Słowa kluczowe: filozofia, kryzys humanistyki, neoliberalizm
Współczesność nie jest dla filozofii łaskawa. Będąca jej matecznikiem przestrzeń kultury śródziemnomorskiej od dłuższego już czasu wykazuje bardzo daleko posu-niętą irytację, gdy filozofowie próbują się upominać o wydzielenie dla nich choć-by kawałka autonomicznego terytorium, na którym pytania zrodzone swego czasu w basenie Morza Egejskiego można by w dalszym ciągu stawiać w sposób nie-skrępowany oraz niepodlegający zmiennym koniunkturom coraz mniej oczywistej rzeczywistości ekonomiczno-społecznej. O ile jeszcze wiek XX zaangażowany w gorące debaty dotyczące najistotniejszych określeń ludzkiego ducha pozwalał fi-lozofii (w zamian za mniej czy bardziej wyraźne gesty afiliacyjne) przynajmniej na występowanie w roli intelektualnego ornamentu zdobiącego roszczenie do po-wszechnej ważności wysuwane przez poszczególne propozycje organizacji kształtu ludzkiej egzystencji, wiek obecny, pozbawiony zarówno uniwersalnych marzeń, jak i aspiracji, nie znajduje w swoim dyskursie żadnego miejsca dla refleksji, której archimedesowym punktem oparcia pozostaje pytanie o prawomocność rzeczywi-stości jako takiej. Świat uznający swą własną oczywistość, świat deklarujący, że je-dyną formą jego uprawnionej autodeskrypcji jest język nauk pozytywnych, których
status jako takich właśnie uzyskują one w zamian za afirmację istniejącego stanu rzeczy, nie potrzebuje myśli, która wyłącznie na mocy własnego aktu samoustano-wienia oświadcza, że jej ewentualna kooperacja i dialog z rzeczywistością możliwe są wyłącznie wówczas, kiedy to rzeczywistość wykaże się uzasadnionym tytułem do prawdziwościowego roszczenia. W obliczu pozornie ostatecznego zwycięstwa ideologii bezalternatywności krytyczny namysł nad istotą samego namysłu, nad za-sadnością pozornie niepodważalnych podziałów na sferę przedmiotowości i pod-miotowości, wreszcie, nad istotą specyficznie ludzkiej formy istnienia, wydaje się wręcz skandalicznym archaizmem. Kiedy filozof, słysząc zewsząd nawoływania do efektywności, skuteczności, policzalności i indeksowalności, stawia pytania o cha-rakter tych terminów, a następnie, choćby w najbardziej delikatniej formie, wykazu-je ich co najmniej niewykazu-jednoznaczność, spotyka się najczęściej z socjo-kulturowym ostracyzmem, a w najlepszym przypadku – z życzliwą pobłażliwością ze strony tych nielicznych „aktorów” dzisiejszego świata, którzy w zakamarkach swej świadomo-ści zachowali jeszcze pamięć o nieczystym sumieniu współczesnej kultury wobec własnych źródeł.
Taka sytuacja nie może nie wpływać ani na samopoczucie samych filozofów, ani na subiektywne postrzeganie filozofii przez innych. Ci pierwsi bądź przyjmują postawę obronną i coraz słabszym głosem wygłaszają apostrofy do śródziemnomor-skich korzeni Europy, bądź karnie zajmują zaoferowane im miejsca w neofordow-skim systemie „produkcji wiedzy” i aktywnie przyczyniają się (z różnym pozio-mem samoświadomości) do stopniowego eliminowania filozofii jako samodzielnego i unikatowego rodzaju refleksji wypracowanego w naszym kręgu kulturowym. Chlubnymi wyjątkami są wśród nas Ci, którzy sięgając do arsenału wallenrodyzmu, usiłują za wszelką cenę uchronić jak najwięcej z żywej tkanki filozoficzności i do-konując niezwykle skomplikowanych instytucjonalno-intelektualnych łamańców, powstrzymują proces stopniowego demontażu filozofii jako jednego z filarów za-chodniej tożsamości.
