Ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ) jako narzędzie

Ocena oddziaływania na środowisko OOŚ (Environmental Impact Assesment) stała się podstawowym narzędziem zarządzania środowiskiem. Należy do grupy

instrumentów prawnych, mających za zadanie ochronę środowiska przed negatywnymi skutkami rozwoju gospodarczego. Podlegają jej wszystkie planowane przedsięwzięcia, mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (grupa I), oraz planowane przedsięwzięcia, mogące znacząco potencjalnie oddziaływać na środowisko, w stosunku do których właściwy organ stwierdził potrzebę takiej oceny (grupa II). Lista przedsięwzięć dla grupy I oraz II znajduje się w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dn. 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko [Rozporządzenie…2010] i dotyczy zarówno przedsięwzięć nowych, jak i istniejących.

Wykaz ten jest poza kilkoma wyjątkami zgodny z konwencją o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym oraz dyrektywami EWG 337/85 i 97/11/EEC [Dyrektywa 97/11/EEC]. Dla wyżej wymienionych przedsięwzięć ocena siedliskowa jest częścią OOŚ.

Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko przewiduje specjalną procedurę dla przedsięwzięć spoza grupy I i II, które mogą znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000 [Ustawa 2008]. Istnieje również odrębna procedura pod nazwą: strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOŚ), przeprowadzana dla planów lub programów, której częścią jest prognoza oddziaływania na środowisko, zawierająca istotne kwestie dotyczące obszarów Natura 2000 (tab. 7.1). W odróżnieniu od oceny oddziaływania na środowisko oraz strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wynik oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 jest wiążący.

Tab. 7.1. Zastosowanie procedur w ocenie przedsięwzięcia na środowisko [opr. A. Kowalska]

Zastosowanie poszczególnych procedur Ocena oddziaływania

planu lub przedsięwzięcia na obszar Natura 2000

realizacja przedsięwzięcia innego niż przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, które nie jest bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynika z tej ochrony

Ocena oddziaływania przedsięwzięcia na

środowisko (OOŚ)

 realizacja przedsięwzięcia mogącego zawsze znacząco

oddziaływać na środowisko;

 realizacja przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, jeżeli obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko został

stwierdzony na podstawie art. 63 ust. 1. ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na

środowisko z dnia 3 października 2008 r.

Strategiczna ocena oddziaływania planów lub

programów na środowisko (SOOŚ)

 przy sporządzaniu koncepcji przestrzennego zagospodarowania

kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, planów zagospodarowania

przestrzennego oraz strategii rozwoju regionalnego;

 przy sporządzaniu polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu,

opracowywanych lub przyjmowanych przez organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko;

 przy sporządzaniu polityk, strategii, planów lub programów innych niż wymienione powyżej, których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000, jeżeli nie są one bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynikają z tej ochrony.

Ocena oddziaływania na obszary Natura 2000 jest ważnym narzędziem w ochronie środowiska, za pomocą którego inwestor wraz z urzędnikami, przy udziale społeczeństwa, mają możliwość uzyskania najlepszego wariantu zarówno dla środowiska, jak i lokalnej ludności. Ocenie oddziaływania na obszary Natura 2000 podlega każde planowane przedsięwzięcie i działanie, jeśli może znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000. Istotą wszystkich ocen oddziaływania na środowisko jest bardzo wczesna, kompleksowa analiza i ocena zamierzeń rozwojowych, która uwzględnia alternatywne rozwiązania oraz wskazuje sposoby ograniczania niekorzystnych oddziaływań.

Podstawową różnicę pomiędzy zwykłymi OOŚ a oceną oddziaływania przedsięwzięcia na obszary Natura 2000 stanowią poszczególne kryteria. Przy sporządzaniu zwykłej OOŚ brane są pod uwagę kryteria środowiskowe, ekonomiczne, społeczne oraz techniczne. Natomiast w ocenie siedliskowej najważniejsze jest kryterium środowiskowe, pozostałe kryteria są na dalszym planie. Głównym celem oceny siedliskowej jest dowiedzenie, że przedsięwzięcie mogące znacząco negatywnie oddziaływać na obszary Natura 2000 może uzyskać pozwolenie na realizację. Procedura oceny siedliskowej pozwala na realizację różnorodnych przedsięwzięć przy zapewnieniu właściwego stanu siedlisk przyrodniczych oraz ochronie gatunków roślin i zwierząt, dla których wyznaczono OSO oraz SOO.

