Modyfikacje słowotwórcze

Innowacje formalne dotyczące postaci słowotwórczej komponentów frazeologicznych polegają na różnorodnym modyfikowaniu ich struktury, zwykle bez większego wpływu na semantyczną warstwę przekazu. Przekształcenia mogą dotyczyć zarówno składników nominalnych, jak i werbalnych spetryfikowanych połączeń leksykalnych, a ich funkcjonalność najczęściej ogranicza się do akomodacji gramatycznej do tekstu. Innowacje tego typu są raczej rzadko stosowane przez autorów polskich reportaży i dotyczą przede wszystkim czasownikowych elementów związków frazeologicznych.

W polskich reportażach fabularnych najczęstsze modyfikacje postaci słowotwórczej komponentów werbalnych wynikają z przekształceń ich form w

rzeczowniki odczasownikowe. Powstałe modyfikacje zwykle nie wpływają jednak na zmianę znaczenia jednostek i są zmianami drugorzędnymi, wynikającymi jedynie z wymagań składniowych, analizie poddaję zatem tylko te z nich, w których funkcje pragmatyczne służą dodatkowym, ciekawszym celom semantycznym:

Było nam dobrze. Po tym wszystkim, co mieliśmy za sobą, po dniu ciężkiej jazdy, wykańczającego marszu, targania nerwów, po tym wszystkim, a może właśnie wbrew temu – było nam dobrze. (k busz 102)

Wschód, prawdziwy Wschód, pachnący anyżem i kardamonem, baranim łojem i smażoną papryką, jakiś Isfahan czy Kirkuk, Izmir czy Herat, świat egzotyczny, gwarny, osobliwy, zajęty sobą i w sobie zamknięty, niedostępny dla nikogo z zewnątrz.

Gdziekolwiek spotkają się jego ludzie, od razu powstaje tam kolorowe, ruchliwe zbiegowisko, bazar, suk, rynek, od razu pełno jest pokrzykiwania, skakania sobie do oczu, kłótni, ale potem (cierpliwości!) wszystko zmienia się w spokój, w tanią restauracyjkę, w pogawędkę, w przyjazne kiwanie głową, w szklaneczkę miętowej herbaty, w kostkę cukru. (k imp 113)²⁶²

Coś takiego się dzieje, mówią dobroczyńcy, że pomoc znika po drodze, a trzeba by ustalić, gdzie ona przepada, i już na własną rękę zaczynają myszkowanie, ingerowanie, nosa wścibianie. (k ces 94)²⁶³

Na wsparcie licealistom ruszają w manifestacji studenci, którym już ani w głowie nauka i wdzięczna pilność, a tylko wszędzie nosa wścibianie i niepokorne podkopywanie. (k ces 99)²⁶⁴

Pan nasz polecił zamknąć na rok uczelnię, czym uratował życie wielu młodych ludzi, bo gdyby studiowali, wiecowali, na pałac następowali, znowu monarcha musiałby odpowiadać pałowaniem, strzelaniem, krwi przelewaniem. (k ces 83)

262 Innowacja w sobie zamknięty została omówiona w rozdziale poświęconym innowacjom parafrazującym.

263 Fragment ilustruje także aktualizację kanoniczną wyrażenia na własną rękę ‘samodzielnie, na własną odpowiedzialność’ (WSFzP 441).

264 Aktualizację zwrotu kopać pod kimś dołki w postaci podkopywanie analizuję w rozdziale poświęconym aluzjom frazeologicznym.