W oczach innych filozofia jest w zasadzie na straconej pozycji. Światowa elita akademicka spod znaku wszelkich dyscyplin naukowych z coraz większą agresyw-nością usiłuje przejąć suwerenną władzę nad terytoriami, które tradycyjnie zarezer-wowane były dla filozofów. Już nie tylko pytania o naturę wszechświata, jego byt, kres i istotę, ale nawet zagadnienia krytyki poznania, pytania o warunki możliwości intersubiektywności, o istotę wartości czy nawet o szczęście czy sens ludzkiej egzy-stencji zostają obwołane nie tyle „źle postawionymi” (co samo w sobie w dalszym ciągu pozostawało wypowiedzią o charakterze filozoficznym), ale rozstrzygalnymi
za pomocą zobiektywizowanych procedur naukowych. Staroświeckie wątpliwości wyrażane w tym kontekście lokalnie przez naszych najbardziej odważnych kolegów kwitowane są co najwyżej wzruszeniem ramion bądź niewybredną aluzją dotyczącą ekonomicznego statusu filozofów. Co charakterystyczne, najwięcej zrozumienia dla filozofii daje się dziś zauważyć w kręgach naukowców zajmujących się najbardziej subtelnymi rozważaniami z dziedziny matematyki i fizyki. W odróżnieniu od zdawa-łoby się znacznie nam bliższych przedstawicieli tak zwanej humanistyki, ci pierwsi doskonale rozumieją, że z „naukowością” sprawy nie mają się wcale aż tak prosto.
Poza akademią sytuacja filozofii jest jeszcze gorsza. Twórcy dzisiejszych kulturowo-politycznych standardów z wyniosłością proporcjonalną do własnej bez-myślności ogłaszają koniec filozofii, oskarżając ją jednocześnie o marnotrawienie czasu i ludzkiej energii na przedsięwzięcia, które z założenia nie mogą przynieść po-żytku wyrażalnego w jakichkolwiek intelektualnie dostępnych księgowym jednost-kach miary. Ci, którzy z koniunkturalnych przyczyn usiłują się jeszcze co jakiś czas drapować w togi obrońców cywilizacji, potrafią wprawdzie akcydentalnie sięgnąć po figurę filozofa bądź nawet po filozofa jako empiryczną jednostkę, aby stworzyć złudzenie odwoływania się do uniwersalnej legitymizacji, jednak biada filozofowi, który ów gest potraktuje poważnie i spróbuje pokusić się o samodzielną wypowiedź. Jeśli filozof jest dziś potrzebny interesom panującym, to jedynie jako tak zwane puste znaczące, podczas gdy jego teksty mogą co najwyżej zasiać niepotrzebne wąt-pliwości. Na własne szczęście zawodowy filozof zazwyczaj podświadomie zdaje sobie z tego sprawę i na wszelki wypadek pisze tak, żeby nikt poza jego własnymi kolegami nie był w stanie go zrozumieć.
Szeroka opinia publiczna bezkrytycznie przyjmuje punkt widzenia narzucany przez interesy dominujące. Wydaje się, że bezpowrotnie minęły czasy, kiedy student filozofii traktowany był przez swoich rówieśników jako osoba wyjątkowa, obdarza-na szczególnym prestiżem, a przyobdarza-najmniej otoczoobdarza-na nimbem orygiobdarza-nalności i swo-istej odmienności. Dziś student filozofii to w oczach wielu swych kolegów osoba nieprzystosowana do rzeczywistości, przegrana, skazana na wegetację, nieledwie społecznie niepełnosprawna. Tej opinii młodzi ludzie nie wygenerowali sami – jest ona odbiciem powszechnych przekonań panujących wśród ich rodziców, nauczy-cieli, rozlicznych mniej i bardziej samozwańczych autorytetów, a przede wszystkim „zdroworozsądkowej wiedzy” uporczywie propagowanej przez tych, w których rę-kach leży przyszłość młodych ludzi. To właśnie mityczni „pracodawcy”, musilow-scy ludzie bez właściwości są najbardziej zainteresowani tym, aby potencjalny pra-cownik nie wykazywał zbyt daleko idącej refleksyjnej samodzielności, która wbrew
ponurym proroctwom Theodora W. Adorna nieustanie usiłuje ujść instrumentalnej logice rynkowości.
Powszechność opisywanej sytuacji może rodzić wśród filozofów całkowicie zrozumiałą frustrację, jednak wydaje się, że wbrew pierwszemu wrażeniu, jakie od-nosimy, pochylając się nad współczesną sytuacją filozofii, pogłoski o jej śmierci są zdecydowanie przedwczesne. Głębsza analiza dopiero co opisywanych fenomenów wskazuje, że wystarczy jedynie odsłonić ułudny pozór uniwersalizacji potocznie przyjętych opinii, aby przestrzeń dla filozoficznej aktywności okazała się co naj-mniej wystarczająca dla sił i środków, którymi dzisiejsza filozofia dysponuje.
