Słowa kluczowe: kapitalizm w fazie neoliberalnej globalizacji, kryzys strukturalny, mechani-zmy regulacji na poziomie globalnym, sojusze klasowe, cywilizacja trwałego rozwoju
Na tej małej planecie nie ma miejsca dla pasażerów, wszyscy jesteśmy załogą.
Ladislau Dowbor
Pozostawienie gospodarki przyszłości chaosowi rynkowemu to bez mała zbrodnia przeciwko ludzkości.
Grzegorz Kołodko Wspólnoty narodowe w obecnej fazie ewolucji kulturowej nie są już samowystar-czalne. Przestają być społeczeństwami w sensie Arystotelesa. Dlatego że tylko współdziałanie ogółu ludzi wciąż reprezentowanych przez państwa narodowe, za-mieszkujących ekosystem Ziemi może się przyczynić do rozwiązania globalnych problemów – przeludnienia, luki rozwojowej, efektu cieplarnianego, strukturalnego bezrobocia czy wyczerpania pierwotnych nośników energii. Bezpieczeństwo obec-nie musi być rozumiane szerzej. Po pierwsze, jako przetrwaobec-nie w zdegenerowanym przez człowieka globalnym ekosystemie i, po drugie, jako zapewnienie każdemu
godnego życia opartego na pracy i zajęciach w gospodarce dysponującej produk-tywnością techno-nauki. Jednak nie można mieć złudzeń co do zmiany natury ka-pitalizmu. Kapitalizm bowiem niczym chwast wykorzysta wszystkie zasoby: na-turalne, ludzkie, technikę, wszystko przerobi na towar i wszystko zrobi, żeby go ludziom wcisnąć. Ze względu na logikę kapitału i jego akumulacji istnieje jeden system społeczny kapitalizmu. Dzięki dynamice rywalizacji pojawiają się innowacje pozwalające utrzymywać stopę zysku na stałym poziomie. Obecne dodatkowo we-dług ekonomii głównego nurtu rosną dochody z kapitału ludzkiego (siły roboczej). Rozwój kapitalizmu dokonuje się przez regulacje kryzysowe, to jest podczas kryzy-sów strukturalnych. W dziejach niemiłościwie panującej obecnie gospodarki było ich co najmniej cztery: wielka depresja lat 1872–1896, którą zakończyła rywalizacja Europejczyków na innych kontynentach (imperializm). Jeszcze większa depresja ogarnęła świat w latach 1929–1939. Jej kresem był konflikt światowy oraz fordyzm. Przedostatni kryzys połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego wielu zakończyła eks-pansja gigakorporacji ponad granicami gospodarek narodowych, połączona z finan-sjeryzacją akumulacji. Czwartego kryzysu, kryzysu stagnacji, doświadczają obecnie żyjące pokolenia. Rozwiązania kryzysów prowadziły do nowych ładów regulacji rynku i nowego układu sił między kapitałem a pracą, między właścicielami, kredy-todawcami, kadrą zarządzającą i pracownikami. Miały one zatem charakter przesile-nia zgodnie z greckim źródłosłowem. Wyjściem była dotychczas nowa konfiguracja systemu gospodarczego, a w nim nowe funkcje państwa. Opierając się na genera-lizacjach historycznych i wiedzy o mechanizmach zmiany społecznej, jak również na logice funkcjonowania kapitalizmu, można oczekiwać kolejnej, już piątej jego konfiguracji.
Te fakty falsyfikują ekonomię eschatologiczną, w której rynek = Opatrzność. Pozostaje ona bowiem w bardzo luźnym kontakcie empirycznym z realnym ka-pitalizmem. Te wymuszone adaptacje dowodzą tym samym, że „nie ma naukowo określonych reguł wolnego rynku” (Ha-Joon Chang), gdyż rynki są konstruowane historycznie i społecznie. Dlatego jak sądzi Heiner Flassbeck, to, w jakim stopniu rynek powinien podlegać regulacji, zarówno na poziomie mikro-, jak i makro-, jest kwestią praktyki i kolektywnej decyzji społeczeństwa. Kapitalizm jest tylko formą gospodarki, która stanowi instrument zaspokajania potrzeb społeczeństwa.
