Słowa kluczowe: psychologia społeczna, materializm historyczny, indywidualizm metodo-logiczny, antyindywidualizm metodometodo-logiczny, świadomość społeczna, świadomość indywidualna, myślenie, praktyka indywidualna, zachowanie
Materializm historyczny w naukowym dyskursie wpisał się jako najważniejsza filo-zoficzna spuścizna marksizmu. Nie sposób znaleźć opracowania całościowej historii XIX-wiecznej filozofii ogólnej, w której materializm historyczny i dialektyczny nie widniałyby jako jedna z jego głównych pozycji. Chociaż punktem wyjścia do jego sformułowania faktycznie była filozofia, nadany mu status wzbudza jednak wąt-pliwości. Znana jest bowiem Marksowska krytyka filozofii jako jałowej spekulacji oraz diagnoza o jej wyczerpaniu i spełnieniu swej historycznej roli. Jak twierdzi Stanisław Rainko, filozofia Marksa nie istnieje jako jeden, kompletny twór1. Jaka jest więc pozycja materializmu historycznego? Jerzy Kochan określa to następu-jąco: „Nie jest więc materializm historyczny […] jedną z teorii socjologicznych, tworem genialnego Marksa czy skrzynką z ciekawymi aforyzmami. To obiektywna
struktura o randze nowego uniwersalizmu”2. I dalej: „Jest on z jednej strony teorią, ale z drugiej strony także metodologią bogatych i inspirujących badań oraz odkryć naukowych, metodologicznym zapleczem nauk społecznych i humanistycznych”3. Materializm historyczny to „teoria, która nie tylko jest rozbudowaną strukturą teore-tyczną, ale również nowym paradygmatem uprawiania nauk społecznych i poznania naukowego w ogóle”4. Tak określone położenie materializmu historycznego nadaje mu więc rangę nie filozofii, lecz metodologii nauk społecznych i humanistycznych. Zgodni z tym stanowiskiem są Janusz i Wiesław Sztumscy:
Filozofia marksistowska różni się tym od wszelkich innych systemów filozoficz-nych, że ma charakter konsekwentnie naukowy. Wyraża się to nie tylko w tym, że jej struktura i metody, jakimi się posługuje przy rozwiązywaniu problemów, są podobne do struktury i metod nauk szczegółowych, ale też w tym, że w tłumaczeniu i opisie zjawisk świata wykorzystuje te pojęcia, które są elementami języka nauki w aktualnym rozumieniu słowa „nauka”5.
Autorzy zwracają uwagę, że to właśnie w filozofii marksistowskiej po raz pierwszy dokonało się „ścisłe i najrozleglejsze uwarunkowanie pomiędzy filozo-fią a nauką”6. Podobne wnioski formułowano również w sferze publicystycznej. Sławomir Sierakowski w emitowanym niegdyś w TVP Historia programie
Poje-dynek bronił Marksa przez stwierdzenie, iż jest on ojcem współczesnej socjologii:
bez Marksa „nie byłoby współczesnej humanistyki” i „w tym sensie wszyscy je-steśmy marksistami”7. Przyjmując paradygmat naukowego charakteru materializmu historycznego, trzeba odpowiedzieć na pytanie: Co to znaczy, że jest on metodolo-gią nauk społecznych i humanistycznych? Problem ten poruszał niegdyś Stanisław Kozyr-Kowalski:
2 J. Kochan, Materializm historyczny jako teoria i jako metodologia humanistyki, „Nowa Krytyka” 2015, nr 34, s. 6.
3 Ibidem, s. 7. 4 Ibidem, s. 6.
5 J. Sztumski, W. Sztumski, Materializm dialektyczny a współczesne nauki szczegółowe, Warszawa 1977, s. 5.
6 Ibidem.
7 Program Pojedynek, odcinek pt. Karol Marks i jego kapitał, TVP Historia. http://vod.tvp.pl/ audycje/historia/pojedynek/wideo/karol-marks-i-jego-kapital-cz1-dyskusji/300748 (04:17–04:23; dostęp: 21.08.2016).
