kultura fizyczna na wsi – dorobek ii rzeczypospolitej Polskiej

w Polsce to głównie rozwiązywane przez państwo podstawowe problemy zdro-wotne i oświatowe. Po wojskowym zamachu stanu w maju 1926 roku w polityce państwa polskiego w zakresie kultury fizycznej znaczącą rolę zaczął odgrywać aspekt militarny.

W pierwszych latach niepodległości Polska była krajem biednym, zatem i na-kłady na kulturę fizyczną były znikome. Początkowo sprawami kultury fizycznej zajmowało się ministerstwo zdrowia Publicznego, gdyż dziedzinę tę wiązano tradycyjnie z problemami zdrowotnymi. W grudniu 1919 roku przy tymże mi-nisterstwie utworzono organ opiniodawczy i doradczy rządu w zakresie kultury fizycznej, czyli radę do Spraw Wychowania Fizycznego i kultury cielesnej. Początkowo rada skupiała się głównie na organizacji wychowania fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej. Jednak z biegiem czasu coraz mocniej zaczęto pod-kreślać znaczenie odpowiedniego przysposobienia obronnego obywateli. Było to związane z kosztami, jakie naród polski poniósł w walce o niepodległość, i lę kiem przed ewentualną jej utratą1.

Władze wojskowe zdawały sobie sprawę z tego, że zwiększenie obronności kraju nie może się ograniczać jedynie do szkolenia kolejnych roczników rekru-tów. dlatego też były zainteresowane powstawaniem i rozwojem wszelkich organizacji paramilitarnych, prowadzących w mniejszym lub większym stopniu przygotowanie wojskowe lub nawołujących do obronności kraju2. Taką funkcję miały pełnić m.in. związek harcerstwa Polskiego, związek Strzelecki „Strzelec” czy też Towarzystwo gimnastyczne „Sokół”3. rola tych organizacji w szkoleniu wojskowym miała być bardzo duża. zdawano sobie bowiem sprawę z faktu, że służba wojskowa nie była w stanie przeszkolić wszystkich potrzebnych osób i przygotować ich do ewentualnego przyszłego militarnego konfliktu4. zdaniem

1 L. Szymański, Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej, Wrocław 1995, s. 13–14.

2 c. Brzoza, A.L. Sowa, Historia Polski 1918–1945, kraków 2006, s. 98.

3 L. Szymański, Dorobek II Rzeczypospolitej w dziedzinie wychowania fizycznego i sportu a kształtowanie modelu kultury fizycznej w zaraniu i pierwszych latach Polski Ludowej, [w:] Tradycje a współczesny rozwój kultury fizycznej w Polsce, pod red. L. Szymańskiego, Wrocław

1993, s. 56.

4 J. kęsik, Wojsko Polskie wobec tężyzny fizycznej społeczeństwa 1918–1939, Wrocław 1996,

kF nA WSi – doroBek ii rzeczyPoSPoLiTeJ 61 władz wojskowych, o wartości żołnierza w dużym stopniu decyduje jego spraw-ność fizyczna. nie dziwi więc zainteresowanie wojska wychowaniem fizycznym. Jednak władzom wojskowym chodziło nie tyle o zmonopolizowanie kultury fi-zycz nej w Polsce, ile o zdynamizowanie działań w tej dziedzinie i w tym kon tekś-cie stworzenie pasa transmisyjnego tzw. ideologii państwowej sanacji. W 1925 roku wojsko przeznaczyło na wychowanie fizyczne i przysposobienie wojsko we największe jak dotąd środki ze wszystkich resortów5.

Przysposobienie wojskowe miało objąć jak największe rzesze społeczeństwa polskiego. W ii rzeczypospolitej przeważający odsetek stanowiło społeczeństwo wiejskie, które na początku lat dwudziestych XX wieku stanowiło 75% ludności całego kraju6. Władze wojskowe zdawały sobie sprawę z faktu, że wzięcie do wojska nieprzeszkolonego wiejskiego osiłka nie odpowiada ówczesnym wyma-ga niom armii. chłop, oderwany od pracy na roli, posiadał specyficzne umiejęt-ności, które w żadnym razie nie przekładały się na potrzeby militarne. Silni „wieśniacy” w ćwiczeniach wojskowych często tracili równowagę, zbijali się z tropu i tracili wiarę we własne siły. do twardych kości i silnych mięśni nie-zbędne były jeszcze stalowe nerwy, których młodzież wiejska nie posiadała. Problem ten miało zniwelować wprowadzenie celowego wychowania fizycz-nego, obejmującego również środowisko wiejskie7.

Już wcześniej podejmowano próby upowszechniania wychowania fizycz-nego i sportu na wsi, m.in. w formie omawiania tych problemów na posiedze-niach rady Wychowania Fizycznego i kultury cielesnej w 1921 roku8, ale były to kroki nieśmiałe i niewiele znaczące.

