Index of /rozprawy2/10611

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Katedra Inżynierii Środowiska i Przeróbki Surowców. Rozprawa doktorska. OCENA WPŁYWU ODKRYWKOWEJ EKSPLOATACJI KRUSZYW ŻWIROWO-PIASKOWYCH NA ŚRODOWISKO NATURALNE W ASPEKCIE PROGRAMU NATURA 2000. Anna Kowalska. Promotor: dr hab. inż. Wiktoria Sobczyk, prof. nadzw. AGH. Kraków 2013.

(2)

(3) „Choćbyś Naturę widłami wypędzał, ona i tak powróci.” Horacy. 3.

(4) 4.

(5) Podziękowania. Serdeczne podziękowania pragnę skierować do dr hab. inż. Wiktorii Sobczyk, prof. AGH, która z nieocenioną mądrością i cierpliwością prowadziła mnie po krętych drogach Nauki. Panu dr. hab. inż. Eugeniuszowi J. Sobczykowi, prof. IGSMiE PAN, dziękuję za zainteresowanie mnie metodologią pracy naukowej, w szczególności metodą AHP. Dziękuję Władzom Dziekańskim Wydziału Górnictwa i Geoinżynierii AGH oraz Kierownictwu i Pracownikom Katedry Inżynierii środowiska i Przeróbki Surowców za miłą atmosferę i umożliwienie mi korzystania z laboratorium oraz zasobów naukowych. Dziękuję również panu Prezesowi Zbigniewowi Trytko za życzliwość, udostępnienie dokumentacji, liczne interesujące fakty dotyczące górnictwa odkrywkowego oraz ciekawe zaprezentowanie żwirowni w Trzcianie. Kochanym Rodzicom dziękuję za ciągłą mobilizację do kształcenia się. Za to, że cieszyli się z moich sukcesów i pocieszali w chwilach zwątpienia. Pragnę złożyć wyrazy wdzięczności Piotrowi Kowalskiemu, który towarzyszył mi we wszystkich wyjazdach do kopalń oraz innych miejsc poboru kruszywa, służył pomocą podczas badań terenowych oraz współtworzył dokumentację fotograficzną. Wszystkim im składam serdeczne podziękowania To im dedykuję tę pracę – owoc moich wieloletnich zmagań i poszukiwań.. Anna Kowalska. 5.

(6) 6.

(7) SPIS TREŚCI. Rozdział I. Wprowadzenie ........................................................................................... 11. Rozdział II. Teza, cel oraz uzasadnienie podjęcia tematu pracy ................................ 15. Rozdział III. Przegląd literatury i analiza stanu badań w zakresie wpływu odkrywkowej eksploatacji piasków i żwirów na obszary Natura 2000 ...... 18. Rozdział IV. Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 w Europie i Polsce ............... 23. 4.1. Geneza powstania i cele programu Natura 2000 ............................................ 23. 4.2. Sieć Natura 2000 w Europie ............................................................................ 28. 4.3. Sieć Natura 2000 w Polsce ............................................................................. 32. 4.4. Unijna strategia na lata 2011-2020 .................................................................. 36. 4.5. Przyczyny konfliktów na obszarach Natura 2000 ............................................ 39. Rozdział V. Charakterystyka terenów Natura 2000 na Podkarpaciu i w Małopolsce ......................................................................................... 42. 5.1. Charakterystyka terenów Natura 2000 na Podkarpaciu w pobliżu rzeki Jasiołki .................................................................................................... 42. 5.2. Charakterystyka terenów Natura 2000 na Podkarpaciu w pobliżu rzeki Wisłoki ..................................................................................................... 50. 5.3. Charakterystyka terenów Natura 2000 w Małopolsce w pobliżu rzeki Raby ........................................................................................................ 56. Rozdział VI. Charakterystyka wydobycia piasków i żwirów w dolinach karpackich rzek ...................................................................................... 63. 6.1. Ogólne uwagi o występowaniu złóż i wydobyciu piasków i żwirów w Polsce .......................................................................................................... 63. 6.2. Wydobycie piasków i żwirów na terenie Karpat ............................................... 69. 6.3. Przegląd i analiza dokumentacji złóż kruszyw naturalnych wybranych żwirowni w dolinie Jasiołki ............................................................................... 71. 6.3.1. Złoże kruszywa naturalnego Trzciana II - Pole B .................................. 72. 6.3.2. Złoże kruszywa naturalnego Trzciana II - Pole C .................................. 80. 6.3.3. Złoże kruszywa naturalnego Trzciana II – Pole D ................................ 86. 6.4. Przegląd i analiza dokumentacji złóż kruszyw naturalnych wybranych żwirowni w dolinie górnej Wisłoki .................................................................... 92. 6.4.1. Złoże kruszywa naturalnego Myscowa .................................................. 92. 6.5. Przegląd i analiza dokumentacji złóż kruszyw naturalnych wybranych żwirowni w dolinie dolnej Raby ........................................................................ 97. 7.

(8) 6.5.1. Złoże kruszywa naturalnego Topolina ................................................... 98. 6.5.2. Złoże kruszywa naturalnego Targowisko-Zakole .................................. 101. Rozdział VII. Metody oceny oddziaływania odkrywkowej eksploatacji piasków i żwirów na środowisko naturalne ........................................................ 106. 7.1. Ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ) jako narzędzie zrównoważonego rozwoju ............................................................................... 106. 7.2. Metoda ekspercka AHP .................................................................................. 115 7.3. Macierz Leopolda ............................................................................................ 118. 7.4. Metody list sprawdzających ............................................................................ 120 7.5. Metody nakładkowe i GIS ............................................................................... 120 7.6. Metoda LCA .................................................................................................... 121 7.7. Sieci ................................................................................................................ 124 Rozdział VIII. Ocena oddziaływania odkrywkowej eksploatacji piasków i żwirów na środowisko naturalne na przykładzie wybranych złóż w dolinach rzek Jasiołki, Wisłoki i Raby ........................................................................ 125 8.1. Kryteria oceny wpływu odkrywkowej eksploatacji kruszyw naturalnych na środowisko z uwzględnieniem wpływu na obszary Natura 2000 .................... 125 8.2. Oddziaływanie eksploatacji złóż żwirowo-piaskowych na środowisko ............ 132. 8.2.1. Negatywne oddziaływanie wydobycia kruszyw na środowisko ............. 136. 8.2.2. Negatywne oddziaływanie wydobycia kruszyw na siedliska przyrodnicze i gatunki grzybów, roślin i zwierząt .................................. 141 8.2.3. Podejmowane działania minimalizujące i ochronne .............................. 146. 8.2.4. Metody zmniejszenia uciążliwości powstałych w wyniku odkrywkowej eksploatacji ............................................................................................ 146 8.2.5. Pozytywny wpływ na środowisko spowodowany wydobyciem kruszyw naturalnych ............................................................................. 155 8.2.6. Pozytywny wpływ eksploatacji złóż żwirowo-piaskowych na ptaki ....... 159 8.3. Ocena szczegółowa wpływu eksploatacji złóż kruszyw na wybrane obszary Natura 2000 .................................................................................................... 165 8.3.1. Ocena wpływu eksploatacji złóż piasków i żwirów w Trzcianie koło Dukli na środowisko przyrodnicze doliny Jasiołki .................................. 168 8.3.2 Ocena wpływu eksploatacji złóż żwirów w Myscowej na środowisko przyrodnicze doliny Wisłoki .................................................................... 181. 8.3.3. Ocena wpływu eksploatacji złóż piasków i żwirów w Kłaju na środowisko przyrodnicze doliny Raby .................................................... 184. 8.4. Wpływ na korytarze migracyjne zwierząt ........................................................ 189. 8.

(9) 8.5. Wnioski z badań w żwirowniach ..................................................................... 190 Rozdział IX. Ocena oddziaływania eksploatacji kruszyw naturalnych na środowisko z wykorzystaniem wielokryterialnej metody AHP i macierzy Leopolda .... 193. 9.1. Model hierarchiczny oceny oddziaływania eksploatacji kruszyw naturalnych na środowisko ................................................................................................. 193 9.2. Ranking złóż kruszyw naturalnych ze względu na oddziaływanie na środowisko ...................................................................................................... 198 Rozdział X. Podsumowanie i wnioski z pracy ............................................................. 212. Literatura .................................................................................................................... 217 Aneks 1. Gatunki ptaków stwierdzone na zbiornikach powstałych po eksploatacji kruszyw w Polsce (zbiornik i najbliższa jego okolica) .................................. 229. 9.

(10) 10.

(11) Rozdział I. Wprowadzenie Nazwa kruszywa naturalne od 2006 roku została zmieniona na piaski i żwiry [Łochańska 2010]. Ponieważ w publikacjach nadal stosowane są obydwa określenia, dlatego postanowiono, że w niniejszej pracy obie nazwy będą używane zamiennie. Głównym celem rozprawy jest dokonanie oceny wpływu wydobycia kruszyw naturalnych na środowisko, a w szczególności na obszary objęte programem Natura 2000. Trudne partnerstwo górnictwa odkrywkowego i programu Natura 2000 sprzyja powstawaniu wielu konfliktów, toteż należy dążyć do racjonalizacji zasad współpracy górników i przyrodników. Istotnym błędem przy wyznaczaniu obszarów Natura 2000 jest brak konsultacji z geologami oraz przedsiębiorcami górniczymi.. W. konsekwencji. uzyskanie. decyzji. o. środowiskowych. uwarunkowaniach eksploatacji dla wielu złóż jest trudne lub wręcz niemożliwe [Czaja, Kozioł 2010]. Naturalną właściwością przyrody są jej dynamiczne zmiany. Stan przyrody w Europie ulega istotnym przeobrażeniom (dotyczy to również obszarów Natura 2000). W ciągu dwóch ostatnich wieków w dużej mierze przyczynił się do nich człowiek. Zmiany w przyrodzie są zjawiskiem normalnym, ponieważ organizmy żywe w mniejszym lub większym stopniu modyfikują swoje środowisko życia. Jeżeli tym organizmem jest górnik, to zmiany są nieuniknione. Z drugiej strony przyrodnicy obawiają się ingerencji, które zaburzają funkcjonowanie istniejących ekosystemów i powodują niekorzystne konsekwencje. Złoża kruszyw naturalnych różnią się między sobą m.in. wielkością, zasobnością, jakością kopaliny, grubością nadkładu, natomiast wspólną ich cechą jest statyczność (występowanie in situ). W obrębie sieci Natura 2000 znalazło się wiele, istotnych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego Polski, złóż. kopalin. dostarczających. strategicznych. surowców.. Złoża. te. są. nierównomiernie rozłożone na terenie całej Polski, podobnie jak obszary sieci Natura 2000. Część obszarów Natura 2000 pokrywa się z obszarami występowania złóż kruszyw naturalnych w całości lub w części, czasami graniczy z tymi obszarami. Liczba złóż kruszywa naturalnego w Polsce w obrębie obszarów Natura 2000. 11.

