Państwowy urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego

na konferencji PPr zwołanej w Lublinie 3 grudnia 1945 roku dyskutowano o problemach wychowania fizycznego i sportu. rozmowy toczyły się pod kątem pozyskania młodzieży do przebudowy ustrojowej w Polsce. konferencja ta była związana z uchwałą Sekretariatu kc z czerwca 1945 roku w sprawie objęcia całej młodzieży od piętnastego roku życia obowiązkiem wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego9. Projekt dekretów o powszechnym obowiązku wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, a także o organizacji urzędów oraz rad wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego rada ministrów uchwaliła już w sierpniu 1945 roku10. Brak poparcia społecznego spra-wił, że dekrety te weszły w życie dopiero 16 stycznia 1946 roku, jednak funkcjo-nowały tylko jako dekrety rządowe. Jak podaje Leonard Szymański, dekrety zdjęto

7 A. gutowski, Drogi rozwoju kultury fizycznej w Polsce Ludowej w latach 1944–1956,

War-szawa 1965, s. 38.

8 J. gaj, B. Woltmann (red.), Zarys historii sportu w Polsce 1867–1997, gorzów Wlkp. 1999,

s. 159–160.

9 J. chełmecki, Działalność Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w latach 1946–1948, [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 2, pod

red. L. Szymańskiego, z. Schwarzera, Wrocław 1996, s. 158.

10 L. Szymański, Ze studiów nad modelem kultury fizycznej w Polsce Ludowej 1944–1980,

PuWFiPW W LATAch 1946–1948 43 z porządku styczniowych obrad krn i zostały zatwierdzone znacz nie później11. na ich podstawie utworzono Państwowy urząd Wychowania Fi zycznego i Przy-sposobienia Wojskowego (PuWFiPW), organ podległy minis tro wi obrony na-rodowej, tj. drugiemu wiceministrowi. urząd ten kierował pracami w zakresie obowiązkowego wychowania fizycznego i przysposobienia wojsko wego. Jedno-cześnie przy mon utworzono Państwową radę Wychowania Fi zycznego i Przy-sposobienia Wojskowego (PrWFiPW). do jej zadań należało ustalanie za sad-niczych wytycznych postępowania PuWFiPW oraz prowadzenie kontroli nad całością jego działalności12. urząd przyjął przedwojenną nazwę ze względów politycznych. oddając urząd wojsku, PPr liczyła na odcięcie PPS od oddzia ły-wa nia na działalność PuWFiPW. Jak zaznaczyła krystyna kersten, do 1948 roku starano się utrzymać niektóre instytucje z ich dotychczasowymi naz wami, co miało stworzyć pozory utożsamiania się z przedwojennymi tradycjami13.

W artykule „Polski zbrojnej” z 9 stycznia 1946 roku pod tytułem Nowa Kon­

stytucja wychowania fizycznego. Dekrety, które winny uzdrowić nasz naród

ed-ward Trojanowski odniósł się do dekretów pozytywnie, zaznaczając jednak, że „sprawą trudną będzie obsadzenie najwyższych stanowisk tak w PuWFiPW jak i w PrWFiPW”14. Funkcje dyrektora PuWFiPW pełnił, przez cały okres dzia-łalności urzędu, pułkownik Tadeusz kuchar. W chwili objęcia urzędu T. kuchar był bezpartyjnym fachowcem, znanym ze swojej działalności międzywojennej. cieszył się poza tym dużym autorytetem w środowisku sportowym. radą kie-rował inny uznany autorytet, zygmunt gilewicz, z warszawskiej Akademii Wy-chowania Fizycznego. Jednak w przewidzianej przez dekret strukturze szcze-gólnie uprzywilejowaną pozycję miał minister obrony narodowej. Był zarazem organem asygnującym uchwały rady, obsadzającym najwyższe stanowiska w urzę-dzie, sprawującym kontrolę nad działalnością urzędu, jak i pośrednikiem w ewen-tualnych konfliktach pomiędzy radą a urzędem15. z przysposobieniem wojsko-wym łączono również, w latach 1944–1948, szkolne wychowanie fizyczne16.

11 dziennik urzędowy rzeczypospolitej Polskiej (dalej: dzurP), 1946, nr 31, poz. 195; por.

L. Szymański, Ze studiów nad modelem…, s. 14; L. Szymański, Krajowa Rada Narodowa wobec

koncepcji rozwoju i organizacji wychowania fizycznego, „Wychowanie Fizyczne i Sport”, 1987,

nr 4, s. 99.

