Negatywne oddziaływanie wydobycia kruszyw na środowisko

W opinii społeczeństwa eksploatacja złóż kruszywa naturalnego wysoce negatywnie wpływa na środowisko. Należy zwrócić uwagę, że kolejne etapy przedsięwzięcia charakteryzują się różnym stopniem przekształcenia środowiska, w tym również potencjalnym oddziaływaniem na siedliska i gatunki.

Według Dyrektywy Siedliskowej siedliska przyrodnicze to obszary lądowe lub wodne, wyodrębnione na podstawie cech geograficznych, abiotycznych i biotycznych, zarówno całkowicie naturalne, jak i półnaturalne [Dyrektywa Siedliskowa]. W wyniku odkrywkowej eksploatacji kruszywa naturalnego siedliska mogą zostać przekształcone, zmniejszone, podzielone lub zniszczone. Stopień ich degradacji zależy od usytuowania i wielkości zakładu górniczego, powiązanej z nim infrastruktury, metody urabiania złoża, czynników przyrodniczych oraz odporności ekosystemu. Ogromną rolę odgrywa zasięg siedliska – im jest mniejsze, tym szkody są większe. Ważne jest również, w jakim celu dane miejsce jest wykorzystywane – do żerowania, rozrodu czy odpoczynku gatunków.

Karczowanie

W celu udostępnienia kopaliny znajdującej się na terenie zarośniętym lasem konieczne jest karczowanie. Oczyszczenia gruntu wymagają również tereny przewidziane pod infrastrukturę, składowiska nadkładu lub zakłady przeróbki. Zajęcie pod planowaną działalność niektórych gruntów leśnych i rolnych wymaga uzyskania zgody na zmianę przeznaczenia ich użytkowania [Dyka 2012]. Las zapewnia leśnej florze i faunie pożywienie oraz schronienie. Często jest jedyną ostoją dla niektórych gatunków. Usunięcie drzew i krzewów drastycznie zmienia

krajobraz oraz niszczy istniejące ekosystemy. Warto zauważyć, że gleba leśna wraz z warstwą ściółki i humusu bardzo łatwo chłonie wodę i ją magazynuje. Stopniowe uwalnianie wody zapobiega suszy i zmniejsza rozmiary powodzi w czasie intensywnych opadów. Las chroni wody przed zanieczyszczeniem, oczyszcza powietrze atmosferyczne ze szkodliwych substancji, dostarcza tlen oraz obniża stężenie dwutlenku węgla. W obecnych czasach, gdy zanieczyszczenia powierza i wód są bardzo niepokojące, każdy skrawek lasu stanowi cenny element środowiska. Znane są również funkcje wiatrochronne lasu, które są bardzo pożyteczne w rejonach bardzo wietrznych.

Zakłócenie warunków hydrologicznych i hydrogeologicznych

Wydobywanie kryszywa naturalnego nie jest poprzedzone procesem odwadniania złóż. W przypadku zalegania złoża powyżej zwierciadła wody, tzn. gdy nie występuje ono w obrębie eksploatacyjnej miąższości złoża, stosuje się eksploatację lądową, polegającą na mechanicznym zdejmowaniu nadkładu, a następnie wydobyciu kopaliny [Frankiewicz, Glapa 2007 b]. Usunięcie nadkładu może spowodować zmiany warunków krążenia wód w górotworze. Eksploatacja aluwiów z rzek powoduje erozję wgłębną koryta, co z kolei wpływa na obniżenie się zwierciadła wód gruntowych. Również wyrobiska wgłębne działają negatywnie na płytkie, nie izolowane zwierciadła wód gruntowych i podziemnych poprzez możliwość zanieczyszczenia wód, zakłócenie bilansu wodnego w danym rejonie oraz obniżenie poziomu zwierciadła wód podziemnych, powodujące powstanie lokalnych lejów depresji i zmniejszenie zasobów tych wód. Przejawia się to obniżeniem lustra wody w studniach, wyschnięciem niewielkich zbiorników wodnych i przesuszeniem terenów wilgotnych. Powoduje to z kolei trudności w wegetacji roślin, a w konsekwencji zubożenie ekosystemów [Kasztelewicz 2012 b, Martyniak 2011].

Zanieczyszczenia wody

Powstałe po eksploatacji wyrobiska przerywają ciągłość lustra wód gruntowych i umożliwiają bezpośredni dopływ opadów wraz z zanieczyszczeniami do warstwy wodonośnej [Sobczyk 2010]. Istnieje również niebezpieczeństwo, że pojazdy i maszyny pracujące w zakładzie górniczym mogą na skutek awarii skazić wodę substancjami ropopochodnymi. Ochrona wód naturalnych powinna być prowadzona poprzez budowę osadników dla wody pochodzącej z procesu technologicznego.