(12) wynosi 307, w tym 106 złóż jest eksploatowanych, 41 tymczasowo czynnych, 64 złoża. niezagospodarowane. o. zasobach. rozpoznanych. szczegółowo,. 28. rozpoznanych wstępnie oraz 64 złoża, których eksploatacja została zaniechana. Obszary sieci, w których znajdują się złoża, wahają się od 15% do 40% wszystkich obszarów wyznaczonych w danym województwie [Pietrzyk-Sokulska 2009]. W województwie podkarpackim odnotowano 11 złóż pokrywających się z obszarami Natura 2000, natomiast w województwie małopolskim 6 złóż. Od dawna wiadomo, że wydobycie kruszywa naturalnego w negatywny sposób wpływa na środowisko, jednak często zbyt krytycznie podchodzi się do zmian spowodowanych przez górnictwo oraz nie zauważa się pozytywnego wpływu tej działalności. Skupianie się tylko na dniu dzisiejszym i brak spojrzenia w przyszłość nie pozwala dostrzec potencjalnych korzyści, jakie przynosi działalność górnicza, pod warunkiem że wydobycie prowadzone jest w sposób poprawny, a kreatywnie prowadzona rekultywacja wnosi nową jakość. Obecnie kraje Unii Europejskiej realizują program gospodarczy zgodny z ideą zrównoważonego rozwoju. W Polsce budownictwo i drogownictwo oparte są głównie na kruszywach naturalnych, wydobywanych na terenie całego kraju. Zaprzestanie wydobycia lub jego znaczne ograniczenie spowoduje wzrost cen oraz zwiększenie niekoncesjonowanego wydobycia. Chcąc ochronić środowisko, możemy mu nieświadomie zaszkodzić, ponieważ nielegalne wydobycie kruszywa z koryt rzecznych lub płytko zalegających złóż może zagrażać nie tylko faunie i florze, ale również złożom, które są częścią składową środowiska. Zakres badań niniejszej pracy obejmuje terytorium Małopolski i Podkarpacia, a dokładniej złoża występujące w dolinach rzek: Jasiołki, Wisłoki i Raby. Badania terenowe i sondażowe przeprowadzono w latach 2010-2012. Praca składa się z 10 rozdziałów. W rozdziale I przedstawiono istotę wpływu odkrywkowej eksploatacji piasków i żwirów na obszary Natura 2000. W II części pracy podano uzasadnienie podjęcia tematu rozprawy, tezę, cel, zakres tematyczny i metodykę pracy. Rozdział III zawiera krótką charakterystykę aktualnej literatury i analizę stanu badań nad wpływem odkrywkowej eksploatacji kruszyw na obszary Natura 2000. W rozdziale IV przedstawiono opis europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 w Europie i Polsce, w szczególności jej genezę i cele. Podjęto również próbę przedstawienia przyczyn konfliktów na obszarach Natura 2000.. 12.

(13) W rozdziale V rozprawy scharakteryzowano tereny Natura 2000 na Podkarpaciu i w Małopolsce. Przedstawiono obszary Natura 2000 znajdujące się w pobliżu rzek: Jasiołki, Wisłoki i Raby. Kolejna, szósta część rozprawy, odnosi się do występowania i stanu wydobycia kruszyw naturalnych w Polsce oraz wpływu górnictwa odkrywkowego piasków i żwirów na środowisko. Podano zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty wydobycia kruszyw naturalnych oraz. przedstawiono. rekultywację. jako. jedną. z. metod. umożliwiających. zmniejszenie uciążliwości, powstałych w wyniku odkrywkowej eksploatacji. W tej części podjęto próbę charakterystyki wydobycia piasków i żwirów na terenie Karpat, by następnie dokonać szczegółowej analizy dokumentacji wybranych żwirowni występujących w dolinie rzek: Jasiołki, Wisłoki i Raby. W dalszej części rozprawy (rozdział VII) scharakteryzowano najczęściej stosowane metody oceny oddziaływania górnictwa odkrywkowego na środowisko naturalne, w tym te, za pomocą których dokonano oceny wybranych złóż w niniejszej pracy. Opisano ocenę oddziaływania na środowisko (OOŚ) jako narzędzie zrównoważonego rozwoju, metodę ekspercką AHP, macierz Leopolda, metody list sprawdzających, metody nakładkowe, GIS, LCA i sieci. W rozdziale VIII przedstawiono przykłady negatywnych oraz pozytywnych skutków wydobycia kruszyw na obszary Natura 2000. Scharakteryzowano parametry: czas oddziaływania oraz zasięg, które charakteryzują zmiany zachodzące w środowisku. Wykazano, że wyrobiska powstałe po eksploatacji żwiru stwarzają dogodne warunki bytowania dla wielu ptaków. W pracy wyszczególniono gatunki zwierząt, które najbardziej skorzystały na powstaniu zbiorników. Przedstawione informacje poparto dokumentacją fotograficzną. Zestawiono. przedmioty. ochrony. sieci. Natura. 2000. w. pobliżu. miejsca. wydobywania kruszyw w Trzcianie koło Dukli, w Myscowej koło Nowego Żmigrodu oraz w Kłaju (złoża Topolina i Targowisko-Zakole) wraz z oceną wpływu eksploatacji kruszyw w skali od 0 do 5. Uzyskana ocena poszczególnych żwirowni stanowiła najważniejszą składową do wypełnienia macierzy Leopolda (rozdz. IX) w dziale: flora i fauna. Rozdział IX pracy przedstawia ocenę oddziaływania eksploatacji kruszyw naturalnych na środowisko z wykorzystaniem wielokryterialnej metody AHP i macierzy Leopolda. Celem metody AHP było wyłonienie elementów środowiska, na które w największym stopniu oddziałuje górnictwo piasków i żwirów.. 13.

(14) Przygotowane wcześniej ankiety przesłano do ekspertów, którzy dokonali oceny porównawczej poszczególnych elementów środowiska: atmosfery, hydrosfery, litosfery, antroposfery oraz biosfery. Na podstawie ankiet obliczono wagi analizowanych elementów, które następnie wykorzystano w macierzy Leopolda. Kolejnym krokiem była ocena siły wpływu działalności górniczej na środowisko. Siłę wpływu wyceniono w skali od 0 do 5 punktów, gdzie 0 oznaczało brak oddziaływania, a 5 oddziaływanie bardzo silne. Mnożąc siłę wpływu przez wagę, uzyskano konkretną wartość liczbową dla każdej żwirowni. Im większy wynik, tym większa presja danej żwirowni na środowisko. W dalszej części w sposób graficzny zaprezentowano wpływ poszczególnych żwirowni na dany element środowiska. Istnieje wiele opracowań na temat wpływu górnictwa kruszyw naturalnych na środowisko. Opracowania te w sposób ogólny opisują pozytywne i negatywne aspekty odkrywkowej działalności górniczej. W niniejszej pracy starano się ocenić wpływ przykładowych żwirowni w Trzcianie, Myscowej i Kłaju na obszary Natura 2000. Jest oczywiste, że w rozprawie rozwiązano tylko część ważnych problemów. Wydaje się jednak, że praca przedstawia istotę zagadnienia, ukazując rzeczywiste oddziaływanie czynnych żwirowni na środowisko, w tym głównie na obszary Natura 2000.. 14.

(15) Rozdział II. Teza, cel oraz uzasadnienie podjęcia tematu pracy Powszechnie uważa się, że wydobycie kruszywa naturalnego metodą odkrywkową wysoce negatywnie wpływa na środowisko, w tym również na krajobraz. W obrębie wielu obszarów Natura 2000 występują zagospodarowane i niezagospodarowane złoża, co powoduje potencjalne zagrożenie zaniechania lub unieruchomienia. eksploatacji.. Szacuje. się,. że. kruszyw. naturalnych,. występujących poza obszarami objętymi ochroną, wystarczy zaledwie na kilkanaście lat. Statystyczna wystarczalność udokumentowanych zasobów bilansowych jest duża, jednak w złożach zagospodarowanych wystarczalność dostępnych zasobów w przypadku niektórych kopalin ocenia się na 6–10 lat. Coraz większe ograniczenia ekologiczne eksploatacji w obszarach Natura 2000 i w innych formach ochrony krajobrazu powodują, że w niedalekiej przyszłości będzie to skutkować dalszymi trudnościami w działalności górniczej na tych terenach. W Małopolsce w obszarach Natura 2000 zalega niemal połowa udokumentowanych zasobów kruszyw naturalnych [Czaja, Kozioł 2010; Kozioł 2010]. Od czasu utworzenia na obszarze Polski sieci Natura 2000 toczy się spór między przedsiębiorcami chcącymi wydobywać kopaliny a urzędnikami i naukowcami zajmującymi się ochroną przyrody. Aby ubiegać się w Polsce o zezwolenie na wydobycie kopaliny, należy w ramach postępowania o środowiskowych. uwarunkowaniach. przygotować. raport. oddziaływania. przedsięwzięcia na środowisko. Aby w niedługim czasie nie zabrakło w Polsce podstawowego materiału budowlanego, jakim są kruszywa naturalne, należy ocenić rzeczywisty wpływ górnictwa na środowisko na podstawie działających żwirowni i znaleźć optymalne rozwiązanie dla obu stron, z uwzględnieniem potrzeb górnictwa oraz potrzeb ochrony gatunków i siedlisk zagrożonych wyginięciem. Teza pracy Każda działalność górnicza wpływa na środowisko zarówno w negatywny, jak i pozytywny sposób. Ważne jest oszacowanie wpływu przedsięwzięcia przed uruchomieniem. jego. działalności,. 15. ale. istnieje. również. konieczność.