Przyjrzyjmy się na początek naszej własnej kondycji. Wspominana postawa „obronna” wbrew pierwszemu wrażeniu nie jest li tylko pokorną akceptacją tezy, iż czas filozofii się skończył. Ci z nas, którzy z zupełnie niewytłumaczalnym w ryn-kowych warunkach uporem spędzają długie miesiące nad pożółkłymi rękopisami zawierającymi kulturową pamięć naszej cywilizacji, posiadają wystarczające kwa-lifikacje intelektualne, by w dowolnym momencie stanąć w szeregu rzutkich ofe-rentów utowarowionej wiedzy, a większość z nich, choćby z uwagi na zdolność swobodnego operowania różnorodnymi kodami kulturowymi, doskonale mogłoby poddać się „rynkowej weryfikacji” i nie tylko doskonale sprzedać siebie jako dobro nie tylko atrakcyjne, ale niewątpliwie również niezwykle „rzadkie”. Upartego trwa-nia wielu akademickich filozofów na z pozoru dawno już straconych posterunkach uniwersyteckich gabinetów nie sposób wytłumaczyć jedynie szczególnymi walo-rami moralnymi, którymi jakoby charakteryzujemy się jako korporacja zawodowa. Wydaje się, że to sam nasz przedmiot, który wytworzyła filozofia na przestrzeni ostatniego dwu i pół tysiąclecia, czyli człowiek i jego dalece niejednoznaczna rze-czywistość, uniemożliwia nam rejteradę na pozycje bezwarunkowej kapitulacji. To właśnie starogreckie teksty, subtelne rozróżnienia zawarte w łacińskich inkunabu-łach średniowiecza czy ciągle na nowo odczytywane i uporczywie niejednoznaczne rozważania europejskiej nowożytności nie pozwalają skądinąd zwykłym ludziom o zwykłych potrzebach przejść do porządku dziennego nad zagadkami człowieczej kondycji i zachować bierność godną antykwariusza. Tak długo, jak podstawowe py-tania filozoficzne spędzają sen z powiek tym, którzy czują się obowiązani je stawiać – rozumowo-historyczny namysł nie tylko nie stwierdza dezaktualizacji filozofii, ale każdorazowo na nowo powołuje ją do życia jako problem konceptualizacji naszej aktualności.
Również ci z nas, którzy z wielu subiektywnych względów porzucili już w swym własnym mniemaniu marzenie o filozofii jako królowej nauk, w rzeczywistości
swo-ją aktywnością zadaswo-ją kłam tego typu supozycji. Nie jest rzeczą przypadku, że nasi najlepiej zaaklimatyzowani w istniejącej rzeczywistości koledzy z ogromnym po-wodzeniem realizują swe częstokroć niezwykle szeroko zakrojone projekty badaw-cze, jakże często nawiązując do najlepszych filozoficznych tradycji ukrytych pod cienką warstwą pozornie zupełnie im obcego sztafażu pojęciowego. Odbywająca się w wielu akademickich ośrodkach Zachodu „produkcja filozoficznej wiedzy” częstokroć wbrew subiektywnym intencjom autorów odsłania fundamentalne nie-koherencje dzisiejszej rzeczywistości i z zaskakującą regularnością wywołuje dys-kusje i polemiki, których zasięg potwierdza ich kluczową wagę dla samookreślenia się naszej kulturowej podmiotowości. Nic bardziej nie potwierdza tezy o potrzebie i aktualności filozofii jak wewnętrzne sprzeczności tkwiące w wywodach mających jej ostatecznie zaprzeczyć. Intelektualna uczciwość nawet najbardziej zdeklarowa-nych zwolenników poglądu, iż tradycyjne rozumienie filozofii straciło swój sens wraz z rzekomym wyczerpaniem się paradygmatu nowoczesności, pozwala właśnie w próbach uzasadnienia owego poglądu dostrzec pole problemowe, z którym jedy-nie filozofia jest się w stajedy-nie uporać.
Wspomniany wcześniej „wallenrodyzm” jest także argumentem za istotnością filozoficzności. Mówiąc w skrócie, jedynie właśnie filozofia jest w stanie przedsta-wić argumenty uzasadniające tego typu postawę. Głębokie przekonanie, że krytycz-na autorefleksja jest krytycz-najlepszą strategią przetrwania człowieczeństwa w chwili, gdy rzeczywistość otwarcie zachęca do pogrążenia się w komfortowej bezmyślności, może odnaleźć swe racje wyłącznie w projekcie człowieka jako rozumnie zaanga-żowanego w swą własną praktyczną realizację podmiotu. Próba współczesnej kon-ceptualizacji tego projektu wymaga nie tylko sięgnięcia po kanoniczne teksty naszej tradycji, ale w pierwszym rzędzie postawienia tradycyjnych pytań w kontekście bie-żących praktycznych doświadczeń będących udziałem nas wszystkich. Tylko filozof zdaje sobie sprawę, jak trudne jest pytanie o warunki możliwości rzeczywistości, a tym bardziej jak dramatyczne jest uzupełnienie pytania „jak jest możliwa współ-czesność?” pytaniem „czy współczesność jest możliwa?”.