Materializm historyczny staje się metodologią ogółu nauk humanistycznych wtedy, gdy każda z wyspecjalizowanych nauk o społeczeństwie i człowieku, dysponująca odrębnym przedmiotem poznawczym, swoistym językiem teoretycznym, oso-bliwymi technikami badań empirycznych […] przekształca teorię materializmu historycznego w zespół takich norm postępowania badawczego, które odsłaniają nowe perspektywy teoretyczne, zapewniają uzyskanie nowej wiedzy o poznanej rzeczywistości, wymagają wprowadzenia większych lub mniejszych zmian do dotychczasowych koncepcji teoretycznych i praktyk badawczych oraz przynoszą w rezultacie wzbogacenie tej teorii, z której zostały wyprowadzone, tj. materializmu historycznego8.
Oznacza to, że przyjęcie przez wyspecjalizowaną dyscyplinę bazy metodolo-gicznej w postaci materializmu historycznego może być wzbogacające zarówno dla tej dyscypliny, jak i dla samego Marksowskiego materializmu. Wniosek ten podzie-lają również Sztumscy: ich zdaniem związek pomiędzy naukami szczegółowymi a filozofią marksistowską9 pomaga uświadomić sobie nieodzowność aktualizacji sa-mej filozofii poprzez odniesienie jej do historycznego stanu wiedzy ustalanego przez dyscypliny szczegółowe10. Kochan pisze zaś o materializmie historycznym jako dy-namicznie rozwijającym się systemie wiedzy i „całości teoretycznej, którą stanowi interdyscyplinarna wielość powiązanych ze sobą teorii”11. Nieobecna i nieprzyzna-jąca się do marksistowskiej podbudowy psychologia społeczna również mogłaby pełnić tę samą rolę: jako część tej „interdyscyplinarnej wielości” dysponuje bowiem ogromnym materiałem badawczym, który potencjalnie rozwija materializm histo-ryczny, pomaga w jego aktualizacji i „przekształca teorię materializmu historycz-nego w zespół norm postępowania badawczego”, dzięki czemu uzyskuje się nową wiedzę o rzeczywistości. Jednocześnie jednak status psychologii społecznej w tym konkretnym kontekście jest dość specyficzny: nie została ona bowiem wyprowa-dzona bezpośrednio z materializmu historycznego, mimo że jest w nim silnie umo-cowana. Wśród hipotetycznych przyczyn takiego stanu rzeczy jest odmienna droga ukonstytuowania się psychologii jako odrębnej dyscypliny: nie wiedzie ona wprost
8 S. Kozyr-Kowalski, Materializm historyczny jako metodologia nauk humanistycznych, „Studia Filozoficzne” 1977, nr 4, s. 17 (wyszczególnienie słów w cytatach zawsze występuje w oryginale poza przypadkami, w których autor zaznaczy, że jest inaczej – M.P.).
9 Autorzy piszą o filozofii, ale mają na myśli materializm historyczny i dialektyczny. 10 J. Sztumski, W. Sztumski, op. cit., s. 6.
z filozofii społecznej jak w przypadku tak bliskiej jej socjologii, lecz rodzi się pośród dogmatów początkowo idealistycznych (słowo psychologia pochodzi z języka grec-kiego i składa się z dwu wyrazów: dusza i nauka), a później indywidualistycznych, nie uwzględniających wpływu stosunków społecznych, lecz osadzonych w biologii i genetyce pod wpływem aspiracji psychologii do rangi nauki ścisłej12 i zbliżających ją raczej do Ludwiga Feuerbacha niż do Karola Marksa. Interesujące są również losy psychologii radzieckiej i takich badaczy, jak Lew Wygotski, Aleksandr Łurija czy Le-ontiew, którzy próbowali stworzyć psychologię na bazie założeń materializmu histo-rycznego. Chociaż teorie Wygotskiego stanowią inspirację dla psychologów na całym świecie, to znaczenie w nich materializmu historycznego nie jest odnotowywane. Jak pisze Bożydar Kaczmarek: „Większość osób zafascynowanych jego [Wygotskiego – przyp. M.P.] ideami nie zdaje sobie sprawy z tego, iż stanowią one próbę wprowadze-nia zasad marksizmu do psychologii”13. Współczesna psychologia eksperymentalna swoją dominującą pozycję ma w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy „Amerykanie nie znają filozoficznych podstaw ich prac, tj. marksizmu”14. Z kolei proste odrzucenie wszystkiego, co radzieckie czy marksistowskie, musi zmierzyć się z faktem, iż roz-powszechnianie prac Wygotskiego w dobie stalinizmu w Rosji było zakazane aż do końca lat pięćdziesiątych, przez ponad 20 lat. Warto również nadmienić wpływowe-go na przełomie XIX i XX wieku francuskiewpływowe-go badacza Gustave’a Le Bona, jednewpływowe-go z pierwszych psychologów społecznych okresu wczesnonaukowego, który w swoich pracach silnie (acz nierozumnie) krytykował ideę socjalizmu.