Modyfikacje zwrotów: psuć, szarpać, zszarpać, targać (komuś, sobie) nerwy

‘wprawiać, wprawić (kogoś lub siebie) w stan zdenerwowania, przyprawiać, przyprawić o rozstrój nerwowy’ (WSFzP 275), skakać, rzad. skoczyć sobie do oczu ‘kłócić się gwałtownie’ (TL) we fragmentach reportaży Ryszarda Kapuścińskiego służą dostosowaniu kształtów jednostek do lepszego sposobu przekazania wiedzy o świecie przedstawionym w narracji odautorskiej. Krótkie, zwięzłe wypowiedzi, nagromadzenie znaków interpunkcyjnych – w Buszu po polsku służą odzwierciedleniu odczuć nadawcy, przekazaniu relacji z wydarzeń, w Imperium natomiast są narzędziem niezwykle plastycznego opisu świata Wschodu. Towarzysząc innym formom odczasownikowym (pokrzykiwanie, kiwanie), obrazują dynamiczność, gwar egzotycznego kraju, pełnią funkcje artystyczne i informacyjne. Z kolei przekształcenia za pomocą sufiksów rzeczownikowych zwrotów: przelewać krew ‘narażać, poświęcać życie, zdrowie, brać udział w walce zbrojnej’ (WSFzP 190), wtykać, wsadzać, wsadzić, wścibiać, wściubiać nos w coś, gdzieś ‘nadmiernie się czymś interesować, być wścibskim, ciekawskim;

wtrącać się, mieszać się do tego, co nie powinno obchodzić’ (TL) w wyrażenia grają istotną rolę w całej koncepcji kształtu językowego Cesarza. Bogactwo formacji nominalnych, charakterystyczne dla wypowiedzi mieszkańców dworu Hajle Sellasjego, służy stylizacji, wskazuje na powtarzalność, codzienność wydarzeń²⁶⁵. Formacje nominalne powodują również wrażenie pewnego braku powagi w wypowiedziach postaci, niemal groteski i nierealności opisywanego świata, a w efekcie także odczucie niestosowności, rozdźwięku między komicznym, surrealistycznym stylem opowiadania a przedstawianymi istotnymi czy nawet dramatycznymi realiami²⁶⁶.

Funkcje pragmatyczne pełni natomiast, podkreślająca zależności temporalne, modyfikacja komponentu werbalnego we fragmencie Imperium:

Każdy wiedział, u kogo rosną duże jabłka, u kogo warto otrząsnąć gruszę, gdzie dojrzało tyle śliwek, że aż jest fioletowo, albo gdzie obrodziło pękatą brukwią. Wyprawy te były ryzykowne, ponieważ właściciele ogródków pędzili nas na cztery wiatry. (k imp 23)

265 Zob. J. Fras, O języku «Cesarza»..., dz. cyt., s. 255-256; A. Krupa, Stylistyczno-leksykalne środki językowe..., dz. cyt., s. 135-136.

266 Zob. M. Horodecka, dz. cyt., s. 178-179.

Modyfikacja zwrotu rozpędzić na cztery wiatry ‘brutalnie i gwałtownie położyć kres czyjejś działalności, funkcjonowaniu czegoś; zdecydowanie coś zlikwidować, rozwiązać; rozgromić w walce; pokonać kogoś, wykazując miażdżącą przewagę’ (TL) polega na usunięciu prefiksu tworzącego aspekt dokonany. Utworzenie formy imperfektywnej byłoby możliwe przez regularną wymianę czasownika w ramach pary aspektowej²⁶⁷. Nadawca dla uzyskania pożądanego sensu wypowiedzi zdecydował się jednak na użycie czasownika bezprzedrostkowego, dzięki któremu mógł wyrazić wielokrotność i powtarzalność rozciągniętych w czasie wydarzeń, bez straty dla sensu przenośnego związku.

Modyfikację postaci słowotwórczej komponentu tożsamego formalnie z przymiotnikiem ilustruje tylko jedna, wyekscerpowana z Szachinszacha innowacja:

W rezultacie za każdym przewrotem kraj niejako wraca do punktu wyjściowego, zaczyna od zera, ponieważ generacja zwycięzców musi od początku uczyć się wszystkiego, co z mozołem opanowała generacja pobita. (k szach 173)²⁶⁸

Zastąpienie członu rzeczownikowego w wyrażeniu punkt wyjścia ‘to, co stanowi początek, podstawę, podłoże czegoś’ WSFzP 430) derywowanym od niego przymiotnikiem wyjściowy nie wpływa na modyfikację semantyki jednostki, a motywacji zabiegu szukać można w potrzebie odświeżenia jej konwencjonalnej, szablonowej formy.