Wynika z tego – pisze Flassbeck – że również kapitalizm należy do nas, to znaczy do społeczeństwa. A jeśli stwierdzimy, że nad nim nie panujemy i że w danej formie przynosi on więcej szkody niż pożytku, wówczas można go oczywiście zmienić
w interesie ogółu – w każdym razie dopóty, dopóki istnieje jeszcze demokracja i dopóki zechce tego większość ludzi1.
Współczesną gospodarkę rynkowo-kapitalistyczną regulują korporacje, a tymi zarządzają ich prezesi, zarządy i wysoko opłacani specjaliści. Zarządy korporacji dysponują rozproszonym kapitałem, który częściowo jest też ich własnością. Nie po-noszą przy tym ryzyka kapitałowego, zgarniają zaś lumpenzyski. Dominuje biuro-kracja, a nie przedsiębiorczość. Nie można współcześnie mówić o konkurencyjnych rynkach z wyjątkiem sektora średnich i małych firm. Można tylko mówić o rywa-lizacji między globalnymi korporacjami. Obecnie główny problem gospodarki ka-pitalistycznej to problem stagnacji wynikającej z wysokiego stopnia monopolizacji (oligopolizacji) oraz dojrzałości przemysłowej. Pojawia się marksowska akumulacja kapitału jako wyjaśnienie zanikającego efektywnego popytu. Waloryzacja kapitału dokonuje się w całej przestrzeni gospodarczej świata. Rozdwojona jest natomiast strategia członków wspólnot narodowych. Z jednej strony uczestniczą oni w global-nym obiegu kultury i globalglobal-nym supermarkecie konsumpcji, z drugiej zaś ci sami lu-dzie chcą podtrzymywać gęstą wspólnotę opartą na więzi etniczno-kulturowej, chcą kultywować pamięć historyczną, tradycje małych ojczyzn. W tej sytuacji państwo narodowe wciąż jest jedynym realnym instrumentem kształtowania losu wspólnoty polityczno-obywatelskiej, wielkiej wspólnoty jako „wspólnoty wspólnot”. Co wię-cej, państwo jako jedyna instytucja może reprezentować racjonalność ogólnospo-łeczną. Musi być państwem zarazem opiekuńczym, rozwojowym, produktywnym, łączącym interesy narodowe z optimum cywilizacyjnym. Państwo z jednej strony ułatwia firmom życie, skoro jest zainteresowane wzrostem gospodarczym dla zwięk-szenia swych dochodów budżetowych. Ale z drugiej strony harmonizuje funkcjono-wanie społeczeństwa jako całości, dokonuje redystrybucji bogactwa społecznego, prowadzi politykę rozwojową. Wówczas jednak staje się obiektem pogoni za rentą polityczną, czego skutkiem jest crony capitalism.