Raport Oceny Siedliskowej

Raport oceny siedliskowej składa się z następujących etapów:

 oceny wstępnej, w którym analizie zostają poddane prawdopodobne oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000, samego albo w powiązaniu z innymi przedsięwzięciami,

 oceny właściwej, w którym należy dowieść, że nie wystąpi negatywny wpływ na przedmiot ochrony oraz integralność obszaru Natura 2000,

 oceny rozwiązań alternatywnych: na tym etapie należy przedstawić alternatywne rozwiązania, dzięki którym możliwe będzie zrealizowanie przedsięwzięcia, nie mające znaczącego wpływu na integralność obszaru,  oceny środków kompensujących, w przypadku gdy przedsięwzięcie, mimo

znacząco negatywnego oddziaływania na dany obszar, zostanie dopuszczone do realizacji z uwagi na nadrzędne wymogi interesu publicznego. Wówczas należy zastosować środki kompensujące, które zagwarantują zachowanie spójności całej sieci Natura 2000.

Każdy z tych etapów powinien kończyć się sprawozdaniem oraz wnioskami. Natomiast jeżeli ocena siedliskowa kończy się na wcześniejszym etapie, musi zawierać dowody, że opracowanie dalszych etapów nie jest konieczne.

Ocena wstępna

Na etapie oceny wstępnej należy sprawdzić, czy dane przedsięwzięcie znajduje się w granicach lub w sąsiedztwie obszaru Natura 2000 oraz czy istnieje w związku z tym możliwość oddziaływania na te obszary. Już na tym etapie wiadomo, że małe przedsięwzięcia, które funkcjonują w dużej odległości od obszarów chronionych, nie będą na nie negatywnie oddziaływały. Również przedsięwzięcia nie zaliczające się do grupy zawsze lub potencjalnie oddziałujących na środowisko mogą uzyskać decyzję o braku przesłanek do przeprowadzenia raportu OOŚ. Wszystkie pozostałe przedsięwzięcia, które nie spełniają tych kryteriów, muszą mieć wykonaną ocenę wstępną, składającą się z czterech etapów.

Pierwszy etap to analiza celowości podjęcia przedsięwzięcia. Należy zbadać, czy dane przedsięwzięcie zostało zawarte w planie zadań ochronnych lub w planie ochrony obszaru Natura 2000. Jeżeli spełniony jest ten warunek oraz nie

będzie negatywnie oddziaływać na inne obszary, to przedsięwzięcie będzie zwolnione z wykonania oceny siedliskowej.

Drugi etap składa się z dokładnego opisu przedsięwzięcia, z wyszczególnieniem wszystkich cech przedsięwzięcia, które mogą mieć znaczenie przy przeprowadzaniu oceny jego potencjalnych oddziaływań na obszary Natura 2000. W tym etapie należy zidentyfikować oddziaływania skumulowane, zarówno istniejących, jak i planowanych, pośrednich i wtórnych.

Opracowanie trzeciego etapu powinno zawierać charakterystykę obszarów potencjalnie narażonych na negatywne oddziaływania wywołane realizacją przedsięwzięcia. Należy również zidentyfikować oddziaływania poprzez porównanie wymagań gatunków i siedlisk z cechami przedsięwzięcia, które mogą im zagrażać.

Na ostatni etap składa się ocena istotności zidentyfikowanych oddziaływań. Istotność oddziaływań można przedstawić za pomocą wskaźników, takich jak: procentowy ubytek zmniejszenia powierzchni siedliska, stopień fragmentacji obszaru w stosunku do wartości pierwotnej, czas trwania lub odległość od obszaru zakłóceń, czas potrzebny do odbudowy populacji [Ocena planów… 2001]. W ocenie istotności danego oddziaływania na siedlisko lub gatunek należy zwrócić uwagę na stan ochrony, tolerancję na zmiany oraz znaczenie obszaru dla ich ochrony. Jeżeli ocena wstępna kończy się wnioskiem, że przedsięwzięcie nie będzie znacząco oddziaływać na obszar lub obszary Natura 2000, oznacza to zakończenie oceny oddziaływania na obszary Natura 2000. Jeżeli kończy się wnioskiem, że znaczące oddziaływania są prawdopodobne lub istnieje na tyle duża niepewność danych, że takiego oddziaływania na tym etapie oceny siedliskowej nie można wykluczyć, oznacza przejście do etapu oceny właściwej.

