Kryteria oceny wpływu odkrywkowej eksploatacji kruszyw naturalnych na

Obszary Natura 2000 to relatywnie nowa forma ochrony gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych obejmująca swym zasięgiem najważniejsze i najbardziej reprezentatywne typy taksonów dla wszystkich regionów europejskich. W zamierzeniu jest to europejska sieć obszarów chronionych, która obejmuje siedliska i związane z nimi gatunki roślin i zwierząt, od tych, w których następuje rozród (rozmnażanie), poprzez siedliska żerowania i odpoczynku, noclegowiska i pierzowiska, tokowiska i „przystanki” na trasach wędrówkowych, aż po miejsca zimowania. Zagadnienie to zostało szeroko opisane w rozdziale IV. Cała sieć wzajemnie powiązana ma umożliwić zachowanie gatunku w skali całej Europy. Kraje członkowskie Unii Europejskiej wdrażając w swym systemie prawnym ten nowy typ ochrony przyrody, kierują się następującymi aktami prawnymi:

 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie dzikiego ptactwa. Wersja ujednolicona. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 20 z 26.01.2010 r. (Dyrektywa ta obecnie obowiązująca zastąpiła dyrektywę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 1979/409/EEC z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa – Council Directive of 2 April 1979 on the conservation of

wild birds (79/409/EEC). Official Journal L 103, 25.4.1979).

 Dyrektywa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 1992/43/EEC z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the

conservation of natural habitats and of wild fauna and flora. Official Journal L 206, 22/07/1992).

 Dyrektywą Komisji Europejskiej 1997/62/EC z dnia 27 października 1997 r. adaptującą do technicznego i naukowego postępu Dyrektywę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 1992/43/EEC z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive 97/62/EC of 27 October 1997 adapting to technical and

scientific progress Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora. Official Journal L 305, 08/11/1997).

Polska sieć obejmuje następujące typy obszarów Natura 2000: siedliskowy, ptasi oraz ptasi i siedliskowy (tab. 8.1).

Tab. 8.1. Typy obszarów Natura 2000 w Polsce [opr. A. Kowalska]

Typ

obszaru ^Nazwa obszaru

Kod

obszaru ^{Przedmiot ochrony}

siedliskowy

Obszar o Znaczeniu dla

Wspólnoty OZW

PLH……. Typy siedlisk z Załącznika I Dyrektywy

Siedliskowej (1992, 1997) oraz gatunki zwierząt i roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej

(1992, 1997) Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS ^PLH…….. ptasi Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków OSOP

PLB…… ^{Gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej} ₂₀₀₉

ptasi i

siedliskowy ^{Obszar Natura} 2000 ^PLC…….

Typy siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (1992, 1997) oraz gatunki zwierząt

i roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (1992, 1997); gatunki ptaków z Załącznika I

Dyrektywy Ptasiej 2009

Obszary sieci Natura 2000, zarówno ptasie, jak i siedliskowe, zostały zwaloryzowane pod względem wpływu eksploatacji złóż kruszyw na ich przedmioty ochrony. Dane przyrodnicze, na podstawie których kwalifikowano dany obszar do sieci Natura 2000, zawarte są w Standardowych Formularzach Danych (SDF – Standard Data Form) i w dalszych ekologicznych rozważaniach posługiwano się tymi danymi.

Obszary Natura 2000 zostały wybrane do oceny oddziaływania na ich przedmioty ochrony miejsc eksploatacji złóż piaskowo-żwirowych z następujących powodów:

1. odległość obszaru Natura 2000 od miejsc eksploatacji złóż – korzystając ze wzorów z postanowień Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska odnośnie do ocen oddziaływania inwestycji na środowisko, wybrano tylko takie obszary, które znajdują się w odległości do 20 km od wskazanych miejsc eksploatacji złóż piaskowo-żwirowych;

2. zasięg oddziaływania – zanalizowano, czy proces eksploatacji złóż kruszyw jest oddziaływaniem miejscowym, lokalnym, ponadlokalnym, regionalnym, krajowym;

3. przedmioty ochrony obszarów Natura 2000 wymienione w SFD – ze Standardowych Formularzy Danych wybrano te gatunki roślin, zwierząt lub typy siedlisk, które są właściwymi przedmiotami ochrony, dla których przetrwania powołano obszar Natura 2000.