12 dzurP, dekret z dnia 16 stycznia 1946 r. o utworzeniu rad wychowania fizycznego

i przy sposobienia wojskowego, dzurP, nr 3, poz. 25, oraz nr 31, poz. 195; por. P. rozwadowski,

Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, Warszawa 2000;

L. Szymański, Ze studiów nad modelem…, s. 14.

13 k. kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Paryż 1986, s. 319.

14 e. Trojanowski, Nowa Konstytucja wychowania fizycznego. Dekrety, które winny uzdrowić nasz naród, „Polska zbrojna”, 09.01.1946, nr 7 (291), s. 6.

15 J. chełmecki, Działalność Państwowego Urzędu…, s. 162.

RADA MINISTRÓW

MINISTER OBRONY NARODOWEJ

PAŃSTWOWY URZĄD WF I PW DYREKTOR PAŃSTWOWA RADA WF I PW PREZYDIUM PRZEWODNICZĄCEGO

DOWÓDCA OKRĘGU WOJSKOWEGO

WOJEWÓDZKI URZĄD WF I PW DYREKTOR WOJEWÓDZKA RADA WF I PW PREZYDIUM PRZEWODNICZĄCEGO POWIATOWY (MIEJSKI) URZĄD WF I PW KOMENDANT POWIATOWA (MIEJSKA) RADA WF I PW PREZYDIUM PRZEWODNICZĄCEGO LOKALNE STRUKTURY KULTURY FIZYCZNEJ

Na podstawie: J. Gaj, Wychowanie fizyczne i sport w Polsce Ludowej, Warszawa–Poznań 1987, s. 342; A. Nowa kow ski,

Zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach 1944–2001, Rzeszów 2005, s. 42; L. Szymański, Model za rządzania kulturą fizyczną w II Rzeczpospolitej i Polsce Ludowej, „Wychowanie Fizyczne i Sport”, 1997, nr 1–2, s. 331.

model zarządzania kulturą fizyczną w Polsce w latach 1946 – 1948

PuWFiPW był naczelnym organem kierującym wszystkimi sprawami zwią-zanymi z powszechnym wychowaniem fizycznym i przysposobieniem wojsko-wym młodzieży na obszarze całego kraju17. zakres działań PuWFiPW określono w „ogólnych zasadach organizacji i pracy urzędów”. koncentrowały się one na

17 AAn, PuWFiPW, ze wstępu do inwentarza, sygn. 814.

bezpośrednie podporządkowanie polityczne ukierunkowanie, nadzór koordynacja, współpraca

PuWFiPW W LATAch 1946–1948 45 następujących zagadnieniach: szkoleniu kadr instruktorskich, wydawaniu roz-porządzeń w zakresie powszechnego wychowania fizycznego i turystyki, a także nadzorze nad społecznymi organizacjami kultury fizycznej oraz na kształtowaniu programu działalności poszczególnych związków sportowych, oddziaływaniu spo łeczno-wychowawczym poprzez sport, a wreszcie na kontrolowaniu kontak-tów z zagranicą18.

PuWFiPW był instytucją, która nie poświęcała zbyt wiele miejsca kulturze fizycznej na wsi. Powstałe Powiatowe urzędy WFiPW, podlegając urzędom wojewódzkim, były zobowiązane współpracować i koordynować swoją pracę z właściwymi rejonowymi komendami uzupełnień. układ ten tworzył skom-plikowaną sieć zależności, co też odbijało się na kiepskiej organizacji i jakości pracy. Powiatowe urzędy WFiPW zamiast bezpośrednio rozwijać kulturę fi zycz ną na terenie wiejskim, zajmowały się sprawozdawczością oraz prowadzeniem hufców wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, ewentualnie wykonywały zadania wyznaczone przez aparat polityczny wojska19. Program za-kładał stopniową realizację upowszechnienia wychowania fizycznego. miało ono być skierowane głównie do młodszego pokolenia zrzeszonego w organi-zacjach młodzieżowych i związkach zawodowych20. Jedynym przejawem zain-teresowania tematem wiejskim było organizowanie i instruktaż w ramach Przy-sposobienia rolniczo-Wojskowego (PrW), powołanego 14 marca 1947 roku na podstawie wspólnego zarządzenia ministrów rolnictwa i obrony narodowej. PrW miało jednak bardziej charakter militarny niż sportowy.