Te i zapewne wiele innych powodów składają się na obraz psychologii nie-posiadającej prawie nic z tożsamości tradycji marksistowskiej, nieodwołującej się do teorii materializmu historycznego i niezawierającej w literaturze o historii swej autonomizacji nazwiska Marksa czy Engelsa15. Niniejsza analiza za cel stawia sobie przyczynek do nadrobienia zaległości w tym zakresie – wyprowadzenia psycholo-gii społecznej z Marksowskiego materializmu na nowo. W ten sposób dokonują się nie tylko rozwinięcie i aktualizacja spuścizny marksizmu oraz w świetle diagnozy
12 Wiele kluczowych w historii myśli psychologicznej postaci, takich jak W. Wundt czy I. Pawłow, nie uważało się za psychologów, lecz lekarzy czy biologów.
13 B. Kaczmarek, Łurija, Wygotski, Freud i Marks, w: Na drogach i bezdrożach historii
psycho-logii, red. T. Rzepa, C. Domański, Lublin 2011, s. 196.
14 Ibidem, s. 194.
15 Głównej przyczyny tego stanu rzeczy nie należy upatrywać w – rozwijanym w dalszej części opracowania – skoncentrowaniu psychologii na jednostce, gdyż podobny musiałby być wówczas obraz egzystencjalizmu, który jednak z powodzeniem czerpał i czerpie inspirację z marksizmu.
Kozyra-Kowalskiego wzmocnienie statusu materializmu historycznego jako meto-dologii nauk społecznych i humanistycznych, lecz silniejszą legitymację jako nauka społeczna zyskuje również sama psychologia społeczna, która niekoniecznie musi służyć reprodukcji kapitalistycznej formacji16. O ile bowiem Ron Roberts zauważa, że psychologia de facto nie może być traktowana jako pełnoprawna nauka przez brak spójnej teorii łączącej myśli, emocje i zachowania (oraz wewnętrzną niezgod-ność co do samego przedmiotu badania)17, o tyle materializm historyczny może – wystarczająco lub nie – ten brak uzupełnić. Z kolei Stanisław Mika podkreślał, że tym, co w psychologii społecznej charakteryzuje jej okres naukowy, jest podejmo-wanie badań empirycznych, lecz „przy jednak nieco słabszym rozwoju teorii, co powoduje, że nie zawsze wyniki uzyskiwane w tych badaniach są odpowiednio wy-korzystane”18.
* * *
Umocowanie psychologii społecznej w materializmie historycznym wiąże się z wieloma wątpliwościami19. Nim dojdzie się do jakichkolwiek definicji tej dys-cypliny, uwypuklenia wymaga zasadniczy fakt: przedmiotem badań psychologii społecznej jest jednostka. Z punktu widzenia marksistowskiej orientacji badawczej często stanowi to poważny kłopot. Oto bowiem materializm historyczny służy jako fundament opisu historii społeczeństw i zgodnie z nim wpływ jednostki na bieg wy-darzeń jest zdeterminowany głównie przez otoczenie społeczne, w jakim jednostka się znajduje. W Gründrisse Marks wyraźnie zaznaczał, że społeczeństwo nie jest sumą jednostek. Z kolei Jerzy Plechanow pisał:
Od dawna zauważono, że talenty zjawiają się tam, gdzie i kiedy istnieją społeczne warunki sprzyjające ich rozwojowi. To znaczy, że każdy talent, który przejawił się w rzeczywistości, czyli każdy talent, który stał się siłą społeczną, jest wytworem
16 Kwestia wzmacniania formacji kapitalistycznej przez psychologię (nie tylko społeczną) jest jednym z punktów tej analizy w dalszej kolejności.
17 R. Roberts, Psychology and Capitalism. The Manipulation of Mind, Alresford 2015, s. 46. 18 S. Mika, Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa 1972, s. 14.