Przedmioty ochrony obszarów Natura 2000 są wskazane w SFD pod rekomendacją A, B i C. Przedmiot ochrony w sieci Natura 2000 to typy siedlisk przyrodniczych lub gatunki roślin bądź zwierząt, które wymagają ochrony ze względu na:

 zasięg występowania – obszary występowania siedlisk, roślin lub zwierząt są albo ograniczone do jednej ostoi, albo do kilku izolowanych od siebie obszarów; występowanie na terenie ostoi jest ważne dla danego gatunku w skali ponadlokalnej, regionalnej i krajowej;

 reprezentatywność – siedlisko lub gatunki roślin i zwierząt są bardzo charakterystyczne dla danego typu regionu biogeograficznego Europy albo ze względu na endemiczność występowania (występuje tylko w jednym siedlisku);

 liczebność –

a. dla ptaków będzie to występowanie w obszarze Natura 2000, co najmniej 1% populacji krajowej danego gatunku,

b. dla innych gatunków zwierząt to liczba osobników danego gatunku w obszarze Natura 2000 ważna w skali kraju.

4. Status ochronny, obejmujący:

 typy siedlisk przyrodniczych chronione zapisami Dyrektywy Siedliskowej;

 gatunki grzybów, roślin i zwierząt podlegające ochronie: gatunkowej, ścisłej, częściowej, czynnej;

 gatunki podlegające ochronie strefowej miejsc rozrodu;

 gatunki wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (paprotniki i rośliny kwiatowe);

 gatunki zwierząt wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (kręgowce i bezkręgowce);.

 gatunki podlegające ochronie zapisami konwencji i umów międzynarodowych;

 gatunki wpisane do Międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych [IUCN 2011).

Dla poszczególnych typów obszarów Natura 2000 przedmiotami ochrony są: 1. dla OSO (Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków):

 gatunki ptaków wymienione w Załączniku I i II Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Ptasia 2009),

 gatunki zwierząt wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Siedliskowa 1992, Dyrektywa Siedliskowa 1997).

2. dla SOO (Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk) oraz dla OZW (Obszarów o szczególnym Znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej):

 typy siedlisk wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Siedliskowa 1992, Dyrektywa Siedliskowa 1997),

 gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami) wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Siedliskowa 1992, Dyrektywa Siedliskowa 1997).

3. dla Obszarów Natura 2000:

 gatunki ptaków wymienione w Załączniku I i II Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Ptasia 2009),

 typy siedlisk wymienione w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Siedliskowa 1992, Dyrektywa Siedliskowa 1997),

 gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami) wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Siedliskowa 1992, Dyrektywa Siedliskowa 1997).

Intensywny rozwój gospodarczy spowodował zwiększenie wydobycia kopalin zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu zyski z wydobycia były sprawą priorytetową, natomiast negatywne skutki spowodowane działalnością górniczą traktowano marginalnie. Powstałe hałdy oraz zdegradowane tereny były zostawione naturze, która w różnym stopniu odradzała się na tych obszarach. Wraz ze wzrostem powierzchni zniszczonych terenów społeczeństwo zaczęło postrzegać górnictwo jako poważne zagrożenie dla środowiska. Obecnie poprawa wizerunku możliwa jest przez właściwie przeprowadzoną rekultywację, dostosowaną do potrzeb lokalnych społeczności. Mimo powszechnych działań rekultywacyjnych do dzisiaj można spotkać skutki zaniedbań minionych lat.

Opierając się na zasadzie zrównoważonego rozwoju, powinniśmy korzystać ze środowiska tak, aby zostawić je w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Trzeba pamiętać, że negatywne skutki obecnej działalności będą balastem dla naszych dzieci i wnuków. Zobowiązuje to nas wszystkich do racjonalnego wykorzystywania złóż i dołożenia wszelkich starań, aby proces wydobycia kopalin był w jak najmniejszym stopniu uciążliwy dla środowiska [Sobczyk i in. 2010].