Pozostałe modyfikacje postaci słowotwórczej dotyczą przekształceń składników określających komponenty nominalne:

Natomiast nie ma za grosz satysfakcji pedagogicznej, nie może się poszczycić sukcesem wychowawczym. Przeciwnie! Stępik tkwi permanentnie pod pedagogicznym Waterloo. Zapewnia, że on sam tak ugrzązł, że całe ciało nauczające utknęło w fatalnym punkcie. To można pojąć: ciało jest posunięte w latach, trudniej mu się zestroić z młodziakami. (k busz 71)

267 Słownik frazeologiczny Piotra Müldnera-Nieckowskiego rejestruje zwrot w aspekcie niedokonanym:

rozpędzać, rozpraszać kogoś na cztery wiatry (Müld 869). Jolanta Ignatowicz-Skowrońska w artykule Aspekt frazeologizmów werbalnych... (dz. cyt., s. 201), również odnotowała, że jednostkę należy potraktować jako wyróżniającą także formę niedokonaną.

268 Aktualizację jednostki zaczynać od zera analizuję w rozdziale dotyczącym innowacji rozszerzających.

Cóż to za radość była – Marysia aż jaśnieje – kiedy z nich opadła nieufność, kiedy wracali do nas z bliskimi, z sąsiadami, dumni, pewniejsi siebie, nobilitowani tym pięknem, któreśmy im dawali do rąk! (sz bor 27)

Dona Cartagina też czekała na przyjście Holdena Roberto. (…) Pytała także, czy dobrze piszę o FNLA. Mówiłem, że tak, że entuzjastycznie. Z wdzięczności sprzątała mi zawsze pokój na najwyższy połysk, a kiedy w mieście nie było co pić, przynosiła mi – nie wiadomo skąd – butelkę wody. (k jdz 11)

W zmodyfikowanym wyrażeniu ciało nauczycielskie, profesorskie, pedagogiczne ‘grono, ogół, zespół nauczycieli, profesorów szkoły, uczelni’ (Müld 124) wariantywny składnik przymiotnikowy został zastąpiony imiesłowem przymiotnikowym czynnym. Zmiana przenosi i skupia uwagę odbiorcy na akcji, jaką jest przekazywanie wiedzy, podkreśla rolę wykonawców czynności. Zabieg pełni funkcje stylizacyjne i ekspresywne, odświeża obrazowość ustabilizowanego połączenia leksykalnego. Natomiast dwie ostatnie innowacje regulujące dotyczą gradacji przymiotników we frazeologizmach: ktoś jest pewny siebie a) ‘ktoś jest przekonany o swojej wartości’ b) ‘ktoś jest przeświadczony o słuszności swoich racji’ (WSFzP 348) oraz na wysoki połysk ‘bardzo starannie, z dbałością o szczegóły’ (WSFzP 375).

Innowacje regulujące w zakresie „stopnia komponentu frazeologizmu identyfikowalnego z przymiotnikiem jakościowym (...) należą do przykładów rzadziej wymienianych w literaturze przedmiotu i często trudnych do zidentyfikowania. (...) Identyfikacji innowacji regulujących w zakresie kategorii stopnia nie ułatwia też praktyka współczesnych zbiorów leksykograficznych, które zasadniczo nie podają eksplicytnych informacji o możliwościach stopniowania członu imiennego związku frazeologicznego”²⁶⁹. Badacze sporadycznie odnotowują tego rodzaju zmiany jako przykłady innowacji formalnych; uwzględnia je w swojej książce o innowacjach we współczesnych polskich powieściach Jolanta Ignatowicz-Skowrońska²⁷⁰, wspomina o nich także Jarosław Liberek²⁷¹. Ze względu na jedynie dwa przykłady tych modyfikacji

269 J. Ignatowicz-Skowrońska, Frazeologizmy jako tworzywo..., dz. cyt., s. 286-287.

270 Zob. tamże, s. 286-293.

271 Zob. J. Liberek, Innowacje frazeologiczne..., dz. cyt., s. 191-193.

w materiale wyekscerpowanym z reportaży, nie poświęcam im osobnego podrozdziału.

Aktualizacje: pewniejszy siebie oraz na najwyższy połysk mają na celu jedynie intensyfikację treści, bez szkody dla semantycznej tożsamości związku.