(16) szczegółowego zbadania faktycznego stanu środowiska w czasie eksploatacji oraz po jej ukończeniu. Stąd wynika teza pracy: istnieje możliwość syntetycznej oceny zmian środowiskowych, wywołanych działalnością wydobywczą na obszarach objętych programem Natura 2000. Ocena została przeprowadzona przy wykorzystaniu kilku metod badawczych: metody terenowe, szczegółowa obserwacja i dokumentacja wybranych złóż, metoda AHP, macierz Leopolda. Stwierdzono, że ocena jest możliwa dzięki uzyskaniu wartości liczbowej, przedstawiającej realną siłę oddziaływania obiektu górniczego na środowisko. Cel pracy Głównym celem pracy jest. analiza wpływu odkrywkowej działalności. wydobywczej na środowisko naturalne. W pracy postawiono cele szczegółowe, do których należą:  charakterystyka obiektów ochrony w obrębie sieci ekologicznej Natura 2000 w Europie i Polsce,  analiza przyczyn konfliktów na obszarach Natura 2000,  opis obszarów Natura 2000 zlokalizowanych w pobliżu złóż piasków i żwirów na Podkarpaciu i w Małopolsce,  przegląd wybranych złóż kruszywa naturalnego w dolinach rzek: Jasiołki, Wisłoki i Raby,  przeprowadzenie oceny oddziaływania eksploatacji złóż w Trzcianie, Myscowej i Kłaju na środowisko z uwzględnieniem wpływu na obszary Natura 2000,  opracowanie rankingu analizowanych złóż ze względu na oddziaływanie na środowisko. Celem poznawczym jest odpowiedź na następujące pytania:  czy. działalność. antropogeniczna. związana. z. wydobyciem. i. zagospodarowaniem kruszyw naturalnych powoduje zmiany w środowisku naturalnym. Jeśli tak, to jakie i na jaką skalę?  czy proces eksploatacji kopalin musi naruszać równowagę przyrodniczą? Czy działalność tę można pogodzić ze środowiskiem przyrodniczym?. 16.

(17)  w jakim kierunku należy prowadzić prace rekultywacyjne, aby teren poeksploatacyjny był przyjazny dla gatunków i siedlisk objętych ochroną?. 17.

(18) Rozdział III. Przegląd literatury i analiza stanu badań w zakresie wpływu odkrywkowej eksploatacji piasków i żwirów na obszary Natura 2000 Środowisko naturalne jest to ogół elementów przyrodniczych, również tych przekształconych w wyniku działalności człowieka. Elementami środowiska są: gleby, kopaliny, wody, flora i fauna, powietrze, a także klimat i krajobraz [Odum 1982, Poskrobko 2007, Przepisy prawne 2001]. W celu ochrony środowiska podejmowane są działania mające na celu redukcję lub eliminację zagrożeń. Celem ochrony przyrody jest podtrzymanie istnienia gatunków grzybów, roślin i zwierząt wraz z siedliskami, przez utrzymywanie lub przywracanie do stanu właściwego. Realizacja tych celów polega na objęciu owych zasobów formami ochrony przyrody i prowadzeniu badań naukowych [Biedrawa, Sobczyk 2010]. Są pewne działania, które mają na celu zminimalizowanie negatywnych skutków górnictwa na środowisko. Do takich z pewnością można zaliczyć rekultywację, której poświęcono w ostatnich latach wiele publikacji. Praca. pt.. „Programowanie. eksploatacji. i. zagospodarowania. terenów. pogórniczych złóż kruszywa naturalnego w dolinach rzek karpackich na przykładzie Karpat Zachodnich” pod redakcją M. Stryszewskiego [Stryszewski 2006] przedstawia szereg aspektów związanych z wydobyciem kruszywa naturalnego. Mimo że w pracy nie ma uwzględnionego programu Natura 2000, dotyczy ona wpływu odkrywkowej eksploatacji na środowisko. W rozdziale „Złoża kruszywa. naturalnego. w. dolinach. Dunajca,. Uszwicy. i. Raby. i. ich. zagospodarowanie” przedstawiono m. in. ograniczenia dla zagospodarowania złóż ze względu na wymagania ochrony środowiska. Wyróżniono trzy grupy: niekonfliktowe lub mało konfliktowe, konfliktowe i bardzo konfliktowe. Ponadto scharakteryzowano warunki występowania złóż oraz jakość kruszywa w dolinach rzek: Raby, Dunajca i Uszwicy. Przedstawiono rekultywację wybranych złóż w karpackich. dolinach. rzek.. W. części. końcowej. opisano. metody. oceny. atrakcyjności złóż według Kranikowa oraz Piwockiego i Kasińskiego. Zestawiono kryteria waloryzacji złóż według Bromowicza i in., Radwanek-Bąk oraz Stryszewskiego. Przedstawiona w pracy waloryzacja opierała się na ocenie wyróżnionych cech w skali 8, 6, 4. Kryterium waloryzującym była przypisana. 18.

(19) waga 1 lub 2 w zależności od oceny ich wartości. Dodatkowo przypisano wagi: 1 dla cech geologicznych złoża i jakości kopaliny oraz 2 dla czynników środowiskowo-planistycznych. Ocena punktowa karpackich złóż pozwoliła podzielić je pod względem znaczenia złoża oraz wymagań ich ochrony. Na przestrzeni ostatnich lat rekultywacja terenów poprzemysłowych stała się ważnym etapem działalności górniczej. Świadczą o tym liczne publikacje. Jedną z nich jest praca Z. Kasztelewicza pt. „Rekultywacja terenów pogórniczych w polskich kopalniach odkrywkowych” [Kasztelewicz 2010 a], która obejmuje wiele zagadnień. związanych. z. rekultywacją. terenów. zdegradowanych. przez. odkrywkową działalność wydobywczą. Jeden z rozdziałów poświęcony jest rekultywacji terenów po kopalniach surowców skalnych, do których zaliczane są kruszywa naturalne. Opisano kilka kopalń, w których rekultywacja została zakończona lub obecnie jest prowadzona. W publikacji znajdziemy opis oraz dokumentację fotograficzną rekultywacji w kierunkach rolnym, leśnym, wodnym, rekreacyjnym, na użytek ekologiczny lub stawy do hodowli ryb. Wiele publikacji autorstwa: W. Musielak [2009], M. Markowicz [2012 a], A. Ostręga [2011], S. Sypniowski [2010], W. Chudzik i Ł. Ludwisiak [2011], W. Glapa [2001], P. Kasprzyk. [2009],. opisuje. rekultywację. i. zagospodarowanie. terenów. pokopalnianych w kierunkach zarówno tradycyjnych, jak i nowatorskich. W pracy pt. „Gospodarka zasobami kopalin skalnych w Karpatach polskich w warunkach zrównoważonego rozwoju” B. Radwanek-Bąk scharakteryzowała złoża. kruszywa. naturalnego,. występujące. na. terenie. polskich. Karpat.. Przedstawiła model pojęciowy oddziaływania eksploatacji basenowej kruszywa naturalnego. W sposób szczegółowy opisała możliwości minimalizacji wpływu działalności wydobywczej na środowisko we wszystkich etapach prowadzenia działalności. Zaproponowała również nową koncepcję minimalizacji antropopresji: presja →stan →wzorzec →reakcja, zamiast presja →stan → reakcja [RadwanekBąk 2005]. Ważnym. dokumentem. są. „Wytyczne. Komisji. Europejskiej. dotyczące. podejmowania nowej działalności wydobywczej w zakresie surowców nie energetycznych” [Wytyczne Komisji…2010], w którym opisano przyczyny i skutki działalności wydobywczej na gatunki i rodzaje siedlisk mających znaczenie dla Wspólnoty. Część wytycznych zawiera instrukcję, jak rozróżnić oddziaływania znaczące od nieznaczących dla zagożonych gatunków lub siedlisk.. 19.