zdaniem edwarda Trojanowskiego, ciągnąca się od 1945 roku sprawa orga-nizacji odpowiedniego urzędu kultury fizycznej została sfinalizowana zbyt póź-no. Powołanie PuWFiPW dopiero w 1946 roku wyrządziło kulturze fizycznej w Pols ce wielką szkodę. Wskutek opóźnionych działań państwowych, zrujno-wanych zostało wiele urządzeń sportowych, a użytkowy sprzęt sportowy przestał istnieć lub niszczał z powodu braku gospodarza. W momencie gdy wychowanie fizyczne mogło odegrać wielką rolę, nie było władzy organizacyjno-wycho waw-czej, która by przez wychowanie fizyczne zmobilizowała wszystkie siły narodu do odrodzenia biologicznego. Jako przykład niszczenia obiektów sportowych Trojanowski podaje między innymi incydent podczas dożynek w kaliszu, gdzie organizatorzy na lekkoatletycznej bieżni demonstrowali racjonalną orkę. nie był to oczywiście przypadek odosobniony. grabiono i niszczono wszelkie obiekty sportowe pozbawione ochrony czy choćby gospodarza. Po roku 1947 w gazetach zaniechano artykułów traktujących o kłopotach w sporcie. Problemy z zamiesz-kami na trybunach, pijaństwem, złym wyszkoleniem zarówno instruktorów, jak

18 J. chełmecki, Działalność Państwowego Urzędu…, s. 165.

19 Ibidem, s. 162.

i zawodników stały się tematem tabu. zamiast nich pojawiły się panegiryki na cześć wspaniałych osiągnięć w sporcie polskim, dynamicznego rozwoju sportu masowego itp. nie można bowiem było przyznać się do tego, że wprowadzana stopniowo w życie struktura organizacyjna kultury fizycznej, wzorowana prze-cież na modelu radzieckim, nie zapewniała optymalnego rozwoju sportu21. W tej koncepcji nie było miejsca dla dziedzin, których istnienie oparte było na ini cja-tywie społecznej. zmiany były nieuniknione.

do ważnych elementów pracy urzędu należało organizowanie imprez spor-towych. oprócz dużych imprez w miastach przeprowadzano również zawody powiatowe. Przykładowo powiaty Brzeg, Jelenia góra i Wałbrzych zorganizo-wały próby sił w lekkiej atletyce oraz zawody o mistrzostwo okręgu w boksie, piłce nożnej i innych grach sportowych22.

Styczniowe dekrety z 1946 roku, odnoszące się do organizacji polskiej kul-tury fizycznej, spowodowały zlikwidowanie nieładu organizacyjnego w tej dzie-dzi nie. Jednocześnie jednak utrwaliły dominację komunistów nad wychowa-niem fizycznym i sportem23. Jak zauważył Leonard Szymański, model ustalony w 1946 roku był traktowany jako przejściowy, co było podyktowane doraźnymi względami politycznymi24.

W 1947 roku, zwłaszcza po styczniowych wyborach do Sejmu ustawo daw-czego, zmieniła się sytuacja polityczna. Silniejszą pozycję uzyskała „zwycięska” PPr i to ona rozpoczęła proces bardziej radykalnych zmian. Ważnym, a może nawet najważniejszym, celem strategicznym PPr była eliminacja struktur tzw. sportu mieszczańskiego i wpływów PPS w kulturze fizycznej. Wszelkie zmiany organizacyjne w obrębie kultury fizycznej podporządkowano głównemu zada-niu, jakim było tzw. zjednoczenie ruchu młodzieżowego. czynnikiem przyspie-szającym zachodzące w kraju przeobrażenia, również w dziedzinie kultury fizycznej, był postulat budowy socjalistycznego społeczeństwa. W tej sytuacji dotychczasowe struktury zarządzające kulturą fizyczną stały się nieprzydatne. działalność PuWFiPW i jego wojskowy charakter często były poddawane kry-tyce. W ten sposób tworzono podwaliny pod pozorną „demilitaryzację” kultury fizycznej. Było to związane z początkiem okresu stalinizacji życia politycznego. Jesienią 1947 roku zaczęto przygotowywać grunt pod likwidację PuWFiPW25. Już w styczniu 1948 roku urząd został podporządkowany nowo tworzonej

21 e. Trojanowski, Wychowanie fizyczne na rozstajnych drogach a sport… na manowcach. Działajmy szybciej, bo może być za późno, „Polska zbrojna”, 13.11.1945, nr 245, s. 6.

22 AAn, PuWFiPW, sygn. 40, Sprawozdanie za czwarty kwartał 1946 r. Wojewódzki urząd

WFiPW z dn. 2 i 1947 r.

23 A. nowakowski, op. cit., s. 39.

24 L. Szymański, Krajowa Rada Narodowa…, s. 109–110.

PuWFiPW W LATAch 1946–1948 47 Powszechnej organizacji „Służba Polsce” (Po „SP”). komendy WFiPW prze-mia nowano na komendy Po „SP”26. reorganizacją objęto też urzędy WFiPW, by na przełomie lutego i marca tego samego roku je zlikwidować27.