Ocena właściwa

Ocena właściwa jest wykonywana zazwyczaj po ocenie wstępnej w przypadku wydania wniosku o przeprowadzenie dalszej oceny lub od razu, gdy ewidentna jest możliwość oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000. Wnioskodawca jest zobowiązany do przedstawienia informacji, które będą użyte jako podstawa do konsultacji z ekspertami oraz zainteresowanymi stronami. W razie gdy przedstawione informacje są niewystarczające, kompetentny organ może zlecić wykonanie niezależnych analiz oraz przeprowadzić konsultacje społeczne. Na ocenę właściwą składają się cztery kroki.

W pierwszym etapie należy zebrać informacje o przedsięwzięciu w takim samym zakresie, jak w ocenie wstępnej, lub - jeżeli zajdzie taka potrzeba - w zakresie poszerzonym. Ważne są informacje o obszarach chronionych ptaków oraz siedlisk. W tym celu konieczne jest przeprowadzenie badań oraz inwentaryzacji terenowych, jeżeli takie nie były przeprowadzone we wcześniejszym etapie. Obok informacji o środowisku naturalnym należy przedstawić informacje o innych istniejących, realizowanych lub planowanych przedsięwzięciach, które mogą powodować skumulowanie oddziaływań. Ze względu na różnorodność siedlisk i gatunków oraz złożoność procesów raport tworzy zazwyczaj grupa specjalistów. Mimo to musi być jedną spójną całością.

W drugim etapie należy zidentyfikować oddziaływania pojawiające na poszczególnych etapach realizacji przedsięwzięcia. Należy pamiętać, aby wyodrębnić oddziaływania bezpośrednie, pośrednie i wtórne, stałe i chwilowe, krótko-, średnio- i długoterminowe, izolowane, wzajemne, skumulowane. Prognozowanie oddziaływania jest możliwe za pomocą wielu metod, do których należą m.in.:

 System Informacji Geograficznej - Geographic Information System (GIS) – system informacyjny służący do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych geograficznych,

 łańcuchy i sieci zależności - umożliwiają identyfikację oraz zrozumienie oddziaływań pośrednich i wtórnych oraz ich współzależności,

 ilościowe modele predykcyjne - prognozują na podstawie rzeczywistych danych, założeń o sile i kierunku oddziaływań; mogą dotyczyć m.in. zmian liczebności populacji,

 wnioski i doświadczenia uzyskane w trakcie realizacji podobnych projektów, pomiary bezpośrednie, np. istnieje możliwość oszacowania wielkości strat w populacji gatunku, siedliskach oraz zbiorowiskach na podstawie pomiaru powierzchni siedliska utraconego w wyniku wpływu danego negatywnego oddziaływania.

Trzeci etap to badanie, czy oddziaływania mogą powodować znaczący wpływ na integralność, spójność lub przedmiot ochrony obszarów Natura 2000. Aby rzetelnie dokonać oceny, należy wziąć pod uwagę: najlepszą dostępną wiedzę naukową, przedmiot ochrony danego obszaru Natura 2000, czynniki określające

spójność i integralność obszarów Natura 2000. Niepełność lub brak na tym etapie informacji lub dowodów skłania do przyjęcia stwierdzenia o zaistnieniu negatywnych wpływów.

Czwarty etap odnosi się do środków łagodzących, stosowanych w przypadku przedsięwzięć, dla których nie można wykazać, że negatywne oddziaływania nie występują. Środki łagodzące jest to ogół działań minimalizujących lub eliminujących negatywne oddziaływania przedsięwzięcia podczas jego realizacji i po jego zakończeniu. Zaliczamy do nich: terminy i harmonogram wdrażania, typ narzędzi i operacji, jakie będą wykonywane, prace konserwacyjne i działania zapobiegające nadzwyczajnym zagrożeniom, realizowane podczas funkcjonowania inwestycji, zakaz wstępu do określonych miejsc w obrębie obszaru [Wołoszyn 1998]. Najskuteczniejszymi środkami, dzięki którym można zapobiec znacznemu oddziaływaniu, są: odstąpienie od przedsięwzięcia, zmiana lokalizacji lub znalezienie alternatywnych rozwiązań.