(20) W artykule autorstwa E. Pietrzyk-Sokulskiej „Ostoje sieci Natura 2000 jako element środowiskowych uwarunkowań eksploatacji kopalin” [Pietrzyk-Sokulska 2009] została przeprowadzona analiza 692 złóż różnych rodzajów kopalin, w tym kruszyw naturalnych, leżących na terenie wyznaczonych obszarów sieci Natura 2000, ze względu na położenie w poszczególnych obszarach sieci, stan zagospodarowania, wielkość wydobycia oraz wielkość udokumentowanych zasobów przemysłowych i geologicznych. Ocenie przyrodniczej zostały poddane ostoje, w obrębie których znalazły się złoża. Województwo podkarpackie odznacza się wysokimi walorami środowiska przyrodniczego.. Wszystkie. złoża. kopalin,. oprócz. złóż. węglowodorów,. eksploatowane są metodami odkrywkowymi. B. Radwanek-Bąk i T. Malata w artykule pt. „Uwarunkowania środowiskowe zagospodarowania zasobów kopalin skalnych w województwie podkarpackim” [Radwanek-Bąk, Malata 2009] opisują ograniczenia dostępności złóż i terenów złożowych dla swobodnego rozwoju działalności wydobywczej. Oprócz uwarunkowań środowiskowych, np. ochrony przyrody i ochrony wód, uwzględniono zabudowę terenu, własność terenu, na którym udokumentowano złoża, oraz dostępność komunikacyjną. W pracy autorstwa E. Seremet i J. Góreckiego pt. „Natura 2000 i górnictwo odkrywkowe na początku XXI w. – trudne partnerstwo” [Seremet, Górecki 2010] zwrócono uwagę na fakt, że w Polsce sieć Natura 2000 obejmuje, w przeciwieństwie do wielu innych krajów, zbyt dużą liczbę zagospodarowanych i niezagospodarowanych złóż. Podczas wyznaczania sieci zabrakło konsultacji z geologami i górnikami, czego wynikiem są konflikty między górnikami a przyrodnikami. Autorzy uważają, że Natura 2000 w warunkach polskich jest zbyt restrykcyjną formą przyrody. Zmniejsza dostępność terenów złożowych m.in. o najwyższych walorach surowcowych. Zagadnieniem dotyczącym konfliktów pomiędzy górnictwem odkrywkowym a siecią Natura 2000 zajmowali się również J. Badera [2012], M. Markowicz [2009, 2010, 2012 a], E. Pietrzyk-Sokulska, J. Kulczycka, A. Henclik [2008], W. Matuk-Tropczyńska [2009], J. Berkowski [2010], B. Radwanek-Bąk [2007, 2009]. M. Ptak w pracy „Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej na obszarach Natura 2000” [Ptak 2011] dokonała klasyfikacji złóż na obszarach Natura 2000, wspartej metodą AHP w wersji. 20.

(21) multiplikatywnej – KNZ2000/mAHP. Utworzyła rankingi złóż obszarów Natura 2000, waloryzujące je pod kątem możliwości odkrywkowej eksploatacji. W dokumencie „Strategia zarządzania Obszarem Natura 2000 Jasiołka (PLH180011)”, opracowanym w ramach projektu PL0108 „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach”, znajdują się strategie ochrony obszarów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków zwierząt, waloryzacja przyrodnicza, analiza problemów związanych z ochroną obszaru Natura 2000 wraz z propozycjami rozwiązań. W ramach projektu opracowano również „Strategie zarządzania Obszarem Natura 2000 Ostoja Jaśliska (PLH180014)”[Projekt 2011]. Ze względu na zmienność ilościową zasobów kruszywa naturalnego, spowodowaną wydobyciem oraz dokumentacją nowych złóż, ocena bazy surowcowej kruszyw naturalnych w Polsce opracowywana jest dość często. Oprócz oceny bazy surowcowej szacuje się zapotrzebowanie na kruszywa w przyszłych latach, uwzględniając jednocześnie bieżący popyt. Tematem tym zajmował się m.in. K. Galos, który w artykule „Ile żwiru? Obecne i prognozowane zapotrzebowanie na kruszywa żwirowo-piaskowe” sporządził prognozę wielkości zapotrzebowania na kruszywa w poszczególnych województwach do 2020 roku oraz przedstawił regionalne relacje popytu do podaży na kruszywa [Galos 2012]. W. Kozioł, Ł. Machniak oraz D. Łochańska w artykule „Uwarunkowania rozwoju bazy surowcowej kruszyw naturalnych w regionie małopolsko–podkarpackim” przedstawili perspektywy wydobycia kruszyw w regionie Małopolski i Podkarpacia [Kozioł, Machniak, Łochańska 2011]. Wskaźnik wystarczalności zasobów przemysłowych wydobycia dla złóż piasków i żwirów w województwie małopolskim oszacowali na 10 lat, zasobów bilansowych na 20 lat. Dla województwa podkarpackiego wskaźnik wystarczalności piasków i żwirów wynosi 9. lat,. natomiast. „Zapotrzebowanie. zasobów na. bilansowych. kruszywa. 15. lat.. żwirowo-piaskowe. K. w. Galos Polsce. w. artykule w. ujęciu. regionalnym” przedstawił ocenę wielkości zapotrzebowania na kruszywa w poszczególnych województwach w latach 2005–2009 [Galos 2011]. W pracy została określona regionalna relacja popytu do podaży na kruszywa w tych latach. Podano również spodziewane zmiany w zakresie tych relacji. Z przeprowadzonych studiów literatury wynika, że temat jest bardzo interesujący z punktu widzenia ochrony przyrody oraz eksploatacji kruszyw. Z. 21.

(22) drugiej strony, analizując przeprowadzone badania w tej dziedzinie, należy się zastanowić, jaki rzeczywisty wpływ na obszary chronione ma eksploatacja kruszyw i jak powinna być prowadzona rekultywacja, aby przyniosła wymierne korzyści.. 22.

(23) Rozdział IV. Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 w Europie i Polsce 4.1.. Geneza powstania i cele programu Natura 2000. Intensywny rozwój cywilizacyjny ma ogromny wpływ na środowisko. Do dnia dzisiejszego spowodował na całym świecie wiele negatywnych zmian, m.in. spadek różnorodności biologicznej oraz fragmentację ekosystemów. Rządzący państwami. zdali. sobie. sprawę,. że. nadmierne. korzystanie. i. ciągłe. zanieczyszczanie środowiska może być katastrofalne w skutkach dla całej ludzkości, a rozwój gospodarczy nie jest jedynym celem egzystencji. Ponadto zaczęto dostrzegać korzyści społeczno-ekonomiczne płynące z obszarów naturalnych. Ochrona środowiska stała się jednym z podstawowych zadań polityki ekologicznej wielu państw Europy. Dzięki temu możliwe było opracowanie wspólnych podstaw prawnych w tym zakresie. Jednym z pierwszych aktów była Konwencja Ramsarska (1971 r.), w której zwrócono uwagę na ochronę i utrzymanie w niezmienionym stanie obszarów określonych jako wodno-błotne, ze szczególnym uwzględnieniem populacji ptaków wodnych zamieszkujących te tereny lub okresowo w nich przebywających. Celem Konwencji Bońskiej (1979 r.) jest ochrona dzikich zwierząt migrujących, natomiast Konwencji Berneńskiej (1979 rok) ochrona gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich siedlisk naturalnych, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony gatunków zagrożonych i ginących. Obserwując niewielkie pozytywne skutki w ochronie środowiska, wynikające z wprowadzenia w życie powyższych umów międzynarodowych, opracowano kolejne dokumenty określające fundamentalne zasady w polityce społecznogospodarczej, dotyczące ochrony środowiska. W 1992 roku w Rio de Janeiro przyjęto konwencję o zachowaniu różnorodności biologicznej, określającą zasady ochrony, pomnażania i korzystania z zasobów bioróżnorodności. Aby umożliwić osiągnięcie wyznaczonych celów, w ramach Wspólnoty Europejskiej w 1979 roku przyjęto tzw. Dyrektywę o ochronie dziko żyjących ptaków [Dyrektywa 2 IV 1979], która została zastąpiona nową dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony dzikiego ptactwa [Dyrektywa 30 XI 2009]. Bardziej rozbudowanym aktem prawnym jest przyjęta w 1992 r. tzw. Dyrektywa w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. 23.

(24) [Dyrektywa 21 V 1992]. Te dwie dyrektywy umożliwiły stworzenie systemu obszarów stanowiących spójną funkcjonalnie sieć - Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Dzięki temu realizuje się spójną politykę ochrony zasobów przyrodniczych na całym obszarze Unii Europejskiej. Sieć tworzą wyznaczone w ramach Dyrektyw Ptasiej i Siedliskowej obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Do wyznaczania obszarów Natura 2000 zostały zobowiązane wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej. Aby polepszyć ekologiczną spójność sieci Natura 2000, państwa członkowskie dążą do pobudzania zagospodarowania elementów krajobrazu, takich jak korytarze ekologiczne i ostoje, które odgrywają dużą rolę w migracji i rozprzestrzenianiu się dzikich gatunków. Obszary Natura 2000 zostały utworzone w celu ochrony rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych całej Europy [Biuletyn Komisji Europejskiej. nr. 32].. Warto. zauważyć,. że. ochrona. nie. dotyczy. całej. bioróżnorodności, ale wyszczególnionych ok. 1500 gatunków ważnych dla Wspólnoty, które potrzebują ochrony, aby przetrwać. System obszarów cennych przyrodniczo, tworzących spójną funkcjonalnie całość głównie dzięki korytarzom ekologicznym,. umożliwi. sprawniejsze. niż. w. przypadku. odizolowanych,. pojedynczych ekosystemów, przeciwstawienie się niekorzystnym zmianom środowiska. Sposób ochrony w poszczególnych obszarach nie jest odgórnie nakazany, jednak dla oceny skuteczności działań ochronnych obowiązkowe jest prowadzenie monitoringu stanu siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacji. Celem sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest ochrona zagrożonych:  gatunków roślin,  gatunków zwierząt, a w szczególności ptaków, które ze względu na przemieszczanie. się. na. duże. odległości. oraz. ze. względu. na. uwarunkowania historyczne traktowane są osobno,  ekosystemów – poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych [Kowalska 2011]. Powyższe cele stanowią podstawę zachowania równowagi przyrodniczej w środowisku oraz prawidłowego przebiegu procesów przyrodniczych, mających. 24.