1 H. Flassbeck, 10 mitów kryzysu, tłum. M. Sutowski, Warszawa 2013, s. 134. Tę samą ideę zawiera koncepcja demokracji ekonomicznej Ladislaua Dowbora. Polega ona na „stworzeniu takiej organizacji społecznej, jaka pozwoliłaby obywatelom mieć wpływ na to, co naprawdę jest ważne, i generować bardziej racjonalne procesy” (s. 9). Prowadzi do tego celu zapewnianie każdemu obywa-telowi godnego zatrudnienia przez osadzenie w strukturach gospodarki narodowej, zagwarantowanie mu zrównoważonego udziału w wytworzonym bogactwie społecznym, a także dostępu do informacji. Jest to warunek autonomicznego udziału w procesach decyzyjnych dotyczących całej wspólnoty życia i pracy. Idem, Demokracja ekonomiczna: Alternatywne rozwiązania w sferze zarządzania
Dlatego dalszą trajektorię trwania i rozwoju wspólnot ludzkich określi zadanie kontroli państwa i jego załogi. Zadania tego mogą dokonać upodmiotowieni obywa-tele w różnych formach demokracji partycypacyjnej, demokracji bezpośredniej na różnych poziomach funkcjonowania społeczeństwa oraz partycypacji pracowniczej. Tylko bowiem nacisk klas pracowniczych, włącznie z kryterium ulicznym, pozwa-la funkcjonariuszom państwa występować przeciwko krótkookresowym interesom kapitału. To wówczas utopie stają się programami reform. Z tego mechanizmu sko-rzystał na przykład prezydent Franklin D. Roosevelt, wprowadzając reformy New Dealu. Potwierdza ten epizod po raz kolejny obserwację Johna K. Galbraitha, że „konwencjonalna mądrość” nie daje tak wielu możliwości kształtowania się nowych idei jak „masowy atak okoliczności, z którymi nie sposób walczyć”2. W tych wspól-notowych działaniach zogniskowanych wokół ochrony i promocji „bycia razem jako istot ludzkich” powraca starożytna, grecka idea polityki3.
Dla rozpoznania szans i stopnia upodmiotowienia ważna w dalszym ciągu jest analiza relacji klasowych oraz mocy społecznej różnych klas i stanów. Ta zaś w dalszym ciągu należy do tych, którzy mogą posługiwać się różnymi technolo-giami władzy w szerokim foucaultowskim sensie. Źródłem postępu historycznego nie jest postęp techniki. Na przykład w cywilizacjach agrarnych był on powolny, tu obowiązywało prawo malejącej wydajności ziemi oraz prawo malejących przycho-dów. Źródłem tym, motorem napędowym historii, są walki klasowe i społeczno- -polityczne jako katalizatory dynamiki historycznej. Co charakterystyczne, od spo-łecznych uwarunkowań i konsekwencji globalnego kapitalizmu arogancko abstra-hują ekonomiści głównego nurtu. Można jedynie przewidywać tendencje rozwojo-we w zakresie relacji człowieka z ekosystemem, tendencje postępu technicznego, dynamikę wzrostu populacji ludzkiej itd. Podstawą przewidywań są generalizacje historyczne opisujące strategie przetrwania kapitalizmu w perspektywie dotychcza-sowych kryzysów. Mowa zwłaszcza o roli nowych pól akumulacji, nowym ładzie regulacyjnym, roli państwa, nowych barierach rozwojowych w wyniku nawarstwia-nia się efektów globalnych. Ale nie można przewidywać ani poszczególnych wyda-2 H. Flassbeck, The Affluent Society, Boston–New York 1998, s. 17 oraz ogromna literatura o masowych ruchach protestu (Ch. Tilly, M. Malia, K. Brzechczyn, L. Goodwyn).
3 To idea rozwijana przez Jana Sowę. Zdaniem autora podmiotowość można nawet rozszerzyć na pozaludzkich aktorów (środowisko naturalne, braci młodszych, dziedzictwo kulturowe). W tym kontekście słowo biopolityczny ma ten sam zakres co wyrażenie życiowo-wspólnotowy. J. Sowa, Inna
Rzeczpospolita jest możliwa!, Warszawa 2015, s. 193. Autor dostrzega też szanse rekonfiguracji logiki
funkcjonowania kapitalizmu. Upatruje ich w „postkapitalistycznych formach bogactwa”, które by się wspierały na dobrach wspólnych. Ibidem, s. 270.
rzeń, ani sposobu i czasu adaptacji do nowych wyzwań. Przewidywania utrudniają „nieznane niewiadome”. Na dodatek dynamikę historyczną przyśpieszają „momenty kryzysowe, powodowane zaostrzeniem się nurtujących ją sprzeczności, a po każ-dym z takich momentów przemiany zaczynają iść w kierunku, który nie tak łatwo przewidzieć”4.