Erozja

Naruszenie teras i zakoli oraz zmiana dynamiki przepływu wód powierzchniowych powodują rozwój erozji bocznej oraz wgłębnej. Poprzez rozwój erozji następują zmiany koryta rzeki, podcinanie stoków oraz wcięcie rzeki w podłoże (ryc. 8.1). Grozi to powodziami oraz osuwiskami, a w konsekwencji zmianami krajobrazu [Markowicz 2012 b, Rademacher 2008]. Erozja wgłębna powoduje, że koryto rzeczne powiększa swą objętość i wody, które niegdyś wylewały się na równinę zalewową, mieszczą się w korycie. Skutkuje to zmniejszeniem częstotliwości zatapiania równiny zalewowej przy jednoczesnym zwiększeniu częstotliwości zatapiania terenów w jej niższym biegu. Brak obiegu zamkniętego wody powoduje dostanie się do środowiska zawiesiny powstałej przy wzbogacaniu urobku.

Ryc. 8.1. Erozja boczna na rzece Jasiołka w miejscowości Trzciana [fot. A. Kowalska]

Składowiska nadkładu

W fazie przygotowawczej eksploatacji usuwany jest nadkład, którego masa oraz skład są różne w zależności od budowy geologicznej terenu. W wyniku tego działania powstają hałdy, na których magazynowany materiał składowany jest do czasu rekultywacji (ryc. 8.2) [Sobczyk 2010]. Przemieszczanie mas ziemnych i nadkładu w trakcie robót przygotowawczych powoduje zmiany w krajobrazie oraz we właściwościach fizyczno-chemicznych gruntu [Markowicz 2012 a]. Poważnym błędem jest brak selektywnego zdejmowania poszczególnych warstw, co skutkuje wymieszaniem. Doświadczenia przedsiębiorców dowodzą, że poprawnie

przeprowadzony proces zdejmowania humusu daje możliwość optymalnego wykorzystania go w procesie rekultywacji [Chudzik, Ludwisiak 2011]. Warunki geologiczno-złożowe, hydrogeologiczne i środowiskowe mają decydujący wpływ na wybór odpowiedniej metody eksploatacji złoża, przeróbki kopaliny oraz rekultywację terenów poeksploatacyjnych [Frankiewicz, Glapa 2007 b].

Ryc. 8.2. Zerodowana hałda w miejscowości Trzciana [fot. A. Kowalska]

Hałas oraz zanieczyszczenia powietrza

Za emisję zanieczyszczeń do atmosfery oraz hałas odpowiedzialne są pojazdy oraz maszyny górnicze. W spalinach samochodowych do powietrza wprowadzane są tlenek węgla, tlenki azotu, dwutlenek siarki oraz węglowodory. Podczas wywozu drogą gruntową przy bezdeszczowej pogodzie jest możliwe zapylenie powietrza. Ograniczenie emisji hałasu do wielkości normatywnych możliwe jest przez modernizacje zakładów górniczych, przeróbczych (np. ekranowanie), stosowanie nowoczesnych technologii w urządzeniach i maszynach urabiających [Markowicz 2009; Lapcik, Lapcikova 2011]. Ograniczenie emisji pyłowej możliwe jest dzięki zraszaniu wodą dróg dojazdowych.

Zakłócenia wywołane ruchem pojazdów oraz obecnością ludzi

Ruch pojazdów oraz obecność ludzi pracujących na wyrobisku (ryc. 8.3) wpływają na wypłaszanie zwierząt z ich ostoi. Dotyczy to głównie gatunków wrażliwych na hałas.

Ryc. 8.3. Pojazd pracujący na żwirowni w Kłaju [fot. A. Kowalska]

Zmiany mikroklimatu

Złoża znajdujące się na terenie zarośniętym lasem udostępnia się, karczując drzewa. Brak zadrzewienia może wpłynąć na zwiększenie siły wiatru na danym terenie. Sztuczne zbiorniki wodne, powstałe po eksploatacji kruszywa naturalnego, wpływają na mikroklimat danego obszaru geograficznego, m.in. łagodząc amplitudy temperatury powietrza. Intensywne parowanie wody ze zbiorników zwiększa wilgotność powietrza, co może skutkować powstawaniem mgieł.

Analizując wpływ odkrywkowej eksploatacji na środowisko w aspekcie programu Natura 2000, należy zwrócić szczególną uwagę na różnorodność biologiczną [Kowalska 2010 a]. Lokalizacja złóż na obszarach chronionych stanowi istotną przeszkodę w możliwości ich zagospodarowania, ponieważ stanowi poważne zagrożenie dla lokalnych ekosystemów. Działalność górnicza może zakłócać funkcjonowanie dziko żyjących gatunków i prowadzić do pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych lub ich utraty. Nie jest to jednak regułą. Wiele nowych miejsc koncesjonowanego wydobycia piasku i żwiru, znajdujących się w pobliżu lub na obszarach chronionych, jedynie w ograniczony sposób lub tymczasowo oddziaływało na różnorodność biologiczną i środowisko.

8.2.2. Negatywne oddziaływanie wydobycia kruszyw na siedliska przyrodnicze