Modyfikacje w zakresie kategorii liczby

Zmiany w zakresie kategorii liczby polegają na nierespektowaniu normatywnych form komponentu nominalnego, który zamiast utrwalonej liczby mnogiej przyjmuje postać liczby pojedynczej lub odwrotnie. Modyfikacje tego typu nie wpływają zwykle w istotny sposób na tożsamość semantyczną frazeologizmów, a ich funkcjonalność wynika najczęściej z potrzeby akomodacji pod względem gramatycznym do otoczenia leksykalnego związku²⁵⁰. W reportażu ten typ innowacji regulujących dotyczy prawie wyłącznie zmiany liczby pojedynczej na mnogą i jest przez autorów stosowany sporadycznie.

Zmiany w zakresie kategorii liczby w wyrażeniach ilustrują przykłady wyekscerpowane z utworów Kazimierza Dziewanowskiego, Wiesława Górnickiego i Ryszarda Kapuścińskiego:

Najwidoczniej minęły już czasy, kiedy biuletyny potężnej niegdyś organizacji studenckiej SDS były na uniwersytetach czytywane z wypiekami na twarzach, zachłannie i dokładnie, jak prawdziwa bibuła konspiracyjna i kiedy hasła na transparentach wielkich demonstracji studenckich gorzały celnymi, jasnymi słowami. (gór zz 204)

Powiedzieliśmy mu, że jesteśmy z Polski i z Czechosłowacji. Chłopak przetłumaczył.

Ludzie w tłumie zaczęli rozglądać się między sobą szukając takiego mądrali, który by wiedział, co te nazwy znaczą. Oficer ich nie znał i to go jeszcze bardziej zeźliło. Dalej krzyczy, a my stoimy potulnie jak trusie. (k fut 51-52)

Ci, którzy trzymają karabiny, stoją jak posągi, ani drgną, natomiast pozostali wywalają wszystko na podłogę. Z szaf, z komód, z łóżek. Sukienki, czapki, nasze zabawki. (…) I do mamy – muż kuda? A mama, blada jak papier, rozkłada drżące ręce i mówi, że nie wie. (k imp 19)

Możliwe, że nafta spełni jeszcze trzy prace herkulesowe, których nikt inny, poza nią, wykonać by nie zdołał. (kd zp 326)

250 Zob. G. Dziamska-Lenart, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 75-76. W liryce natomiast modyfikacje takie służą przede wszystkim funkcjom rytmicznym – zob. J. Liberek, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 189-191.

Aktualizacje frazeologizmów: z wypiekami na twarzy ‘wykazując bardzo duże zainteresowanie czymś, z niecierpliwością, przejęciem, z napiętą uwagą’ (TL), jak trusia [najczęściej w połączeniu z czasownikami typu siedzieć, stać, leżeć] ‘bojaźliwie, spokojnie, cicho’ (TL) oraz stać, być itp. jak posąg ‘stać nieruchomo, nie poruszać się’

(WSFzP 381) opierają się na modyfikacji komponentów nominalnych, w tradycji utrwalonych w formie liczby pojedynczej. Zastosowanie liczby mnogiej służy lepszemu akomodowaniu do elementów kontekstu, nie powoduje natomiast naruszenia tożsamości semantycznej frazeologizmów. Tymczasem, aby zinterpretować aktualizację wyrażenia o proweniencji mitologicznej praca herkulesowa ‘praca, której wykonanie przekracza ludzkie siły’ (WSFzP 394), trzeba najpierw ustalić, czy odmienia się ono przez obie liczby. Według Stanisława Bąby „o tym, czy dane wyrażenie rzeczownikowe jest regularne, czy defektywne pod względem liczby, decydują zazwyczaj dwa czynniki:

znaczenie »wyjściowe« (związane z określonym realium) oraz tradycja użycia tego wyrażenia”²⁵¹. Z jednej strony, frazeologizm nawiązuje do dwunastu ciężkich zadań, które musiał wykonać Herkules, z drugiej – w normie utrwalił się jednak w liczbie pojedynczej²⁵². Nieścisłość ta może powodować trudności z poprawną aktualizacją jednostki. Można więc uznać, że innowacja wynika bądź z błędnego odtworzenia normy przez nadawcę tekstu, bądź z założonej przez niego potrzeby akomodacji jednostki do składników kontekstu, pełniąc funkcje pragmatyczne.

Analogiczny pod względem formalnym zabieg odzwierciedla przykład modyfikacji liczby komponentu nominalnego we frazie:

Chłopak tymczasem wykrzykiwał swoje dziwaczne żądanie głosem rozdzierającym i bolesnym, aż zwróciło to uwagę przechodniów lotniska. Byli z pewnością przekonani, że ohydny kolonialista znów krzywdzi biedne dziecko. Ki diabli? Może to po bugisku?

Może po tomińsku? (gór tam 13)

Innowacyjna aktualizacja frazy o charakterze potocznym ki diabeł? ‘kto to?, co to?’ (WSFzP 67), w której składnik nominalny jest defektywny pod względem liczby,

251 S. Bąba, Frazeologia polska..., dz. cyt., s. 151.

252 Taką formę rejestrują również pozostałe uwzględniające tę jednostkę słowniki frazeologiczne:

Stanisława Skorupki (SS1 277) oraz Piotra Müldnera-Nieckowskiego (Müld 581).

służy intensyfikacji treści, podkreśleniu dezorientacji nadawcy komunikatu, a za tym uwierzytelnieniu jego uczestnictwa w opisywanych wydarzeniach.