Każdy raport oceny siedliskowej powinien zawierać podsumowanie z zestawieniem najważniejszych informacji oraz wniosków z oceny właściwej. Na podstawie tych danych jest wydawana decyzja kończąca ocenę oddziaływania na obszary Natura 2000. Przedsięwzięcia, w których wykluczono negatywne oddziaływanie na cele ochrony i integralność obszaru, otrzymają zgodę na realizację. Wszystkie inne przedsięwzięcia, które pomimo zaproponowanych środków łagodzących będą negatywnie oddziaływać, nie otrzymają zgody na realizację. Wyjątkiem są przedsięwzięcia, które zaliczają się do przedsięwzięć o nadrzędnym interesie publicznym oraz w których brak jest wariantów nie oddziałujących znacząco negatywnie na obszary chronione Natura 2000 oraz zostaną zaplanowane dla nich skuteczne środki kompensujące.

Analiza wariantów alternatywnych

Podanie wariantów alternatywnych jest obowiązkowym punktem w ocenie oddziaływania na obszary Natura 2000, zwłaszcza gdy przedsięwzięcie będzie negatywnie wpływać na siedlisko o znaczeniu priorytetowym lub/i występują zagrożone gatunki ptaków. W ocenie środowiskowej poszukiwany jest wariant, w którym przedsięwzięcie nie będzie znacząco negatywnie oddziaływało na obszar Natura 2000, nawet jeżeli będzie wyrządzał większe szkody dla ogółu środowiska. W punkcie tym należy wskazać wszystkie możliwe warianty, włącznie z tym, w którym zakłada się odstąpienie od realizacji przedsięwzięcia.

Możliwe rozwiązania alternatywne mogą dotyczyć: metod budowy, metod funkcjonowania, sposobów osiągania celów, wielkości lub skali, lokalizacji lub przebiegu, harmonogramu oraz skali czasowej przedsięwzięcia, metod likwidacji po zakończeniu przedsięwzięcia [Ocena planów… 2001].

Wszystkie warianty powinny być dokładnie scharakteryzowane, poddane opinii porównawczej oraz przeanalizowane pod kątem skutków ich realizacji na obszary chronione Natura 2000.

Ocena środków kompensujących

Każde przedsięwzięcie, które musi być realizowane ze względu na nadrzędny interes publiczny i jednocześnie brak jest wariantów, w których przedsięwzięcie nie powodowałoby znaczących oddziaływań na obszar Natura 2000 oraz zostały zaplanowane środki kompensujące, może być realizowane mimo utrzymywania się znaczących negatywnych oddziaływań na obszary Natura 2000. Uzyskanie zgody na realizację takiego przedsięwzięcia jest możliwe po podaniu szczegółowej dokumentacji oraz odpowiedniego uzasadnienia.

Środki kompensujące należą do środków niezależnych od przedsięwzięcia. Mają na celu przywrócenie równowagi przyrodniczej i wyrównanie szkód dokonanych w środowisku. Kompensacja jest rozwiązaniem ostatecznym, a jej najważniejszą zasadą jest adekwatność [Ciechelska 2009, Tyszecki 1999].

W przedostatnim etapie oceny należy przedstawić środki kompensujące. Zgodnie z zasadą „kto zanieczyszcza, ten płaci” koszty wprowadzenia środków kompensujących ponosi inicjator przedsięwzięcia (ryc. 7.1).

Ryc. 7.1. Schemat postępowania w ramach oceny oddziaływania na Naturę 2000 [Biuletyn Komisji 29]

Podsumowanie oceny

Podsumowanie oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 powinno zawierać najistotniejsze informacje z poszczególnych etapów oceny (tab. 7.2). Powinno być przedstawione w sposób przejrzysty. Schemat postepowania w ramach oceny oddziaływania na Naturę 2000 przedstawiono na ryc. 7.1.

Tab. 7.2. Podsumowanie oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 [Kowalska 2011] Informacje dotyczące przedsięwzięcia oraz

właściwych organów i instytucji

Przeprowadzenie oceny oddziaływania na obszar Natura 2000

Nazwa i krótki opis przedsięwzięcia lub planu Wyniki wstępnej identyfikacji oddziaływań oraz ocena ich istotności

Nazwa, kod i opis obszaru Natura 2000 Ocena wpływu ma integralność obszaru oraz

ocena środków łagodzących Lista organów i innych instytucji konsultowanych

w trakcie oceny ^{Ocena rozwiązań alternatywnych}

Lista dokumentów oceny, raportów i ich autorów Ocena środków kompensujących Lista wszystkich innych istotnych dokumentów

analizowanych w trakcie oceny ^{Generalne podsumowanie ostatecznego stanu} ochrony obszaru