Eksploatacja kruszyw naturalnych powoduje ingerencję w środowisko przyrodnicze, zniekształca wszystkie komponenty środowiska na obszarze działalności górniczej oraz terenów przyległych. Powoduje zamierzone i niezamierzone skutki, pozytywne i negatywne zmiany w środowisku. Siła oddziaływania jest zależna głównie od etapu eksploatacji oraz stanu środowiska. Zakres i skala zmian antropogenicznych wiążą się z wieloma powiązanymi czynnikami, do których można zaliczyć: czynniki planistyczne, terenowe, techniczne, fizjograficzne, ekonomiczne, społeczne oraz czas ekspozycji [Kowalska, Sobczyk 2012].

Czynniki planistyczne. Z uwagi na to, że złoża kopalin są składnikiem środowiska, plan zagospodarowania terenu powinien uwzględniać ustawowo formułowane wymagania ochrony złóż dla ich przyszłej eksploatacji jako źródła surowców niezbędnych dla gospodarki.

Do czynników technicznych zaliczamy parametry geometryczne wyrobiska, czyli wielkość oraz głębokość. Ważną rolę odgrywają również metody urabiania złoża, uszlachetniania surowca oraz użytego w tym celu sprzętu.

Czynniki terenowe (sytuacyjne) dotyczą zagospodarowania obszaru, usytuowania przedsięwzięcia w stosunku do istniejącej infrastruktury, odległości od źródła zapotrzebowania oraz bliskości terenów chronionych.

Czynniki fizjograficzne obejmują warunki naturalne danego obszaru. Zalicza się do nich: klimat, rzeźbę terenu, stosunki wodne, budowę geologiczną oraz świat zwierzęcy i roślinny.

Do najważniejszych czynników ekonomicznych zaliczamy popyt i podaż kruszywa na danym obszarze, co wpływa na wielkość i czas wydobycia. Dostępne środki finansowe decydują o technologii wydobycia kopaliny, wyborze urządzeń, są również niezbędne do likwidacji kopalń oraz ich rekultywacji, wniesienia opłat za korzystanie ze środowiska i ewentualnych kar za jego degradację.

Czynnikami społecznymi są etyka oraz świadomość ekologiczna ludzi związanych z działalnością wydobywczą oraz okolicznej ludności. Czynniki te odzwierciedlają się w dbaniu o środowisko, które jest pewnym źródłem zysków ekonomicznych, zdrowotnych, rekreacyjnych oraz estetycznych.

Oddziaływania spowodowane odkrywkową eksploatacją mogą być okresowe długotrwałe lub nieodwracalne (tab. 8.2).

Tab. 8.2. Zmiany środowiska spowodowane odkrywkową eksploatacją [Kowalska, Sobczyk 2012]

Zmiany okresowe Zmiany długookresowe ^Zmiany nieodwracalne

hałas ^{geochemiczne zmiany w wodach i} _glebie ^{ubytek zasobów} _kopaliny

zapylenie powietrza zmiany krążenia wód _{morfologii terenu} ^{przekształcenie}

zanieczyszczenie powietrza

spalinami z pojazdów ^{zmiana sposobu wykorzystania terenu przekształcenie} krajobrazu

lokalny klimat _ekosystemów ^degradacja

Hałas jest obecny zarówno w fazie przygotowawczej, jak i podczas eksploatacji i rekultywacji. Wywołany jest pracą maszyn urabiających, urządzeń przeróbczych oraz w czasie transportu surowca, nadkładu oraz odpadów. Również podczas każdej z faz występuje emisja gazów i pyłów. Źródłem niezorganizowanej emisji gazów jest spalane paliwo w silnikach samochodowych

i maszyn wydobywczych, natomiast źródłem emisji pyłów jest usuwanie i zwałowanie nadkładu, transport samochodami oraz urabianie surowca.