(25) decydującą rolę w stabilności i trwałości przyrody oraz duże znaczenie dla możliwości funkcjonowania obecnych i przyszłych pokoleń. Dyrektywa Ptasia Jednym z dwóch podstawowych aktów prawnych Unii Europejskiej, na którym oparto koncepcję sieci Natura 2000, jest Dyrektywa Ptasia, czyli Dyrektywa Rady EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (ang. Directive 79/409/ EEC on Wild Birds, w skrócie Birds Directive). Na podstawie tej Dyrektywy każdy kraj członkowski jest zobowiązany do wskazania listy obszarów szczególnie ważnych dla ochrony różnorodności gatunkowej ptaków. W tym celu należy sklasyfikować obszary pod kątem występowania ok. 190 gatunków ptaków, wyszczególnionych w załączniku I do Dyrektywy, oraz dokonać klasyfikacji obszarów pod kątem regularnie występujących gatunków ptaków wędrownych, nie wymienionych w załączniku I, pamiętając o potrzebie ochrony terenów ich wylęgu, pierzenia i zimowania oraz miejsc postoju. Obszary te zostały nazwane obszarami specjalnej ochrony ptaków (OSO; ang. Special Protection Areas - SPAs) i bezpośrednio włączono je do europejskiej sieci Natura 2000. Dyrektywa Ptasia wprowadza minimalny standard ochrony ptaków na obszarach należących do Unii Europejskiej, jednak każde państwo może według własnego uznania wprowadzić ostrzejsze metody ochrony. Celem Dyrektywy jest prawne uregulowanie handlu i odłowu ptaków, zapobieganie pewnym metodom ich odłowu oraz zabijania oraz utrzymanie populacji gatunków ptaków na poziomie spełniającym wymagania ekologiczne, naukowe, kulturowe oraz ekonomiczne. W Dyrektywie Ptasiej brakuje zapisu o źródłach. finansowania. nieprzestrzeganie. jej. określonych postanowień. przez oraz. nią. działań,. sankcji. szczegółowych. za. wytycznych. obejmowania ochroną siedlisk ptaków. Dla skutecznej ochrony ptaków Dyrektywa ta wykorzystuje następujące metody:  nakazuje ochronę siedlisk ptaków,  ogranicza introdukcję gatunków obcych,  ustala zakazy w stosunku do działań mających wpływ na ptaki,  wprowadza zasady oraz ograniczenia odnoszące się do gospodarczego i rekreacyjnego wykorzystania ptaków,. 25.

(26)  wnioskuje o wprowadzenie koniecznych zapisów w prawie krajowym,  nakazuje monitoring realizacji ochrony oraz jej skutków. Dyrektywa Siedliskowa Kondycja wielu gatunków jest na tyle zła, że konieczna jest ochrona ich siedlisk. Jednym z najskuteczniejszych narzędzi wdrażania postanowień Konwencji Berneńskiej jest przyjęta kilkanaście lat po Dyrektywie Ptasiej Dyrektywa Siedliskowa. W Dyrektywie znajdują się 24 artykuły, w których poruszone są aspekty zarówno prawne, jak naukowe i finansowe. Podstawowym celem Dyrektywy jest ochrona bioróżnorodności poprzez zachowanie lub odbudowę siedlisk naturalnych oraz gatunków dzikiej flory i fauny w stanie sprzyjającym ochronie na terytorium państw członkowskich przy uwzględnieniu wymagań gospodarczych, społecznych, kulturalnych oraz regionalnych. W Dyrektywie ustalono zasady tworzenia sieci obszarów chronionych Natura 2000. Pierwszym krokiem dla państw członkowskich jest zaproponowanie krajowych list obszarów, które powinny być włączone do sieci Natura 2000. Następnie obszary te poddawane są gruntownej analizie, mającej na celu stwierdzenie, czy proponowane obszary mają wystarczający zasięg, aby objąć dany gatunek lub siedlisko w stosunku do regionów biogeograficznych. Wybór obszarów odbywa się tylko na podstawie przesłanek naukowych. Po przyjęciu przez komisję stają się terenami mającymi znaczenie dla Wspólnoty. Państwo członkowskie w ciągu sześciu lat musi wyznaczyć je jako specjalny obszar ochrony (SOO) oraz przedsięwziąć środki dla utrzymania siedlisk i gatunków we właściwym stanie ochrony oraz przyczynienia się do ich odtworzenia. Aby nadzorować stan środowiska, każde państwo członkowskie zostało zobowiązane do prowadzenia monitoringu stanu ochrony siedlisk i gatunków oraz uzyskania danych monitoringowych o najwyższej jakości. Ważnym aspektem ochrony siedlisk jest zapewnienie im spójności, dlatego ważne jest właściwe zagospodarowanie obszarów znajdujących się pomiędzy terenami objętymi siecią [Kowalska, Sobczyk 2011 b]. Dotyczy to głównie korytarzy powietrznych. Również w tym celu należy uwzględnić wpływy inwestycji znajdujących się zarówno na obszarach, jak i poza obszarami sieci.. 26.

(27) Wprowadzona w Dyrektywie zasada ostrożności mówi, że niedozwolona jest realizacja jakiejkolwiek działalności, która ma znaczący negatywny wpływ na obszar Natura 2000, jeżeli istnieją dla niej inne warianty oraz nie ma powodów o charakterze zasadniczym, wynikających z nadrzędnego interesu publicznego. Zasada ta gwarantuje, że ewentualna utrata wartości przyrodniczych, które są korzystne dla całego społeczeństwa i stanowią dziedzictwo kraju, nastąpi tylko wtedy, gdy nie będzie żadnej alternatywy oraz kiedy korzyści płynące dla całego społeczeństwa będą w stanie zrekompensować taką stratę. Kompensacja ta polegać ma na objęciu ochroną innego dodatkowego terenu, na którym występują te same siedliska lub gatunki, dla ochrony których powołano lub zamierzano powołać określony obszar Natura 2000 [Engel 2009]. W polskim prawie zasada ostrożności zawarta jest w Ustawie o ochronie przyrody. Ustawa stanowi, że jeżeli na obszarze Natura 2000 znajduje się siedlisko lub gatunek o znaczeniu priorytetowym, zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, może zostać udzielone wyłącznie w celu:  ochrony zdrowia i życia ludzi,  zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego,  uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego, wynikających z koniecznych wymogów nadrzędnego. interesu. publicznego,. po. uzyskaniu. opinii. Komisji. Europejskiej [Ustawa 16 IV 2004]. W załącznikach do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony i wyznaczenia obszarów Natura 2000 [Rozporządzenie 16 V 2005], określono:  76 typów siedlisk przyrodniczych, w tym typy siedlisk przyrodniczych o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000,  44 gatunki roślin,  89 gatunków zwierząt, w tym gatunki roślin i zwierząt o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000.. 27.

(28) W ramach sieci Natura 2000 prowadzona jest ochrona zarówno obszarowa, jak i gatunkowa, tzn. dotyczy określonych gatunków i prowadzona jest na wybranych obszarach. Utworzone ostoje nie pokrywają wszystkich miejsc występowania poszczególnych siedlisk i gatunków, a jedynie te, które są kluczowe do ich zachowania i mają znaczenie dla Wspólnoty [Kowalska, Sobczyk 2011 a]. Ważną kwestią jest zarządzanie obszarami Natura 2000 i ich ochrona. Państwa członkowskie zostały zobowiązane, by na obszarach Natura 2000 unikać szkodliwych działań, które mogłyby wpływać na gatunki lub na stan siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków chronionych. Muszą również tworzyć konieczne środki ochronne, aby utrzymać poszczególne siedliska i gatunki we właściwym stanie ochrony lub je do takiego stanu przywrócić. W przypadku konkretnego rodzaju siedliska właściwy stan ochrony jest osiągnięty, gdy jego naturalny zasięg oraz obszary, które mieszczą się w obrębie tego zasięgu, są stałe lub się powiększają, istnieje i prawdopodobnie będzie istnieć struktura i funkcje konieczne do jego długotrwałego zachowania oraz właściwy jest stan ochrony typowych dla niego gatunków. W przypadku gatunków objętych ochroną oznacza, że populacje danych gatunków przez dłuższy czas same utrzymują swoją liczebność, nie zmienia się naturalny zasięg tych gatunków oraz istnieje i prawdopodobnie będzie istnieć na tyle duże siedlisko, by utrzymać swoje populacje przez dłuższy czas. 4.2.. Sieć Natura 2000 w Europie. Ekosystemy w Europie ucierpiały znacznie bardziej niż na jakimkolwiek innym kontynencie na skutek fragmentacji spowodowanej przez ludzi. Dlatego w trosce o zachowanie bogactwa naturalnego i przyrodniczego Ziemi Unia Europejska w ciągu ostatnich dwudziestu lat tworzyła sieć obszarów chronionych. Za początek uważa się moment przyjęcia Dyrektywy Siedliskowej, czyli 1992 rok. Zakładano, że na terenie starej Unii Europejskiej tworzenie sieci zostanie ukończone do 2000 roku, dlatego nadano jej nazwę Europejska Sieć Natura 2000. Nowe kraje członkowskie UE, w tym również Polska, miały obowiązek do dnia akcesji przygotować propozycje sieci na swoich terytoriach. Żadne z państw nie przedstawiło kompletnych list obszarów, toteż proces tworzenia sieci znacząco. 28.

(29) się wydłużył [Pawlaczyk, Jermaczek 2004]. Przyjmuje się, że proces ten został zakończony dopiero w 2011 roku. Obecnie jest to największa spójna sieć na świecie. Na potrzeby zarządzania ochroną przyrody obszar UE został podzielony na dziewięć. regionów. biogeograficznych:. alpejski,. borealny,. atlantycki,. kontynentalny, śródziemnomorski, makaronezyjski, stepowy, panoński oraz czarnomorski (ryc. 4.1). Przy podziale brano pod uwagę takie kryteria, jak ukształtowanie i pokrycie terenu, warunki klimatyczne oraz. występowanie. określonych gatunków.. Ryc. 4.1. Regiony biogeograficzne na terenie Unii Europejskiej [Biuletyn Komisji Europejskiej nr 26]. W styczniu 2011 r. stan sieci Natura 2000 przedstawiał się następująco: 5347 obszarów ptasich, w tym 566 obszarów morskich (tab. 4.1), oraz 22594 obszary siedliskowe, w tym 1247 obszarów morskich (tab. 4.2). Łączna liczba obszarów Natura 2000 wynosiła 26106.. Obszary Natura 2000 zajmują powierzchnię. 751150 km2 na lądzie, co stanowi 17,5% powierzchni lądowej UE. Ponadto do sieci Natura 2000 włączonych zostało 198760 km2 mórz okalających kraje członkowskie UE (tab. 4.3). W dniu 21 listopada 2011 r. Komisja Europejska powołała 166 nowych obszarów Natura 2000 o łącznej powierzchni 18800 km2. Obecny stan sieci odzwierciedla w dużej mierze kompletne wyznaczenie. 29.