Nasi akademiccy przyjaciele reprezentujący cały wachlarz odmiennych od fi-lozoficznego sposobów podejścia do analizowania naszej współczesności również paradoksalnie potwierdzają każdym swym osiągnięciem potrzebę istnienia filozo-fii jako samodzielnego projektu obliczonego na nieustanne kwestionowanie pra-womocności petryfikującego się samoczynnie status quo. Dzisiejsza ilościowa, ale i jakościowa eksplozja naukowej wiedzy czyni z naszego świata przestrzeń coraz bardziej zagadkową. To już nie tylko niekoherencje pomiędzy wielkimi
narracja-mi współczesnej fizyki czy coraz trudniejsze do rozwikłania problematy matema-tyki, ale również wnioski płynące z nauk eksperymentalnych oraz komplikujące się z roku na rok syntezy generowane przez najwybitniejszych światowych humanistów stawiają przed współczesną nauką jedno z najbardziej podstawowych filozoficznych pytań – pytanie o jedność rzeczywistości. Współczesna filozofia, ale być może wła-śnie jedynie ona, doskonale zdaje sobie sprawę nie tylko ze złożoności tego pytania, ale i z problematyczności ewentualnych warunków możliwości jego postawienia. Idea jednej uniwersalnej ludzkości żyjącej w jednym świecie, którego wszelkie lokalności z założenia mogą być poddane powszechnie obowiązującym modelom wzajemnej translacji, jest nam jako filozofom bliska od samego momentu narodzin naszej dyscypliny i trudno sobie wyobrazić, by gdziekolwiek poza filozofią podobny problem mógłby dziś zostać postawiony. Oczywiście bez trudu można wyobrazić sobie świat, w którym tego rodzaju rozważania zostaną uznane z góry za nieistotne czy wręcz zakłócające proces rozwoju nauki. Czy jednak nasi koledzy poświęcający całe swoje życie rozwikływaniu najtrudniejszych zagadek rzeczywistości w istocie gremialnie są gotowi na wyrażenie akcesu do takiego świata? Co do tego można mieć, jak sądzę, bardzo poważne wątpliwości. Nawet jeśli jako filozofowie zdaje-my sobie sprawę, iż idea Wielkiej Syntezy jest dziś może bardziej problematyczna, niż miało to miejsce kiedykolwiek w historii Zachodu, nikt poza nami nie posiada współcześnie kompetencji, aby w jasny sposób zdać z tego sprawę.
Również spojrzenie tam, gdzie pozornie dziś najtrudniej o potwierdzenie aktu-alności uprawiania filozoficznej refleksji, może ostatecznie przynieść nam odrobinę otuchy. Nie ma wątpliwości, że figurę filozofa na tronie porzuciliśmy wcześniej, niż uczyniły to liczne konstytucje interesów panujących, które z mniej bądź bardziej uzasadnionych przyczyn uznawały się za spadkobierców platońskiego marzenia. W obliczu współczesnych postaci polityki filozof wydaje się częstokroć przybyszem z innej planety, a jednak nawet w tej dziedzinie pogłos filozoficznych wątpliwości okazuje się nieledwie dojmująco słyszalny. Pomijając czysto instrumentalne sięga-nie po filozofię, jakże często uprawiane właśsięga-nie wówczas, gdy dojmująca sięga- nieracjo-nalność organizowanej rzeczywistości objawia się w swym najpełniejszym obrazie, próby legitymizowania jakichkolwiek przedsięwzięć o skali choćby o jeden wymiar przekraczające całkowitą partykularność ciągle domagają się w obrębie kultury Za-chodu uzasadnień odwołujących się do struktur bądź pojęć, których jedynym upraw-nionym do ich obróbki laboratorium jest warsztat filozofa. Ani wyzwania stojące przed coraz szybciej kurczącym się uniwersum ludzkiej egzystencji, ani wynikające z nich zagadnienia natury moralnej nie mogą zostać dziś zdefiniowane poza
obsza-rem tradycyjnie przynależnym specyfice refleksji filozoficznej. Jeśli współczesny człowiek zdaje dziś sobie sprawę z odpowiedzialności stojącej za jakże skądinąd zbanalizowanym hasłem o „braniu spraw w swoje ręce”, filozoficzny namysł nad rzeczywistym, choć w najmniejszym stopniu nie oczywistym jego znaczeniem wydaje się kwestią palącej aktualności. To właśnie owa irytacja, którą w kręgach dzisiejszych wielkich tego świata jakże często wywołują ci najwybitniejsi spośród nas, którzy niezależnym spojrzeniem próbują ująć całość problematyki związanej z pojęciem „mądrego rządu”, jest najlepszą gwarancją tego, że dalecy jesteśmy od momentu, w którym z czysty sumieniem moglibyśmy się pokusić o skorzystanie z okazji, „by siedzieć cicho”. Niechby nawet jako „funkcjonariusze ludzkości”.