Modyfikacje polegające na zmianie liczby komponentów nominalnych w zwrotach reprezentują pojedyncze przykłady:

Ocean dachów, placów, parków, ulic, poruszających się samochodów. Jeszcze dalej piaski i wzgórza pustyni, a także zielone pola i palmowe lasy delty. (...) Widok zapierający dech w piersi. (kd abc 62)

Łowienie hurtowników to zasługa siedmiu Specjalnych Jednostek Antynarkotycznych, liczących w sumie tylko 64 wytrawnych detektywów, którzy jednak współpracują z kilkuset konfidentami. To są „oczy i uszy”, o których wspominał generał Chavalit. (wg op 132)

W zwrocie dech (komuś) (w piersiach) zaparło, zapiera, zapierało ‘coś zrobiło na kimś wielkie wrażenie, bardzo go zadziwiło’ (TL) komponent werbalny zaktualizowany został w postaci imiesłowu przymiotnikowego czynnego, co stanowi także modyfikację jego struktury²⁵³, natomiast komponent nominalny, ustabilizowany normatywnie w liczbie mnogiej, użyty został w liczbie pojedynczej. W zasadzie trudno znaleźć uzasadnienie dla tej zmiany, bowiem ani nie powoduje ona konsekwencji

253 Aktualizacje zwrotów z imiesłowami przymiotnikowymi czynnymi uznaję jednak za modyfikacje drugorzędne, niewnoszące interesujących zmian do semantyki jednostek. Na marginesie warto wspomnieć o koncepcji Andrzeja Marii Lewickiego, według której adiektywizacja zwrotów za pomocą formantów: -ący lub -any, -ony, -ty, a także nominalizacja za pomocą formantów rzeczownikowych: -nie, -enie, -cie jest rodzajem derywacji frazeologicznej. Uważa on, że tego typu przekształcenia zwrotów wpływają na wzbogacanie zasobu leksykalnego, podobnie jak analizowana w tej pracy perfektywizacja, ingresywizacja i inne modyfikacje fazowe; zob. A. M. Lewicki, Derywacja frazeologiczna – najwyższy współcześnie stopień abstrakcji w poznaniu zasobu frazeologicznego języka, w: Pojęcie derywacji w lingwistyce, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1981, s. 71-89; tegoż, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej. Teoria zwrotu frazeologicznego, Katowice 1976, s. 55-70. Bliższa mojemu stanowisku w tej kwestii jest koncepcja frazeologów poznańskich, którzy użycia tego typu uznają za przypominające

„zjawisko wariantywności danej jednostki w ramach jej paradygmatu”; zob. S. Bąba, J. Liberek, Ze studiów nad frazeologią..., dz. cyt., s. 85-91. Mogą one jednak niekiedy przyczyniać się do pomnażania współczesnego zasobu frazeologicznego polszczyzny; zob. S. Bąba, Frazeologiczna derywacja syntaktyczna. 3. Uwagi o adiektywizacji zwrotów idiomatycznych z czasownikiem tranzytywnym, w: Z zagadnień frazeologii..., dz. cyt., s.11-21. Moje stanowisko odnośnie do tego typu derywacji pozostaje jednak poza tematem tej pracy i, niezależnie od niego, uwzględniam nominalizację i adiektywizację zwrotów jako innowacyjne odstępstwo od normy frazeologicznej. Tego typu innowacje formalne zwykle jednak nie wnoszą ciekawych zmian do semantyki tekstu, w związku z czym poddaję je analizie sporadycznie.

semantycznych, ani nie wynika z potrzeby dostosowania formalnego do kontekstu, być może po prostu jest efektem mylnego odtworzenia normy przez nadawcę komunikatu.

Frazeologizm być czyimś okiem i uchem ‘być czyimś informatorem, donosicielem’ (TL) ma formę jednokształtną, jego składniki nominalne są defektywne pod względem kategorii liczby. Zmiana spetryfikowanej formy komponentu wynika z gramatycznych potrzeb kontekstu, dostosowania do wykonawcy czynności podmiotu wyrażonego liczbą mnogą. Na modyfikację mogło również wpłynąć skojarzenie z jednostkami, w których analogiczne komponenty nominalne mają ustabilizowany kształt w liczbie mnogiej: mieć oczy (i uszy) (szeroko) otwarte ‘dobrze się w czymś orientować, znać dobrze sytuację; zwracać na coś baczną uwagę, być czujnym’ (TL) oraz ściany mają uszy ‘trzeba być ostrożnym, ponieważ nawet w zamkniętym pomieszczeniu można zostać podsłuchanym’ (WSFzP 536). Modyfikacja nie powoduje naruszenia tożsamości semantycznej jednostki, służy funkcjom formalnym, pragmatycznym. Niestety, wpływa także na zubożenie wartości estetycznej wypowiedzi, czego świadomość zdaje się mieć autor tekstu, ujmując zmodyfikowany frazeologizm w cudzysłów. W ten sposób nadawca zdejmuje z siebie odpowiedzialność za zmodyfikowaną formę jednostki i sygnalizuje, że jest świadomy przekształcenia²⁵⁴.