(30) obszarów Natura 2000 na obszarze Unii i nie będzie zmieniał w znaczący sposób swego kształtu (ryc. 4.2).. Ryc. 4.2. Sieć obszarów Natura 2000 – stan styczeń 2011 [Biuletyn Komisji…31] Tab. 4.1. Obszary specjalnej ochrony ptaków - stan na sierpień 2011 r. [Biuletyn Komisji…31]. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18. Kraje członkowskie. Całkowita liczba OSO. Belgia Bułgaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Holandia. 324 114 41 113 738 66 162 202 593 384 600 29 95 85 12 56 13 78. Powierzchnia lądowych OSO (km2) 2967 22687 7034 2538 43763 6160 3955 27592 103539 43567 41067 1484 6479 5482 139 13458 16 5235. 30. Liczba morskich OSO 4 14 0 59 15 86 31 73 45 3 4 0 0 0 6. Powierzchnia morskich OSO (km2) 315 539 0 12180 16149 6497 1276 1909 1009 34918 2724 109 520 423 0 0 0 4895.

(31) 19 20 21 22 23 24 25 26 27. Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finlandia Szwecja Wielka Brytania Łącznie. 97 142 59 108 27 38 468 531. 9869 48841 9816 28384 4653 12262 25271 25837. 0 4 10 1 0 66 108. 0 6463 622 1467 3 0 5567 4016. 262. 15279. 37. 8619. 5347. 517340. 566. 110220. Tab. 4.2. Siedliska o znaczeniu wspólnotowym (SZW). Dyrektywa Siedliskowa [Biuletyn Komisji…31]. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27. Kraje członkowskie. Całkowita liczba SZW 280 228 1084 261 4621 531 426 241 1458 1368 2269 40 324 403 48 477 28 144 170 823 96 298 259 382 1715 3984. Powierzchnia lądowych SZW (km2) 3,071 32838 7867 3174 34655 7623 7553 21467 123444 46788 43355 754 7294 6100 414 14432 42 3483 8988 34321 16013 31476 636 5739 43092 56917. Liczba morskich SZW 2 14 0 125 53 98 95 134 165 6 6 0 0 1 14 0 6 25 3 0 98 334. Powierzchnia morskich SZW (km2) 1029 592 0 16145 19768 3752 6017 6573 7900 27521 2,781 129 562 540 0 0 8 11397 0 3599 775 1353 0 0 5460 7508. Belgia Bułgaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finlandia Szwecja Wielka Brytania Łącznie. 636. 16657. 62. 26322. 22594. 583888. 1247. 149732. 31.

(32) Tab. 4.3. Obszary Natura 2000 (OSO +SZW) [Biuletyn Komisji…31] Kraje członkowskie. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26. Belgia Bułgaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Włochy Cypr Łotwa Litwa Luksemburg Węgry Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Słowenia Słowacja Finlandia Szwecja Wielka Brytania Łącznie. 27. 4.3.. Całkowita liczba obszarów Natura 2000 458 332 1125 350 5266 561 583 419 1787 1752 2549 61 325 488 60 523 35 215 220 958 147 381 286 420 1833 4074. Całkowita powierzchnia Natury 2000 (km2). % powierzchni kraju. 5136 38606 11072 22390 80729 14663 15885 42955 147591 110088 62623 1760 7865 8565 471 19939 50 17506 12324 68043 20951 44227 7205 14141 55672 64978. Powierzchnia lądowych obszarów Natura 2000(km2) 3870 37634 11072 3849 55061 8037 9122 35804 137317 68790 57736 1627 7305 7879 18,1 19939 41 5725 12324 60782 19202 42654 7203 14141 48758 57124. 12,7 33,9 14 8,9 15,4 17,8 13 27,1 27,2 12,5 19,2 28,4 11,3 12,1 18,1 21,4 13 13,8 14,7 19,4 20,9 17,9 35,5 29 14,4 13,8. Powierzchnia morskich obszarów Natura 2000 (km2) 1266 972 0 18541 25688 6626 6,763 7151 10275 41298 4886 132 560 686 0 0 9 11781 0 7261 1748 1573 2 0 6914 7854. 898. 54474. 17683. 7,2. 36791. 26106. 949910. 751150. 17,5. 198760. Natura 2000 w Polsce. W 2004 roku wraz z wstąpieniem do Unii Europejskiej Polska została zobowiązana do stworzenia na swoim terytorium obszarów chronionych Natura 2000. Jest to nowa, obowiązkowa forma ochrony przyrody, która zaczęła funkcjonować niezależnie od istniejących form.. 32.

(33) Dyrektywy Ptasia i Siedliskowa są wiążące dla wszystkich państw Unii Europejskiej, w tym również dla Polski, które muszą je wprowadzić do prawa krajowego. Aktami prawnymi, regulującymi funkcjonowanie sieci Natura 2000 w Polsce, są:  Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880) [Ustawa 16 IV 2004];  Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z 2004 r. Nr 229, poz. 2313) [Rozporządzenie 21 VII 2004];  Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z dnia 15 kwietnia 2005 r.) [Rozporządzenie 30 III 2005];  Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227) [Ustawa 3 X 2008];  Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów. siedlisk. przyrodniczych. oraz. gatunków. roślin. i. zwierząt,. wymagających ochrony i wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. z 2005 r. Nr 94, poz. 795) [Rozporządzenie 16 V 2005]. W. Ustawie. o. ochronie. przyrody. oraz. w. Dyrektywie. Siedliskowej. wyszczególniono dwie grupy narzędzi służących ochronie obszarów Natura 2000: plany zadań ochronnych i oceny oddziaływania planów i przedsięwzięć, mogących negatywnie wpływać na obszary Natura 2000. Plany ochrony są opracowywane pod kątem danego terenu, a ostateczna wersja planu zależy od państwa, terenu oraz wykonawcy. W celu uszczegółowienia planowania sporządza się dla wybranych obszarów Natura 2000 lub określonych fragmentów tych obszarów plan ochrony. Plan zadań ochronnych powinien być wykonany dla wszystkich obszarów Natura 2000 w ciągu sześciu lat od ich formalnego powołania. Do drugiej grupy należą oceny oddziaływania planów i przedsięwzięć, mogących negatywnie wpływać na obszary Natura 2000, zwane oceną siedliskową, jak również dokładnie określone na poziomach unijnym i krajowym warunki oraz procedury udzielania zezwoleń na realizacje tych planów i. 33.

(34) przedsięwzięć. Oprócz wymienionych wyżej dwóch grup istnieją również narzędzia. wspomagające. sieć. Natura. 2000. w. ochronie. różnorodności. biologicznej. Należy do nich Dyrektywa 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu, która została transponowana do ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. [Dyrektywa 21 IV 2004, Ustawa 13 IV 2007]. W 2011 roku w Polsce zatwierdzone były 144 obszary ptasie, zajmujące 15,8% powierzchni lądowej kraju, w tym siedem miało jednocześnie status siedliskowych, oraz 823 siedliska o znaczeniu wspólnotowym, zajmujących 11,5% powierzchni lądowej (tab. 4.4) [Ptak 2012]. Zdecydowana większość, bo aż 778 obszarów, znajduje się w kontynentalnym regionie biogeograficznym, natomiast 45 w regionie alpejskim. Ponieważ pierwotnie wyznaczona lista obszarów nie była zadowalająca, powstała Shadow List 2010 (tzw. lista cieni), która była listą nowych proponowanych obszarów. Według niej włączone być miały 33 nowe obszary i 22 obszary powiększone, choć już wcześniej zatwierdzone. W ciągu dwóch lat obszary te były rozważane przez ekspertów rządowych. Ostatecznie lista nie została wysłana do Komisji Europejskiej. Według najnowszych danych wynika, że w styczniu 2011 terytorium Polski było pokryte w 19,9% siecią Natura 2000, podczas gdy średnia europejska wynosi ok. 17% (ryc. 4.3, 4.4, 4.5). Udział procentowy lasów jest na podobnym poziomie jak w większości krajów UE. Powierzchnia Morza Bałtyckiego, będącego w jurysdykcji polskiej, została włączona do sieci w 22%. Tab. 4.4. Zmiany liczby zatwierdzonych obszarów Natura 2000 w Polsce [Wójcik, Krzaklewski 2012] Liczba obszarów ptasich Liczba obszarów siedliskowych maj 2004 r.. 72. 184. wrzesień 2007 r.. 124. 364. marzec 2009 r.. 141. 364. marzec 2011 r.. 144. 823. marzec 2012 r.. 144. 823. 34.

(35) Ryc. 4.3. Obszary specjalnej ochrony ptaków - stan na dzień 11.05.2012 [Natura 2000 Network Viewer]. Ryc. 4.4. Obszary specjalnej ochrony siedlisk - stan na dzień 11.05.2012 [Natura 2000 Network Viewer]. 35.

(36) Ryc. 4.5. Obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk - stan na dzień 11.05 2012 [Natura 2000 Network Viewer]. 4.4.. Unijna strategia na lata 2011-2020. Na przestrzeni ostatnich lat nie udało się krajom unijnym osiągnąć założonego celu, jakim było powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej do 2010 roku. Udział procentowy gatunków zagrożonych wyginięciem nadal pozostaje wysoki. Siedliska w dalszym ciągu ulegają zniszczeniu, a nawet całkowitemu wyginięciu. Duży wpływ na taką sytuację ma zmiana użytkowania ziemi (ryc. 4.6). W ciągu ostatnich 15 lat w Europie zmniejszył się udział terenów podmokłych o ponad 1000 km2 oraz łąk o 4000 km2, przy jednoczesnym wzroście sztucznych powierzchni o prawie 8% (12500 km2) [Biuletyn Komisji…27].. 36.