Państwo w interesie klas uprzywilejowanych broni uporczywie zastanego ładu. Dopiero pod naciskiem ruchów protestu podczas długotrwałego kryzysu struktural-nego decyduje się na zmianę strategii działania czy instytucjonalne reformy. Ma tu zastosowanie koncepcja morfogenezy jakościowych zmian, w których kreatywność ludzi eliminuje wąskie gardło w dotychczasowym systemie społecznym. System instytucjonalny skokowo adaptuje się do rozwiązywania problemów społeczno- -gospodarczych. Do tego potrzebna jest zakumulowana wiedza o wynikach dotych-czasowych strategii działania, generowanie innowacji, ponoszenie ryzyka, wyzwa-lanie prospołecznych zachowań. Dopiero w takich stadiach rozwojowych utopie stają się programami reform. Analiza prognostyczna przebiega tutaj według nastę-pującego schematu:
kryzys strukturalny => ruchy protestu (także radykalnej prawicy) => strukturalne reformy prowadzące do trwałego rozwoju w zrównoważonym społeczeństwie (spra-wiedliwym, z regulacyjną rolą państwa, która polega na łączeniu funkcji racjonal-ności ogólnospołecznej z racjonalracjonal-nością planetarną (globalną, ogólnoludzką, cywi-lizacyjną).
Większą przesłanką rozumowania prewidystycznego jest rola przekształceń świadomości potocznej podczas przeciągających się kryzysów. Kryzys unieważ-nia bowiem przekonanie o praktycznej skuteczności, adekwatności dotychczasowej wiedzy potocznej zarówno klas pracowniczych, jak i właścicieli kapitałów. Załama-nie to,
4 S. Amin, Wirus liberalizmu. Permanentna wojna i amerykanizacja świata, tłum. A. Łukomska, Warszawa 2007, s. 87; G. Duménil. D. Lévy, The Crisis of Neoliberalism, Cambridge Mass. – London 2011, s. 326–334. Autorzy postrzegają klasę menedżerską jako języczek u wagi przyszłych układów sił albo w sojuszu z rentierami, albo z klasami pracowniczymi jak w czasie fordyzmu. Zob. też J. Randers, 2052: A Global Forecast for the Next Fort Years, University of Cambridge Programme for Sustainability Leadership 2012, www.greenbooks.co.uk.; Strategicieskij głobalnyj prognoz 2030.
uogólniane przez świadomość potoczną jako poczucie nienormalności całokształtu życia społecznego, jeśli trwa dostatecznie długo i obejmuje doświadczenie znacznej części klas pracujących i klas właścicieli kapitałów, może się przekształcić w ogólną negację ładu społecznego. Ładu, który nie pozwala ludziom „normalnie żyć”5.
W tych warunkach zawieszają się pozostałe mechanizmy reprodukcji społecz-nej, zwłaszcza waloryzacja kapitałów, a w skrajnych przypadkach dochodzi do de-populacji jak obecnie w Polsce.
Przeżył się program neoliberalny dla świata, przestała działać magia „cykli ko-niunkturalnych”. Jak sądzi Andrzej Walicki, także neoliberalny kapitalizm, podob-nie jak podob-niedawno realny socjalizm, podob-nie przetrwa „głębokiego kryzysu społecznej legitymizacji”6. Alternatywą dla głębokich reform jego mechanizmów może być je-dynie powrót do państwa narodowego, to jest protekcjonizmu. Pojawi się pod wpły-wem kryzysu strukturalnego próba tworzenia globalnych warunków wykorzystania mocy produkcyjnych do zachowania ekosystemu i warunków życia dla wszystkich kosztem najwyższych dochodów. Państwo zaś stanie się sternikiem nowej wielkiej transformacji kapitalizmu. Zakładane zależności będące podstawą prognozy obrazu-je schemat 1.
Oto problemy, których sposób rozwiązania wyznaczy przyszłość ludzkości po-dzielonej na narody i cywilizacje lokalne.
5 R. Karpiński, Świadomość potoczna jako kategoria filozofii społecznej, Katowice 1991, s. 116, a także J.W. Jakowiec, Globalnyje ekonomiczeskie transformacii XXI wieka, Izdatelstwo Ekonomika 2011, s. 21–42.