W ministerstwie Spraw Wojskowych (mSW), w drugiej połowie 1921 roku opracowano projekt Ustawy o obowiązkowym wychowaniu fizycznym i o po­

wszech nym przysposobieniu do obrony Rzeczypospolitej. Wychowanie fizyczne

miało dotyczyć młodzieży obojga płci w wieku od 14 do 21 lat. młodzież szkolna realizować miała program wychowania fizycznego w szkołach, natomiast mło-dzież pozaszkolna ćwiczyć miała na kursach i obozach przygotowywanych przez różne organizacje9. Proponowano wówczas, aby propagowanie sportu wiejs-kiego realizować za pośrednictwem wiejskich oddziałów straży pożarnych i przez tzw. instruktorów wędrownych. Jednak, jak zauważył Jan masny, skoń-czyło się tylko na propozycjach, gdyż nikłe możliwości działania wspomnianej

5 L. Szymański, Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej…, s. 15.

6 c. Brzoza, A.L. Sowa, op. cit., s. 105.

7 J. kęsik, op. cit., s. 16–17.

8 T. osmulski, Problemy kultury fizycznej na wsi w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym,

„kultura Fizyczna”, 1960, nr 4, s. 249.

rady uniemożliwiły ich realizację10, a poza tym w roku 1923, wraz z likwidacją ministerstwa zdrowia Publicznego, radę rozwiązano11.

Pod koniec 1924 roku w mSW opracowano nowy projekt Ustawy o po­

wszechnym obowiązku wychowania fizycznego młodzieży i o przysposobieniu woj skowych. Przewidywała ona obowiązkowe wychowanie fizyczne we

wszyst-kich szkołach. również przysposobienie wojskowe miało być realizowane jako zajęcia szkolne obligatoryjne dla chłopców i fakultatywne dla dziewcząt. zgod-nie z ustawą przy ministerstwie Wyznań religijnych i oświecenia Publicznego 25 kwietnia 1925 roku powołano radę naczelną Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (rnWFiPW). rada ta utworzyła lokalne komi-tety wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Jednak w związku z tym, że kierownictwo rady składało się głównie z przedstawicieli mSW, sprawy powszechnego wychowania fizycznego były przez ten organ traktowane marginalnie12.

Powołana w roku 1925 rnWFiPW nie zmieniła sytuacji kultury fizycznej na wsi. największy wpływ na kulturę fizyczną wywierało w dalszym ciągu wojsko. Po przewrocie majowym w 1926 roku podjęto decyzję o utworzeniu państwo-wego urzędu podporządkowanego ministrowi spraw wojskowych. 28 stycznia 1927 roku powstał Państwowy urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobie-nia Wojskowego (PuWFiPW), który stał się koordynatorem działań w zakresie wychowania fizycznego, sportu i przysposobienia wojskowego w całej Polsce13.

Przysposobienie wojskowe obejmowało zarówno młodzież męską, jak i żeń-ską. dzieliło się ono na trzy kategorie zróżnicowane pod względem wieku. Było więc przysposobienie wojskowe młodocianych (od jedenastego do szesnastego roku życia), przedpoborowych (po szesnastym roku życia) i przeniesionych do rezerwy. na wsi, ze względu na warunki i wolny czas, najpopularniejsze było przysposobienie wojskowe dla młodocianych. Pracę w tym zakresie wśród młodzieży wiejskiej prowadziły związek Strzelecki „orlęta” oraz organizacja „Strzel czyków” działająca przy korpusie ochrony Pogranicza14.

W zasadzie były to w latach międzywojennych ważniejsze przedsięwzięcia mające na celu rozwój kultury fizycznej na wsi, które zresztą z powodu braku pomocy finansowej państwa i bazy materialnej w postaci obiektów i urządzeń sportowych nie miały szans powodzenia. co prawda PuWFiPW powołał m.in.

10 J. masny, Kultura fizyczna wśród młodzieży wiejskiej, Warszawa–kraków 1980, s. 18.

11 L. Szymański, Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej…, s. 16.

12 Ibidem, s. 18–19.

13 e. małolepszy, Rada Naukowa Wychowania Fizycznego wobec kultury fizycznej na wsi

(1927–1939), [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 7, pod red. L. nowaka, go-rzów Wlkp. 2006, s. 117.

kF nA WSi – doroBek ii rzeczyPoSPoLiTeJ 63 komisje do spraw kultury fizycznej na wsi, jednak nie wniosły one zbyt wiele15. W grudniu 1936 roku, uchwałą rady naukowej Wychowania Fizycznego i Przy-sposobienia Wojskowego, powołano komisję, która opracowała plan dotyczący wprowadzenia na zasadzie eksperymentu zorganizowanych form kultury fizycz-nej na wsi w pięciu gminach powiatu piotrkowskiego i województwa łódzkiego. eksperyment ten miał być zrealizowany w latach 1938–194116.