(37) Ryc. 4.6. Zmiana użytkowania ziemi w Europie pomiędzy 1990 a 2006 rokiem; zmiany obszarów głównych klas siedlisk [Biuletyn Komisji…29]. Aby powstrzymać degradację ekosystemów oraz utratę różnorodności biologicznej, należy włączyć ochronę. środowiska do wszystkich polityk. sektorowych. Efektywne zarządzanie siecią Natura 2000 pochłania minimum 5,8 mld euro rocznie, natomiast usługi ekosystemu dostarczane przez sieć Natura 2000 wycenia się na 200 mld -300 mld euro w tym samym wymiarze czasu [Biuletyn Komisji Europejskiej nr 30]. Unia Europejska podjęła trudne, ale możliwe do zrealizowania działania, mające na celu nie tylko powstrzymanie utraty, ale również odtworzenie różnorodności biologicznej w ciągu najbliższych 10 lat. Nowa unijna strategia przyjęta 3 maja 2011 roku wyznacza kierunek działania na najbliższą dekadę. Zawiera sześć celów, które koncentrują się na głównych powodach utraty różnorodności biologicznej. 1) Pełne i terminowe wdrożenie Dyrektyw Ptasiej i Siedliskowej. Obecnie zaledwie 17% typów gatunków i siedlisk chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej jest utrzymywane w odpowiednim stanie. Przeważająca część. utrzymywana. jest. na. poziomie. niezadowalającym. lub. nieadekwatnym do podjętych działań. Nowa strategia ma na celu znaczące i wymierne polepszenie stanu ochrony siedlisk i gatunków chronionych, aby zwiększyć o 100% liczbę ocen siedlisk oraz o 50% liczbę ocen gatunków, przeprowadzonych na mocy Dyrektywy Siedliskowej, wykazujących poprawę stanu ochrony; zwiększyć o 50% liczbę ocen gatunków przeprowadzonych na mocy Dyrektywy Ptasiej, wykazujących bezpieczny. lub. lepszy. stan. 37. ochrony.. Ważnymi. działaniami.

(38) umożliwiającymi osiągnięcie celu jest. zapewnienie odpowiedniego. finansowania sieci Natura 2000, poprawa i usprawnienie monitorowania i sprawozdawczości,. wzrost. świadomości. i. zaangażowania. zainteresowanych stron oraz poprawa skuteczności. 2) Utrzymanie i wzmocnienie ekosystemów oraz ich usług, takich jak użyźnianie gleby, oczyszczanie wody, przez ustanowienie zielonej infrastruktury. Oprócz utrzymania istniejących ekosystemów ważnym zadaniem jest odtworzenie co najmniej 15% zniszczonych ekosystemów w UE. Działania będą polegać na poprawie wiedzy ma temat ekosystemów i ich funkcji w UE, ustanowieniu priorytetów w celu przywrócenia i wspierania korzystania z zielonej infrastruktury oraz zapewnieniu zerowej utraty różnorodności biologicznej netto i funkcji ekosystemu. 3) Zapewnienie zrównoważonego rozwoju rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa. Dla osiągnięcia tego celu zaproponowano kilka istotnych rozwiązań. Dostarczanie środowiskowych dóbr publicznych, które wykraczają poza realizację zasady wzajemnej zgodności, takie jak Natura 2000 lub ekologiczne odłogowanie, powinno być wynagradzane płatnościami bezpośrednimi, lepsze ukierunkowanie polityki rozwoju obszarów wiejskich na. ochronę. genetycznej.. bioróżnorodności, Natomiast. w. ochrona. przypadku. europejskiej leśnictwa. różnorodności. zalecane. będzie. przyjmowanie planów urządzenia lasu lub innych instrumentów, które są zgodne z zasadami zrównoważonego zarządzania lasami. 4) Zapewnienie. zrównoważonego. wykorzystania. zasobów. rybnych.. Podejmowane działania będą miały na celu osiągnięcie struktury wiekowej i składu wielkościowego populacji świadczących o dobrym zdrowiu stada oraz eliminowaniu negatywnego wpływu na stada, gatunki, siedliska i ekosystemy rybne. 5) Zwrócenie uwagi na problem inwazyjnych gatunków obcych. Mimo że są one dużym zagrożeniem, obecnie nie ma w tym zakresie ukierunkowanej i kompleksowej polityki w UE. Aby zmienić tę sytuację, należy ustanowić specjalny instrument, dotyczący inwazyjnych gatunków obcych. Ważną kwestią jest priorytetowe traktowanie inwazyjnych gatunków obcych, ich rozpoznawanie, kontrola, oznaczanie dróg przedostawania się oraz eliminacja.. 38.

(39) 6) Zwiększenie. wysiłków. na. rzecz. walki. ze. światowym. kryzysem. różnorodności biologicznej. Podjęte działania powinny skupiać się na ograniczeniu. pośrednich. czynników,. powodujących. utratę. bioróżnorodności, a w szczególności: ograniczenie struktur konsumpcji w UE na różnorodność biologiczną, wykluczenie ewentualnego wpływu negatywnego wpływu umów handlowych UE, zapewnienie odpowiednich narzędzi rynkowych dla ochrony różnorodności biologicznej, świadectwo ochrony różnorodności biologicznej programów i projektów, które są realizowane w ramach unijnej współpracy na rzecz rozwoju [Biuletyn Komisji Europejskiej nr 30]. 4.5.. Przyczyny konfliktów na obszarach Natura 2000. Do czasu wstąpienia Polski do UE na terenie naszego kraju istniały różne formy ochrony przyrody. Najbardziej restrykcyjną formą ochrony przyrody nadal są rezerwaty przyrody i parki narodowe, w których zabrania się jakiejkolwiek gospodarczej działalności. Cechą charakterystyczną europejskiej sieci Natura 2000 jest to, że na jej obszarze może być prowadzona aktywność gospodarcza, wymagane. jest. jednak. racjonalne. podejście. do. zagadnienia. wpływu. przedsięwzięć lub planów na zagrożone siedliska, gatunki roślin i zwierząt. W tym celu. wymagane. jest. przeprowadzenie. rygorystycznej. procedury. oceny. oddziaływania na obszary Natura 2000. W ocenie brane są pod uwagę kwestie społeczne, ekonomiczne i gospodarcze, jednak najważniejsza jest ochrona bioróżnorodności oraz gatunków i siedlisk, mających znaczenie dla Wspólnoty. Europejska sieć Natura 2000 jest jednym z narzędzi zrównoważonego rozwoju, ponieważ daje szanse rozwoju obecnym i przyszłym pokoleniom, a co najważniejsze, dzięki temu programowi przyszłe pokolenia odziedziczą po nas środowisko naturalne w nienagannym stanie. Plan lub przedsięwzięcie może być zrealizowane, jeżeli nie wpłynie niekorzystnie na dany teren oraz w stosownych przypadkach po uzyskaniu opinii społeczeństwa. Realizowane są również plany lub przedsięwzięcia, które negatywnie. wpływają. na. dany. teren. przy. zastosowaniu. środków. kompensujących. Warunkiem jest brak rozwiązań alternatywnych lub wymagana realizacja z powodów o charakterze zasadniczym, wynikających z nadrzędnego. 39.

(40) interesu publicznego, w tym interesów mających charakter społeczny lub gospodarczy [Engel 2009, Pietrzyk-Sokulska 2009]. Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory określila relacje pomiędzy ochroną, rozwojem a zagospodarowaniem ziemi, tak aby zapewnić zrównoważony rozwój terenów (na których znajduje się sieć Natura 2000). Poza ochroną gatunków i siedlisk wzięto pod uwagę interesy społeczeństwa,. stosując. odstępstwa. od. niektórych. przepisów. [Biuletyn. Komisji…28]. Aby zagłębić się w zagadnienie dotyczące konfliktów wywołanych przez utworzenie sieci Natura 2000, należy najpierw dostrzec kilka istotnych faktów. Znaczna część społeczeństwa dowiedziała się o nowej formie ochrony, jaką jest europejska sieć Natura 2000, dzięki głośnemu konfliktowi związanemu z budową obwodnicy Augustowa w dolinie Rospudy. Finał całej sprawy stał się dowodem na to, że przy dobrej woli obu stron możliwe jest pogodzenie pewnych spornych przedsięwzięć z dobrem środowiska. Na dzień dzisiejszy tereny Natura 2000 w Europie stanowią 17% powierzchni, dlatego skala problemu jest bardzo duża i istnieje potrzeba opracowania odpowiedniego podejścia zarówno ludności, jak i organizacji zarządzających siecią Natura 2000. Sieć Natura 2000 obejmuje rozległe tereny, które są jednocześnie wykorzystywane do innych celów niż ochrona przyrody. Ponad jedna trzecia obszarów znajduje się na terenach rolniczych, pozostała część wykorzystywana jest dla celów leśnictwa, rybołówstwa, rekreacji i innych. To właśnie jednoczesna ochrona środowiska oraz plany zagospodarowania danego terenu są najważniejszą przyczyną konfliktów. Należy zrozumieć ich mechanizmy i przyczyny konfliktogenne, aby rozwiązywać powstające spory. Najczęściej pojawiają się dwa typy konfliktów. Pierwszy dotyczy pogodzenia wymogów ochrony gatunków chronionych i siedlisk występujących na danym terenie z poszczególnymi formami użytkowania obszarów. Właściciele oraz użytkownicy obawiają się zmiany lub ograniczenia aktualnego wykorzystania gruntów, zbyt niskiego odszkodowania oraz utraty niezależności. Tego rodzaju konfliktów można uniknąć lub przynajmniej zmniejszyć ich intensywność poprzez odpowiednią kompensację oraz zachęty w formie finansowej, nieskomplikowane i efektywne procedury administracyjne, odpowiednią wiedzę naukową oraz rozwój innowacyjnych praktyk. Drugi rodzaj konfliktów dotyczy organizacji procesu. 40.