6 A. Walicki, Od projektu komunistycznego do neoliberalnej globalizacji, Kraków 2013, s. 233, 424.
Globalny ekosystem
Schemat 1. Model blokowy relacji między globalnym ekosystemem, działalnością gospo-darczą ludzkości i globalnymi mechanizmami koordynacji
W uścisku pułapki Meadowsa
Mamy tu następującą zależność: rośnie populacja, jeszcze szybciej aktywność go-spodarcza, by zaspokoić potrzeby biogenne nowo przybyłych. W następstwie pną
– deficyt ziemi i wody,
– degradacja biosfery i zagrożenia biologiczne, – zaburzenia klimatu,
– deforestacja, zanik bioróżnorodności, – problem energetyczny i surowcowy
globalne mechanizmy koordynacji państw i organizacji międzynarodowych
Działalność gospodarcza ludzkości: od neoliberalnego kapitalizmu do kapitalizmu regulowanego przez państwa
ruchy protestu
Światowy dochód narodowy
Niesprawności światowego społeczeństwa rynkowego:
– polaryzacja dochodów i strukturalne bezrobocie,
– komercjalizacja kultury, – zagrożenie terroryzmem,
– kryzys demokracji parlamentarnej, – przeludnienie: problem głodu i biedy
się do góry krzywe obrazujące ślad ekologiczny: wzrost zużycia energii, przeciętny wzrost temperatury, wymierania gatunków, ubytku ziemi ornej itd. W szczególno-ści gospodarka rabunkowa wobec bogactw naturalnych występuje w stosunku do zasobów lasów, zwłaszcza wilgotnych, rybołówstwa morskiego, eksploatacji zie-mi ornej, używania wody do nawadniania pól, nadzie-miernego wypasu bydła. Są to wszystko negatywne zewnętrzne efekty masowej konsumpcji. Odciskają się one na funkcjonowaniu synergicznego systemu energia–woda–żywność, który wymaga holistycznego traktowania. W systemie tym powstają bowiem podstawowe biopoli-tyczne dobra wspólne ludzkości. Nie przyniósł jakościowej zmiany „zielony kapita-lizm”. W 2010 roku tylko 2% energii pochodziło ze źródeł odnawialnych. Można się spodziewać nałożenia podatku na emisję dwutlenku węgla i wyznaczenia górnych granic jego emisji przez firmy i kraje. Z tego tytułu, według szacunku Grzegorza Kołodki, przyrost inwestycji sięgnie 6% produktu światowego brutto7. Warto przy-pomnieć ze względu na ekologiczne granice wzrostu, że w pierwszym tysiącleciu jego tempo wynosiło 0,05%, przez ostatnie dwieście lat średnioroczne tempo wy-nosiło 1,2%. Przed wybuchem strukturalnego kryzysu kształtowało się na poziomie 4% rocznie. W drugiej połowie obecnego stulecia długoterminowy wzrost produkcji w krajach bogatych prognozowany jest w przedziale od 0,2–0,5% (Robert Gordon) do 1,2% rocznie (Thomas Pikkety). Natomiast stopa wzrostu ludności będzie stop-niowo spadać do lat trzydziestych obecnego wieku do 0,4%, po czym obniży się do stopy wzrostu charakterystycznej dla społeczeństw rolniczych, czyli 0,1%8.
Przyszłe strategie rozwojowe państw muszą się liczyć z następującymi ten-dencjami rozwojowymi: 1) wzrostem cen energii oraz wzrostem popytu na nośniki energii ze strony nowo uprzemysłowionych społeczeństw według zmieniających się szacunków cena ropy za baryłkę ma wynosić w 2020 roku 85 dolarów, w 2030 roku będzie oscylowała w przedziale 100–200 dolarów; 2) wzrostem cen surowców i żywności, a w następstwie kosztów produkcji; 3) spadkiem akumulacji, a wraz 7 G. Kołodko, Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Warszawa 2013, s. 163, 241. Podobnie szacował I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, tłum. M. Bilewicz, A.W. Jelonek, K. Tyszka, Warszawa 2004, rozdz. 8. Zob. też N. Stern, Globalny ład. Zmiany klimatu a powstanie
nowej epoki postępu i dostatku, tłum. A. Orzechowska-Barcz, Warszawa 2010, s. 236–243.