kulturą fizyczną interesował się również Józef Piłsudski, a do 1932 roku miał on spory, a często nawet decydujący wpływ na politykę w tym zakresie17. Jednak do upowszechniania wychowania fizycznego na wsi odnosił się sceptycznie. uważał, że „wieś ma swoje wychowanie fizyczne”18 w postaci ćwiczeń przy orce, bronowaniu i innych pracach na roli. dlatego też, jego zdaniem, dosto so-wanie wychowania fizycznego do warunków wiejskich było bardzo trudne. oba-wiał się, że usportowienie wsi mogłoby znieść różnice między miastem a śro do-wiskiem wiejskim, a w konsekwencji pozbawić wieś „spokoju wewnętrznego”19. małe zainteresowanie ówczesnych władz państwowych tym problemem nie oznaczało zupełnego braku aktywności wśród mieszkańców wsi. młodzieży wiejskiej nie wystarczały skromne zajęcia z wychowania fizycznego realizowane w szkole. W świąteczne dni oraz popołudniami w dni powszednie młodzież wiejska ćwiczyła swoją sprawność fizyczną poprzez gry i zabawy.

nauczyciel ze szkoły podstawowej w Sławianowie (powiat złotowski w wo-jewództwie koszalińskim) w swoich wspomnieniach opisuje lata przedwojenne, podkreślając propagowanie kultury fizycznej na wsi. Już w tamtych czasach w Polsce istniały wiejskie zespoły sportowe, które rodziły się przy młodzieżo-wych organizacjach, takich jak m.in. Polskie Towarzystwo młodzieżowe, zwią-zek Strzelecki „Strzelec”, związwią-zek młodzieży Wiejskiej rP „Wici” czy Towa-rzystwo gimnastyczne „Sokół”20. W sumie jednak ogniw społecznych na wsi

15 J. masny, op. cit., s. 30.

16 k. Toporowicz, Słownik bibliograficzny wychowania fizycznego i sportu, „Wychowanie

Fi-zyczne i Sport”, 1968, nr 2, s. 116.

17 L. Szymański, Sport w polityce II Rzeczypospolitej i Polski Ludowej – studium porównawcze,

„kwartalnik naukowy AWF we Wrocławiu”, 1994, nr 3, s. 66.

18 d. dudek, Józef Piłsudski wobec problemów kultury fizycznej (1910–1935), kraków 2004,

s. 150.

19 Ibidem, s. 151.

20 L. guz, Zespół sportowy na wsi szkołą współżycia i współdziałania – przykład LZS „Krajna”,

[w:] Sport Robotniczy, t. 4, pod red. A.Wohla, h. młodzianowskiej, m. krajewskiego, Warszawa 1968, s. 239; Kronika Ludowego Klubu Sportowego Milanów (1923–2006) – maszynopis w po sia-daniu autora; Jubileusz 50­lecia LZS/LKS/MLKS „Barycz” Przygodzice, Przygodzice, 28 listopada 1998, s. 3; Jubileusz 50­lecia sekcji piłki nożnej LZS „Barycz” Przygodzice, Przygodzice, 15 sierp nia 1998, s. 3; Jubileusz 60­lecia Ludowego Zespołu Sportowego „Ogniwo” Łąkociny – jednodniówka wydana w 2006 roku z okazji jubileuszu LzS w łąkocinach, s. 2; Jubileusz 60­lecia Ludowego

powstało niewiele, choć potencjał wiejskiej młodzieży był ogromny. W roku 1938 wieś zamieszkiwało i pracowało w tym środowisku 6,5 mln młodych ludzi w wieku 15 – 19 lat, którzy byli potencjalnymi uczestnikami kultury fizycznej21.

Skromne zasługi w upowszechnianiu kultury fizycznej na wsi w okresie międzywojennym miały katolickie organizacje młodzieży pozaszkolnej. Przy niektórych parafiach wiejskich działały katolickie Stowarzyszenia młodzieży (kSm). W ramach własnych programów często organizowały one zajęcia z wy-chowania fizycznego i sportowe, a także wycieczki oraz przysposobienie woj-skowe22. reprezentacje wiejskich kSm sporadycznie przeprowadzały imprezy sportowo-rekreacyjne, a także wyjeżdżały poza własną parafię, by wziąć udział w podobnych zawodach23.

Szkoły wiejskie również odegrały niewielką rolę w popularyzowaniu wycho-wania fizycznego wśród młodzieży wiejskiej. Wpływały na to mała liczba pla-cówek, złe warunki materialne, skromny program wychowania fizycznego oraz brak etatów dla nauczycieli tego przedmiotu24. Postęp wychowania fizycznego, jaki zaznaczył się w ii rzeczypospolitej w szkolnictwie średnim, był niestety zni komy w szkołach powszechnych. Wiązało się to z wielkim zaniedbaniem tego szkolnictwa, zwłaszcza na wsi, oraz z trudną sytuacją gospodarczą państwa25.

3.2. PocząTki odBudoWy WieJSkieJ kuLTury FizyczneJ