19 Warto w tym miejscu nadmienić, że sama psychologia społeczna jako odrębna dyscyplina spotyka się z wieloma zarzutami co do swej metodologii czy niewystarczającego uzasadnienia teo-retycznego, a duża część z nich była formułowana nawet przez samych psychologów społecznych. Zarzuty te dotyczą jednak przede wszystkim sposobu, w jaki uprawia się tę dyscyplinę, a nie jej teoretycznego zaplecza (choć takich również nie brakuje). W tym opracowaniu opisane zostają wąt-pliwości odnoszące się nie do psychologii społecznej per se, lecz do możliwości umocowania tego zaplecza w materializmie historycznym.
stosunków społecznych. Jeżeli zaś jest tak, to staje się zrozumiałe, dlaczego ludzie utalentowani mogą […] zmienić jedynie indywidualne oblicze, lecz nie ogólny kie-runek wydarzeń. Oni sami istnieją tylko dzięki temu kierunkowi wydarzeń; gdyby nie on, nie przekroczyliby nigdy progu dzielącego możliwość od rzeczywistości20.
Jednostka jest więc wtórna wobec sumy stosunków społecznych i jej wpływ na historię ogranicza się jedynie do możliwości, jakie daje jej społeczno-historyczny kontekst. Wszelkie indywidualne osobliwości są warunkowane i ograniczane przez społeczeństwo. Niektóre z głównych tez marksizmu zachowują prawdziwość w za-sadzie jedynie wtedy, gdy nie są rozpatrywane z poziomu indywidualnego, lecz tyl-ko i wyłącznie społecznego. Interesującego przykładu dostarcza Gerald A. Cohen, który poddaje analizie Marksowski wniosek o konieczności sprzedaży siły roboczej przez proletariusza21. Autor wychodzi od oczywistego stwierdzenia, że liczba miejsc w klasach wyższych na drabinie społecznej od klasy robotniczej jest niższa niż ogól-na liczba proletariuszy, przez co tylko niektórzy z nich mogą dostać się do innej klasy. Czy to oznacza jednak, że proletariusze są zniewoleni w obrębie własnej? Sytuację tę Cohen porównuje do pokoju, w którym znajduje się dziesięciu proleta-riuszy i jeden klucz umożliwiający otworzenie drzwi i opuszczenie pokoju. Ktokol-wiek sięgnie po klucz i wyjdzie, dziewięciu proletariuszy siłą rzeczy musi pozostać w nim zamkniętych. Jednak do klucza ma dostęp każdy z nich. Oznacza to, że jeśli dla każdego proletariusza z osobna przyjmie się perspektywę indywidualną, pozba-wioną obiektywnego położenia, na które składają się między innymi pozostali pro-letariusze, to żaden z nich nie pozostaje zniewolony w pokoju i może uzyskać wol-ność (czyli opuścić swoją klasę). Z perspektywy jednostkowej żaden z proletariuszy nie jest więc zmuszony sprzedawać swojej siły roboczej, gdyż zawsze znajduje się droga wyjścia i miejsce w wyższej klasie22. Jednak sytuacja obiektywna sprawia, iż dziewięciu proletariuszy pozostaje zniewolonych, gdyż liczba miejsc awansu jest ograniczona. Dlatego to nie pojedynczy proletariusz, lecz klasa robotnicza – przez strukturę sytuacji i obiektywne położenie – musi pozostać w niewoli. Cohen nazywa tę sytuację „kolektywną niewolą”, gdyż cała klasa nigdy nie może liczyć na awans
20 J. Plechanow, O roli jednostki w historii, Warszawa 1949, s. 46.
21 G.A. Cohen, Kapitalizm, wolność i proletariat, w: Aktualność wolności. Wybór tekstów, red. B. Misztal, M. Przychodzeń, Warszawa 2005.
22 G.A. Cohen uzasadnia również, dlaczego niewłaściwy w tej sytuacji jest argument, iż nawet pojedynczy proletariusz był zmuszony sprzedawać swoją siłę roboczą w czasie, gdy był
społeczny: kolektywnie jest ona zmuszona do sprzedaży swojej siły roboczej, która jako jedyna w tej sytuacji pozwala proletariuszom kontynuować ich egzystencję.