8 A. Maddison, The World Economy, vol. 1: A Millennial Perspective, Paris 2006, tab. 3-1a, Growth of Per Capita GDP, s. 126 oraz R.J. Gordon, Is Us growth Over? Faltering Innovation Confronts the
Six Headwinds, Centre for Economic Policy Research, Policy Insight No. 63, September 2012, s. 11;
Th. Piketty, Kapitalizm w XXI wieku, tłum. A. Bilik, Warszawa 2015, s. 103, 122. Prognoza OECD przewiduje obniżenie światowego PKB wskutek zmian klimatu o 0,7–2,5% w 2060 r. Zob. Policy
z nim coraz mniejsze będą inwestycje długoterminowe. Według szacunków Między- narodowej Agencji Energetycznej tylko zaopatrzenie cywilizacji w energię wyma-gać będzie inwestycji rzędu 48 bilionów dolarów do 2035 roku9. Kluczowym zada-niem dla poprawy relacji homo sapiens z przyrodą będzie ograniczenie przyrostu demograficznego. Z zadaniem tym łączą się likwidacja luki rozwojowej, awans ma-terialny i kulturowy kobiet w biednych rejonach świata. W przeciwnym wypadku pojawią się w ciągu kilkunastu lat konflikty o surowce, wojny klimatyczne i żyw-nościowe (Michael Weltzer, Immanuel Wallerstein, Holger Rogall). Szacuje się na przykład, że zmiany klimatyczne dotkną w różnym stopniu 8 z 9 miliardów ludzi, którzy będą zamieszkiwać planetę w 2050 roku. W ogromnej masie urodzą się one w ubogich stajenkach globalnego Południa.
Postęp naukowo-techniczny
W tej dziedzinie cywilizacja przemysłowa będzie kontynuowała kolejne jakościowe skoki. Mówi się nawet o „trzeciej rewolucji przemysłowej”10.
W gospodarce poziom efektywności będą wyznaczały naukowopochodne tech-nologie zmniejszające zużycie energii i materiałów (nanotechtech-nologie, robotyka, tele- informatyka, optoelektronika, biotechnologie wykorzystujące odkrycia genomiki, biomedycyna, inżynieria materiałowa w rodzaju nanorurek węglowych do chipów komputerowych, druk przestrzenny 3D). Nowe pole akumulacji otworzy przed ka-pitałem możliwość eksplantacji zasobów okolicznych planet oraz podróż na planeto-idę Jowisza i na Marsa. W dalszym ciągu więc będzie się rozwijać technika rakieto-wa, transport orbitalny (program NASA Constellation). Brak jednak odpowiednika programu Apollo, który przyniósł innowacje technologiczne i produktowe rozwijane przez kolejne dziesięciolecia. Obecnie „technologowie podsuwają banalne zabaw-ki” (Peter Thiele). Kapitał wysokiego ryzyka natomiast finansuje gadżety przemysłu komputerowego, unika zaś inwestycji w biotechnologie, energetykę, a więc w inno-wacje, do których potrzeba dużego i cierpliwego kapitału. Dlatego konieczne będą inwestycje publiczne w nowe technologie pozyskiwania energii (energetyka orbital-na, synteza jądrowa, wykorzystanie bakterii do produkcji paliw).
9 Za M.E. Webber, Puzzle dla Ziemi, „Świat Nauki” 2015, nr 3, s. 61. Autor pisze, że „węzeł energia–żywność–woda to dziś główne wyzwanie dla planety” (s. 63).
