na umiejętne wykorzystanie możliwości lingwistycznych autora.
Pewien prosty szklarz, pan Yasini, stał się monopolistą w produkcji, imporcie i obrocie szkłem. (...) Było go stać na takie łapówki dla ministrów i senatorów, że nawet mysz nie pisnęła o jego kanciarskich aferach. (wg all 94)
W procesie powstania kontaminacji nawet mysz o czymś nie piśnie można również zauważyć udział trzech związków frazeologicznych: mysz się nie prześliźnie, rzad. nie prześlizgnie, nie przeciśnie, nie przemknie ‘nikt się gdzieś nie dostanie, skądś nie wymknie’ (TL) lub mysz się nawet nie prześlizgnie (nie prześliźnie) ‘coś jest bardzo dobrze strzeżone’ (WSFzP 262), siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą ‘starać się nie zwracać na siebie uwagi w obawie przed złymi konsekwencjami’ (TL) oraz nie pisnąć (ani, ni), ani pisnąć słowa, słówka ‘nie odezwać się, nic nie wyjawić, nie zdradzić się z niczym’ (WSFzP 360). Węzeł formalny stanowi komponent nominalny mysz, występujący w dwóch pierwszych zwrotach231. Za węzeł semantyczny można uznać przyległość znaczeniową przysłówka cicho i czasownika nie pisnąć oraz komponenty werbalne przecisnąć, prześlizgnąć i pisnąć w formach zaprzeczonych, jako odnoszące się do niemożności wykonania konkretnej czynności. Aktualizacja wykorzystuje schemat syntaktyczny pierwszego zwrotu oraz komponent nominalny występujący w pierwszym i drugim. Z drugiego związku – siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą wykorzystano również część znaczenia oraz dość częste, moim zdaniem, skojarzenie myszy z cichym zachowaniem, co mogło zadecydować o skrzyżowaniu frazeologizmów. Z ostatniego zwrotu nie pisnąć (ani, ni), ani pisnąć słowa, słówka w skład kontaminatu wszedł komponent werbalny. Innowacja nabrała znaczenia ‘nie odezwać się, nie zdradzić się z czymś, starać się nie zwrócić na siebie uwagi’. Jej funkcjonalność może wynikać z artystycznej potrzeby odświeżenia obrazowości, a także z chęci zaskoczenia odbiorcy niecodziennym ukształtowaniem wypowiedzi.
231 Zob. ciekawe uwagi Stanisława Bąby oraz przytaczane przez niego spostrzeżenia Antoniego Krasnowolskiego dotyczące genezy i znaczenia frazy mysz się nie przemknie, a także językowego odwzorowania zwyczajów myszy w polskiej frazeologii, w: S. Bąba, Komentarze..., dz. cyt., s. 95-99.
* * *
Innowacje kontaminujące stanowią przeważnie ciekawe, choć niestety niezbyt liczne przykłady modyfikacji w reportażu literackim. Wśród wszystkich innowacyjnych aktualizacji frazeologicznych kontaminacje stanowią mniej niż 5%. Najliczniejsze spośród nich – kontaminacje z węzłem semantycznym – zwykle pełnią funkcje artystyczne, pragmatyczne, precyzujące znaczenie, czasem żartobliwe. Natomiast wspólny węzeł formalny powoduje odświeżanie obrazowości związków, powstanie form atrakcyjnych językowo i nierzadko wymagających dociekliwości czytelnika dla pełnego zrozumienia tekstu. Większość kontaminacji spowodowana jest potrzebą urozmaicenia wypowiedzi, wzbogacenia warstwy semantycznej i zaskoczenia odbiorcy.
Twórcy polskiego reportażu literackiego przeważnie umiejętnie wykorzystują mechanizm tego typu modyfikacji frazeologicznych, choć niekiedy skrzyżowanie bliskich znaczeniowo lub formalnie związków prowadzi do powstania innowacji, których funkcjonalność jest trudna do uzasadnienia.