Kto wie jednak, czy nie najlepszym uzasadnieniem potrzeby filozofii jest jej marna opinia, jaką cieszy się dziś ona wśród tych, którzy stanowią olbrzymią więk-szość naszego społeczeństwa. To nie tylko my i nasi studenci wzbudzamy dziś po-litowanie wśród olbrzymiej większości ludzi, w których wszakże imieniu nieustan-nie na nowo podnosimy uporczywie nieustan-nierozwiązywalne kwestie postawione przed filozofią na przestrzeni wieków. Dzisiejsza epoka jest bowiem niechętna refleksji jako takiej, i to nie dlatego, że jak sugerują niektórzy parnasiści, żyjemy w okresie powszechnego intelektualnego uwiądu. Jest wręcz odwrotnie: nigdy w historii nie żyło na Ziemi jednocześnie tylu ludzi potrafiących czytać, pisać i liczyć, nigdy jed-nocześnie, przynajmniej w krajach Zachodu, tylu ludzi nie dysponowało tak dużą ilością wolnego czasu, który poświęcają na własną refleksję, własne zastanowie-nie nad rzeczywistością. Współczesnym problemem zastanowie-nie są w tym kontekście ani tak zwane ogłupiające media, ani sprytni inżynierowie dusz nieustający w swych wysiłkach, aby zniechęcić dzisiejszego człowieka do myślenia. Dzisiejszym proble-mem, probleproble-mem, z którym jak sądzę, właśnie nam przychodzi się konfrontować, jest więc nie tyle brak możliwości myślenia, co strach przed nim. Jest to strach, który wyziera z każdej cząstki coraz bardziej skomplikowanej, coraz trudniejszej do pojęcia rzeczywistości, rzeczywistości, która w coraz mniejszym stopniu moż-liwa jest do objęcia mocą jednego, choćby najgenialniejszego umysłu. Objawem strachu jest zawsze chęć ucieczki, a gdy ta okazuje się niemożliwa – agresja wobec jego przyczyny. To właśnie dlatego filozofia budzi dziś niechęć, objawy udawanego politowania i nieraz wręcz wulgarnej wyniosłości. To właśnie ów strach wydaje się najpoważniejszym argumentem za nie tylko kontynuacją, ale i zintensyfikowaniem filozoficznego namysłu. Tylko wspólnym wysiłkiem filozofów, filozofów najróż-niejszych orientacji i dyscyplin, jesteśmy w stanie zdjąć z refleksji odium czegoś niezrozumiałego, niepokojącego i okazać ją jako siłę przywracają spokój, harmonię
i w rezultacie – wyzwolenie. Wyzwolenie z niemożności, pozornej bezalternatywno-ści i złudnej determinacji. Bo odnajdowanie prawdy od zarania naszej kultury niosło ze sobą siłę oswobadzającą bez względu na to, w jak fałszywych kontekstach hasło owo było podnoszone.
CONTRIBUTION TO THE ISSUE OF THE END OF PHILOSOPHY Summary
Keywords: philosophy, the crisis of humanities, neoliberalism
The aim of the text is to put on some light onto the problem of the contemporary situation of philosophy. Nowadays, exists the wide spread recognition that philosophy has come to its end because of the fact, that modernity has exhausted its momentum. This situation puts philosophers into the weird position of being forced to defend their right to exist. At the same time, the development of global civilization creates the agenda for questions that only philosophy can define and try to answer. Not only the facts created by contemporary physics and mathematics, but also the problems of a new phase of neoliberalism should be conceptualized in terms of traditional disciplines of philosophy. That is why, philosophy, as the socio-economical situation of modern world is far from being transparent, looks as the area of fruitful and inspiring insights.
DOI: 10.18276/nk.2016.37-09
Michał Pytlik Uniwersytet Opolski