(41) planowania zarządzania obszarami Natura 2000. Właściciele i użytkownicy gruntów wymagają większego niż dotąd wpływu na sposób zarządzania. Aby zapobiegać. tego. rodzaju. konfliktom,. należy. umożliwić. uczestnictwo. zainteresowanym stronom w podejmowaniu decyzji dotyczących zarządzania obszarami, zapewnić udział społeczeństwa oraz odpowiednią komunikację i informację, jak również dołożyć wszelkich starań, aby Natura 2000 była integralną częścią ram planowania przestrzennego i strategii planowania użytkowania gruntów. Istotna jest w tym zakresie wiedza. oraz edukacja i. szkolenia pracowników organów odpowiedzialnych za ochronę przyrody lub osób zarządzających obszarami w zakresie komunikacji i umiejętności prowadzenia dyskusji [Biuletyn Komisji Europejskiej nr 29]. Sieć Natura 2000 znajduje się w bardzo poważnym konflikcie z przemysłem, zwłaszcza z górnictwem odkrywkowym ze względu na charakter złóż mineralnych. Wiele obszarów chronionych zostało wyznaczonych w obrębie zagospodarowanych i niezagospodarowanych złóż piasków i żwirów, powodując potencjalne zagrożenie zaniechania eksploatacji. Zwiększone zapotrzebowanie na kruszywo mineralne spowodowane jest wzmożonym procesem budowy sieci dróg i autostrad w Polsce. Ponieważ kopaliny można wydobyć tylko tam, gdzie są jej złoża, stanowi to istotny problem, zwłaszcza gdy teren zalegania złoża pokrywa się z obszarem Natura 2000.. 41.

(42) Rozdział V. Charakterystyka terenów Natura 2000 na Podkarpaciu i w Małopolsce 5.1. Charakterystyka terenów Natura 2000 na Podkarpaciu w pobliżu rzeki Jasiołki Na terenie województwa podkarpackiego znajdują się 62 obszary należące do sieci Natura 2000 (tab. 5.1). 48 obszarów położonych jest tylko na terenie województwa podkarpackiego, pozostałe w mniejszej lub większej części znajdują się także w ościennych województwach. Największym obszarem chronionym jest Beskid Niski, najmniejszym - Kołacznia, w którym ochronie podlega jedyne w Polsce naturalne stanowisko różanecznika żółtego. Tab. 5.1. Obszary Natura 2000 znajdujące się w całości lub części na terenie województwa podkarpackiego [Katalog Obszarów Natura 2000] Udział obszaru Powierzchnia Lp. Typ Kod Nazwa w województwie całkowita [ha] podkarpackim [%] 1. E. PLH120033. Bednarka. 1289,2. 18. 2. J. PLB180002. Beskid Niski. 151966,6. 57. 3. C. PLC180001. Bieszczady. 111519,5. 100. 4. B. PLH180048. Bory Bagienne nad Bukową. 532,2. 100. 5. K. PLH180020. Dolina Dolnego Sanu. 10176,6. 100. 6. K. PLH060097. Dolina Dolnej Tanwi. 8518. 25. 7. E. PLH180053. Dolna Wisłoka z dopływami. 453,7. 100. 8. K. PLH180021. Dorzecze Górnego Sanu. 1578,7. 100. 9. B. PLH180019. Dąbrowa koło Zaklikowa. 5. 100. 10. B. PLH180008. Fort Salis Soglio. 51,7. 100. 11. B. PLH180031. Golesz. 260,9. 100. 12. K. PLH180013. Góry Słonne. 46071,5. 100. 13. J. PLB180003. Góry Słonne. 55036,9. 100. 14. K. PLH180017. Horyniec. 11633. 100. 15. K. PLH180011. Jasiołka. 686,7. 100. 16. B. PLH180032. Jaćmierz. 174,4. 100. 17. B. PLH180033. Józefów - Wola. 60,5. 100. 42.

(43) Dębowiecka 18. B. PLH180022. Klonówka. 136,7. 100. 19. B. PLH180006. Kołacznia. 0,1. 20. B. PLH180034. Kościół w Dydni. 198. 100 100. 21. B. PLH180035. Kościół w Nowosielcach. 0,3. 100. 22. B. PLH180036. Kościół w Równem. 1,4. 100. 23. G. PLH180037. Kościół w Skalniku. 350,6. 100. 24. B. PLH180038. Ladzin. 50,1. 100. 25. B. PLH180039. Las Hrabeński. 125,6. 100. 26. B. PLH180023. Las nad Braciejową. 1440,2. 100. 27. B. PLH180040. Las Niegłowicki. 30,8. 100. 28. F. PLB060005. Lasy Janowskie. 60235,7. 44. 29. B. PLH180047. Lasy Leżajskie. 2656,4. 100. 30. B. PLH180054. Lasy Sieniawskie. 18015,4. 100. 31. B. PLH180046. Liwocz. 327,7. 92. 32. G. PLH060089. Minokąt. 177,9. 81. 33. B. PLH180026. Moczary. 1181,8. 100. 34. B. PLH180043. Mrowle Łąki. 294,1. 100. 35. B. PLH180025. Nad Husowem. 3347,7. 100. 36. B. PLH180027. Ostoja Czarnorzecka. 989,6. 100. 37. K. PLH180014. Ostoja Jaśliska. 29286,8. 100. 38. G. PLH180001. Ostoja Magurska. 20084,5. 90. 39. K. PLH180012. Ostoja Przemyska. 39656,8. 100. 40. G. PLH180044. Osuwiska w Lipowicy. 13,5. 100. 41. B. PLH180028. Patria nad Odrzechową. 572,9. 100. 42. J. PLB180001. Pogórze Przemyskie. 65366,3. 100. 43. A. PLB180005. Puszcza Sandomierska. 129115,6. 100. 44. F. PLB060008. Puszcza Solska. 79349,1. 14. 45. F. PLB060012. Roztocze. 103503,3. 21. 46. K. PLH180016. Rymanów. 5241. 100. 47. K. PLH180007. Rzeka San. 1374,8. 100. 48. B. PLH180045. Sanisko w Bykowcach. 79,8. 100. 49. B. PLH180050. Starodub w Pełkiniach. 574,8. 100. 50. B. PLH060083. Szczecyn. 932,5. 25. 51. B. PLH180049. Tarnobrzeska Dolina Wisły. 4059,7. 100. 52. B. PLH180018. Trzciana. 2285,5. 100. 43.

(44) 53. K. PLH060031. Uroczyska Lasów Janowskich. 34544,2. 44. 54. K. PLH060034. Uroczyska Puszczy Solskiej. 34671,5. 11. 55. G. PLH060093. Uroczyska Roztocza Wschodniego. 5810. 40. 56. B. PLH180030. Wisłok Środkowy z dopływami. 1064,6. 100. 57. K. PLH180052. Wisłoka z dopływami. 2653,1. 87. 58. B. PLH180024. Łukawiec. 2270,2. 100. 59. K. PLH180015. Łysa Góra. 2743,8. 100. 60. B. PLH180041. Łąki nad Młynówką. 51. 100. 61. B. PLH180051. Łąki nad Wojkówką. 9,6. 100. 62. B. PLH180042. Łąki w Komborni. 13,1. 100. Legenda: A. wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000. B. wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000. C. powierzchnia wydzielonego OSO odpowiada wydzielonemu SOO. D. OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 - OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina. E. SOO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 - OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina. F. obszar OSO, całkowicie zawierający w sobie obszar SOO. G. obszar SOO, całkowicie zawierający w sobie obszar OSO. H. wydzielony OSO, całkowicie leżący wewnątrz SOO. I. SOO, zawierający w sobie wydzielony OSO. J. OSO, częściowo przecinający się z SOO. K. SOO, częściowo przecinający się z OSO.. W województwie podkarpackim złoża kruszywa naturalnego są pochodzenia rzecznego. W obrębie doliny rzeki Jasiołki, w części przepływającej przez Karpaty, znajduje się 13,8 tys. mln ton kruszywa naturalnego [Radwanek-Bąk 2005]. Odkrywkowa eksploatacja kruszywa w największym stopniu może zagrozić obszarom Natura 2000 znajdującym się w pobliżu rzek (ryc. 5.1).. 44.

(45) Ryc. 5.1. Obszary Natura 2000 w pobliżu rzeki Jasiołki [opr. A. Kowalska] Legenda: Obszary specjalnej ochrony ptaków Obszar specjalnej ochrony siedlisk Obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk. Sieć Natura 2000 w pobliżu rzeki Jasiołki obejmuje następujące obszary ochrony: Osuwiska w Lipowicy, Ostoja Magurska, Ostoja Jasliska, Jasiołka, Trzciana, Łysa Góra, Beskid Niski. Obszar ochrony Osuwiska w Lipowicy (PLH180044). Na obszarze tym znajduje. się. jedno. z. największych. w. Karpatach. zgrupowań. jaskiń. pseudokrasowych z naciekami oraz zróżnicowanym mikroklimatem. Ponieważ występują w nich cenne siedliska, są one objęte ochroną. Stwierdzono w nich występowanie dwóch gatunków nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: podkowca małego i nocka dużego. Osuwiska w Lipowicy zajmują powierzchnię 13,5 ha. Powiązane są z innym obszarem Natura 2000 – Beskidem Niskim. Największe zagrożenie stanowią turyści, którzy podczas penetracji jaskiń niepokoją i budzą nietoperze. W pobliżu obszaru chronionego usytuowany jest kamieniołom [SFD Osuwiska w Lipowicy]. Ostoja Magurska (PLH180001) zajmuje powierzchnię 20 tys. ha. Leży w środkowej części Beskidu Niskiego, w alpejskim regionie biogeograficznym, w. 45.