Inną ilustrację pułapki analizy osadzonej na gruncie indywidualnym (nawet jeśli uwzględniającej czynnik społeczny) jest pogląd na to, od czego zależy wiel-kość wartości wymiennej. Ekonomiści przedmarksistowscy, tacy jak David Ricardo, w wartości wymiennej towaru widzieli głównie ilość pracy włożonej w wyproduko-wanie tego towaru. Jej wielkość zależy od czasu i wysiłku włożonych w produkcję: im dłuższy czas i większy wysiłek, tym większa wartość wymienna. Marks zasad-niczo zgadzał się z takim postawieniem sprawy. Był on jednak świadom błędu, jaki powstaje w tym twierdzeniu przez przyjęcie perspektywy jednostki, co udowadnia na kartach Kapitału. Jednostka może bowiem być mniej uzdolniona od innych, może też być leniwa, co oznacza, że czas włożony w produkcję towaru w jej przypadku się wydłuża. Nie powoduje to jednak wzrostu wartości wymiennej. Marks uzupełnia wcześniejsze twierdzenia i mówi o ilości pracy uśrednionej, społecznie niezbędnej do wyprodukowania pojedynczego towaru. Wielkość wartości wymiennej zależy więc nie tylko od pracy jednostki, lecz od stopnia rozwoju mocy produkcyjnych czy warunków naturalnych, które regulują pracę jednostek i których indywiduum – tak jak historii – nie jest w stanie tworzyć i zmieniać samodzielnie. Wniosek ten wynika z tego, że kategoria pracy jest z natury społeczna, nie indywidualna.
Przykłady te pokazują wagę nadania przez Marksa prymatu klasy i zjawisk społecznych nad jednostką: umocowanie w materializmie historycznym dyscypliny, której przedmiot badań skupia się na jednostce, może być nie tyle ryzykowne, co wręcz skazane na porażkę. Marks w kwestii jednostki nie był gołosłowny. W
Ręko-pisach ekonomiczno-filozoficznych pisał:
W szczególności należy unikać przeciwstawiania „społeczeństwa” jako abstrakcji jednostce. Jednostka jest istotą społeczną. Dlatego przejawy jej życia – choćby nie miały bezpośrednio postaci społecznej, postaci przejawów życia wespół z innymi – są przejawami i potwierdzeniem życia społecznego. Życie indywidualne i gatun-kowe człowieka nie są czymś różnym, choć sposób życia indywidualnego jest siłą rzeczy bądź bardziej szczególnym bądź ogólnym życiem indywidualnym23.
Uwagi te spisane zostały jednak w okresie młodzieńczym, w którym główne tezy materializmu historycznego nie zostały jeszcze sformułowane, więc nie mogą
one stanowić pełnoprawnego argumentu za włączeniem psychologii społecznej w ma-terializm Marksowski. W okresie późniejszym Marks skupia się już na procesach spo-łecznych i odchodzi od problematyki jednostki. Nad tą kwestią unosi się aura słynnego sporu wokół koncepcji „dwóch Marksów” i zażartych dyskusji na temat tego, czy pra-ce młodego Marksa to już prawowity marksizm, czy jeszcze nie. Na tę dyskusję brak miejsca w tym opracowaniu, lecz nie wydaje się tu ona szczególnie istotna: umoco-wanie psychologii społecznej w materializmie historycznym (niekoniecznie w „mar- ksizmie” jako pojęciu bardziej ogólnym) z góry zakłada, że akcent należy położyć na kategorię sformułowaną w późniejszych pismach. Odpowiedź na pytanie, czy to jedy-ny prawdziwy marksizm, czy jego kontynuacja, nie ma tu większego znaczenia. An-tropolog Alan Fiske zwraca uwagę, że dominującym założeniem zachodniej psycholo-gii było przyjęcie, iż ludzie są z natury aspołecznymi indywidualistami. Jak twierdzi, w rezultacie psychologowie społeczni rozwinęli miriady niezależnych, niezwiązanych ze sobą cech i teorii społecznych dla każdego rodzaju zjawiska społecznego. Fiske proponuje swoje cztery modele reguł społecznych opartych na założeniu, iż każdy człowiek układa swoje życie pod kątem relacji z innymi ludźmi24.
Przyjęcie przez psychologię społeczną jednostki jako punktu wyjścia głębo-kiej krytyce poddaje również Ron Roberts25. Zwraca on uwagę na nacisk, z jakim psychologowie nie chcą się mierzyć z myślą, że ich dyscyplina nie jest politycznie neutralna. Kiedy punktem wyjścia do analizy rzeczywistości staje się ahistorycz-na jednostka, wpisuje się oahistorycz-na w filozoficzne koncepcje związane z „racjoahistorycz-nalną in-teresownością” (rational self-interest) i indywidualizmem, przez pryzmat których następnie postrzega się ekonomię i wszelkie zjawiska społeczne. Roberts nazywa ten proces „prywatyzowaniem odpowiedzialności” (privitising of responsability), zwracając uwagę, że proces ten nie dotyczy chociażby transnarodowych korporacji, które działają bez jakiejkolwiek odpowiedzialności. Protesty polityczne immanent-nie wpisane w kapitalizm immanent-nierówności, choroby, narkomanię, a nawet katastrofy po-wodowane przez kapitał finansowy sprowadza się do właściwości przypisywanym indywiduom26. Na przykład strukturalną przemoc kapitalizmu i jego nierówności tłumaczy się popularną w psychologii teorią dominacji społecznej (social
dominan-ce theory) Jima Sidaniusa i Felicii Pratto, która redukuje systemowe właściwości do
24 A. Fiske, Four Elementary Forms of Sociality: Framework for a Unified Theory of Social
Relations, „Psychological Review” 1992, no. 4, vol. 99, s. 689–723.