Zmiany długookresowe charakteryzuje to, że nie kończą się wraz z zaprzestaniem gospodarowania złożem, ale mogą być odwracalne. Geochemiczne zmiany w wodach oraz glebie mogą nastąpić wskutek pylenia oraz wycieku oleju lub paliwa z pojazdów lub maszyn. Woda w procesie przeróbki pracuje w układzie zamkniętym. Odprowadzana jest zazwyczaj do wyrobiska poeksploatacyjnego w postaci mętnej zawiesiny, która szybko sedymentuje. Często wymienia się powstanie leja depresji jako skutek eksploatacji złóż kruszywa, a co za tym idzie, obniżenie się poziomu wody w studniach oraz wysuszenie gleb. Badania jednak wykazały, że lej depresji występuje, ale o niewielkich rozmiarach. Istotna jest zmiana sposobu wykorzystania terenu. Złoża kruszyw zazwyczaj znajdują się pod użytkami rolnymi lub leśnymi, które zostają wyłączone ze swych pierwotnych funkcji. Wypełnione wodą duże wyrobiska poeksploatacyjne powodują zmianę lokalnego klimatu.

Podczas eksploatacji zachodzi szereg nieodwracalnych zmian. Wszystkie złoża kopalin są cennym składnikiem środowiska i zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju podlegają szczególnej ochronie [Nieć 2008]. Powstałe wyrobiska trwale wpływają na morfologię terenu i na stałe zmieniają krajobraz. Degradacja ekosystemów następuje głównie poprzez zdjęcie warstwy gleby, która jest środowiskiem życia roślin i zwierząt. Raz zniszczony ekosystem nie będzie już nigdy odtworzony w takim samym wymiarze. Istnieje jednak szansa, że po rekultywacji lub w wyniku sukcesji wtórnej powstaną inne, może nawet cenniejsze ekosystemy.

W procesie gospodarowania złożem można wyróżnić trzy fazy przekształceń środowiska: przygotowawczą (udostępnienie złoża do eksploatacji), właściwą eksploatację oraz rekultywację i zagospodarowanie terenów poeksplo-atacyjnych. Każda z nich ma inny wymiar czasowy i charakteryzuje się różnym natężeniem i różnym wpływem na środowisko. Najdłuższa jest faza eksploatacji, natomiast najbardziej uciążliwa faza przygotowawcza.

Faza przygotowawcza związana jest z zajęciem terenu, udostępnieniem złoża przez zdjęcie nadkładu, kształtowaniem wyrobiska oraz budową infrastruktury

górniczej. Najbardziej uciążliwe dla środowiska jest zdjęcie nadkładu, które powoduje niszczenie gleby, szaty roślinnej i zwierząt.

Faza eksploatacji trwa od kilku do kilkudziesięciu lat, toteż jej skutki nie są drastyczne, ale długotrwałe. Poza tym eksploatacja prowadzona jest stopniowo. Wpływ na środowisko ma również zakład przeróbczy, który usytuowany jest zazwyczaj na terenie kopalni. Podczas wydobycia kopaliny następuje profilowanie skarp wyrobiska.

Działania w kierunku rekultywacji wyrobisk i zwałowisk prowadzone są sukcesywnie na terenach eksploatacyjnych. Sposób zagospodarowania terenów uzależniony jest od warunków geologiczno-złożowych, otoczenia przyrodniczego, ustalonego kierunku rekultywacji. Racjonalne prowadzenie prac rekultywacyjnychjest źródłem zmniejszenia kosztów produkcji i osiągnięcia zysku po zakończeniu prac [Frankiewicz, Glapa 2007 a].

Fazy rekultywacji i zagospodarowania mają na celu zrekompensowanie niekorzystnych zmian, powodowanych działalnością górniczą. Często zdarza się, że są one początkiem nowego, często bardziej atrakcyjnego sposobu zagospodarowania terenu. W etapie tym następuje zanik okresowych, szkodliwych oddziaływań, bezpośrednio związanych z działalnością górniczą. W przypadku nieprzeprowadzenia rekultywacji mogą zajść pozytywne lub negatywne zmiany. Na części wyrobisk, na których zaniechano rekultywacji, powstają sprzyjające warunki na osiedlenie nowych gatunków roślin i zwierząt. Jednak najczęściej brak rekultywacji przyczynia się do rozwoju erozji, powierzchniowych ruchów masowych, zmian w ekosystemie, eutrofizacji zbiorników wodnych oraz powstania wysypisk odpadów.