10 J. Rifkin, The Third Industrial Revolution, New York 2011 oraz J.W. Jakowiec, op. cit., s. 204–224.
Stosunki pracownicze, staro-nowe wojny klasowe
Przezwyciężenie kryzysu stagnacji będzie wymagało korekty podziału produktu na-rodowego na rzecz klas pracowniczych oraz wyodrębnienia funduszy na politykę rozwojową. Byłby to jednak inny kapitalizm, a taka zmiana dotychczasowych reguł podziału bogactwa społecznego może dokonać się w wyjątkowych okolicznościach historycznych. Okoliczności te stwarza kryzys wyzwalający ruchy protestu ludzi tracących poczucie „normalności” zastanego ładu. W agendzie XXI wieku znów pojawi sie jako palący problem „wykluczenie wykluczających przez wykluczonych” (Manuel Castells). Trudności praktyczne rodzi obecnie podział pracowników na-jemnych na blok zatrudnionych na umowach o pracę w sektorze przemysłowym (20–30%) oraz na ofiary elastycznych form zatrudnienia. Stali się oni pracownikami terminowymi, samozatrudnionymi prekariuszami. Za nimi w szeregu stoją jeszcze pracujący w szarej strefie. Czy obejmie ich wszystkich „duch Porto Alëgre” i zdobę-dą się na inkluzywny solidaryzm?
Kapitał operuje w przestrzeni europejskiej i globalnej, dlatego również walka klas pracowniczych o poprawę warunków zatrudnienia musi się przenieść w znacz-nym stopniu na poziom europejski, a nawet międzynarodowy. Dotychczasowy prze-bieg konfliktu między kapitałem a pracą faluje w rymie kilku dziesięcioleci (Karl Polanyi, Beverly Silver, Jarosław Urbański). Raz wahadło wychyla się na korzyść utowarowienia pracy, a potem powraca, uderzając po kieszeni pracowników, kiedy jest bezrobocie i recesja, na przykład fordyzm i elastyczne stosunki pracy obecnej doby. Teraz chodzi o instytucjonalizację konfliktu przemysłowego w nowych wa-runkach światowej przestrzeni gospodarczej, w której powstała „rezerwowa armia pracy” i w której prekaryzacja może być postrzegana jako „próba odtworzenia rezer-wuarów taniej siły roboczej” (Jarosław Urbański).
Nowa strategia zdaniem Michela Hussona „powinna zmierzać do zmiany po-działu wartości dodanej”11. Składałyby się na nią: afirmacja prawa do pracy dla wszystkich, powszechne skracanie czasu pracy, rozwinięcie idei kontroli pracowni-czej, a także poszerzanie pola bezpłatności (lub quasi-bezpłatności) usług w zakresie
11 M. Husson, Kapitalizm bez znieczulenia. Studia nad współczesnym kapitalizmem, kryzysem
światowym i strategią antykapitalistyczną, tłum. Z. Kowalewski, Warszawa 2011, s. 29,149, a także
C. Crouch, Making Capitalism Fit for Society, Cambridge 2013, s. 175–192; J. Urbański, Prekariat
i nowa walka klas. Przeobrażenia współczesnej klasy pracowniczej i jej form walki, Warszawa 2014,
ochrony zdrowia, potrzeb mieszkaniowych, uczestnictwa w kulturze itd. Powstałyby ekonomiczno-społeczne warunki dobrego życia w dobrym społeczeństwie. Jest bo-wiem faktem, że przeciętnie o ludzkim szczęściu decyduje jakość stosunków między- ludzkich, satysfakcjonująca praca, stan zdrowia, możliwości kształcenia, brak dys-kryminacji, wzajemne zaufanie i szacunek, udane życie rodzinne itd. Co więcej, wysoki poziom opieki nad najmłodszymi pozwala później unikać długofalowych kosztów ubóstwa, patologii czy niedostosowania do rynku pracy12. Ważne w tej sy-tuacji będzie określenie granic stosowania zysku w służbie zdrowia, edukacji, kul-turze, na kolei, w budownictwie mieszkaniowym itp. Jednak polityka wcielająca te „strukturalne reformy” musiałaby mieć ponadnarodowy charakter, na początek