25 R. Roberts, op. cit. 26 Ibidem, s. 59–60.
indywidualnych relacji nierówności i całkowicie ignoruje strukturalne zmiany w re-lacjach klasowych od niewolnictwa, przez feudalizm, aż po kapitalizm. Niezgodę na ukształtowany system szacunku i przywilejów nazywa się „osobowością anty- społeczną” (anti-social personality), a jeśli jednostka nie daje rady dostosować się do zmiennej logiki świata industrialnego, wówczas pojawia się psychologia, dla której problem nigdy nie leży w czynnikach strukturalnych, lecz w jednostkach, które nie rozwinęły odpowiednich umiejętności przystosowawczych – nieważne jak niespra-wiedliwy byłby sam kontekst społeczny. Zdaniem Robertsa psychologii wydaje się, że odkrywa uniwersalne prawa natury, aplikowalne we wszystkich kulturach w każ-dym czasie i w każkaż-dym miejscu, a takie konstrukty, jak „osobowość” czy „postawa”, uznaje za indywidualne i niezmienne27. To wszystko służy formacji kapitalistycznej, która jest żywotnie zainteresowana trwaniem psychologii w takim kształcie. Zarzuty te nie są nowe i formułowali je również psychologowie społeczni. Streszcza je na przykład Mika: psychologowie społeczni, którzy oparli swe badania na metodzie eksperymentalnej, zazwyczaj pomijają szeroki kontekst społeczny, przez co war-tość poznawcza ich badań może uchodzić za wątpliwą. Autor jest również świadom faktu, że wśród pierwszych psychologów okresu wczesnonaukowego byli zarówno socjologowie, jak i psychologowie tłumaczący zachowania ludzi kategoriami inspi-rowanymi z psychologii ogólnej, indywidualistycznej, nieuwzględniającej stosun-ków społecznych28. Krytyka Robertsa osadzona jest na szerszym problemie, jakim jest spór o stosunek całości do części, a tutaj: o stosunek zjawisk społecznych do zjawisk indywidualnych. To dyferencja pomiędzy indywidualizmem a antyindywi-dualizmem metodologicznym. Według definicji Jerzego Kmity:
Indywidualizm metodologiczny jest to stanowisko, według którego wszelkie zja-wiska społeczne ostatecznie zdeterminowane są, mniej lub bardziej bezpośrednio, przez zjawiska indywidualne; każde zjawisko społeczne można wyjaśnić ostatecz-nie, powołując się na odpowiednie zjawiska indywidualne29.
27 O tym, że postawa (również indywidualna) jest z natury zmienna, można się przekonać na przy-kładzie dysonansu poznawczego, który pokazuje dialektyczność i nieustanny rozwój tego konstruktu. Więcej czytaj w: M. Pytlik, Tworzenie nadbudowy wyzysku ekonomicznego w świetle teorii dysonansy
poznawczego, „Nowa Krytyka” 2015, nr 35, s. 95–114.
28 S. Mika, Psychologia społeczna, Warszawa 1987, s. 22–23.
Innymi słowy: o całości zjawiska można dedukować na podstawie charakteru jej elementów. Przykładem, który podaje Kmita, jest psychologizm pozytywistycz-ny, zgodnie z którym zjawiska społeczne są w ostatniej instancji determinowane przez zjawiska psychiczne. To założenie w sposób milczący przyjmuje Roberts, kiedy zarzuca psychologii „prywatyzację odpowiedzialności” czy też gdy zwraca uwagę na społeczny charakter stereotypu: skoro przyczyna stereotypu leży w funk-cjonowaniu jednostki, to jak to się dzieje, że te same treści niezależnie od siebie są