Kultura obywatelska u progu XXI w

Przywołane wyżej argumenty pozwalają sądzić, że czynniki kulturowe, w tym postawy polityczne obywateli, odgrywają istotne znaczenie w przechodzeniu do demokracji, osiąganiu demokratycznej konsolidacji oraz jej trwałości. Oczywista staje się konsta-tacja, że „demokracja bez demokratów nie istnieje, a demokrata w tym sensie to oso-ba, która ma pewne kompetencje” (Koźmiński, Sztompka 2004: 116). Kompetencje te składają się na kulturę obywatelską, która stanowi warunek wstępny uczestnictwa w instytucjach demokratycznych (Sztompka 1996: 118).

W kontekście roli kultury politycznej w przechodzeniu do demokracji oraz kon-solidacji demokratycznej rodzi się pytanie o kształt postaw politycznych sprzyjają-cych demokracji. Co należy uznać za wskaźniki odpowiedniości pomiędzy kulturą polityczną a strukturami demokratycznymi? Innymi słowy, które składniki kultury politycznej można uznać za służące demokratyzacji i osiągnięciu demokratycznej stabilności, a które traktować jako przeszkody jeśli nie uniemożliwiające, to na pewno utrudniające sprawny przebieg tych procesów?

Problem ten jest od dawna podejmowany przez badaczy kulturowych uwarunko-wań konsolidacji demokracji. Przypomnijmy, że wzmożoną dyskusję nad katalogiem postaw i wartości sprzyjających rozwojowi i konsolidacji demokracji, bądź zakłócają-cych te procesy, zainicjowała publikacja The Civic Culture. Analizy Roberta Putnama, autorów World Values Survey i innych badaczy dostarczają argumentów, że debata ta jest nadal żywa48. Można zatem na ich podstawie podjąć próbę rekonstrukcji katalogu cech kultury obywatelskiej.

Przypomnijmy, że dla Almonda i Verby (1963) istotą kultury obywatelskiej sta-ło się umiarkowanie wynikające ze swoistego połączenie nowoczesności i tradycji. Umiarkowanie to przejawia się w połączeniu takich cech, jak dyskusja i argumenta-cja, porozumienie i różnorodność, otwartość na zmiany i chęć ograniczania ich gwał-towności. Współwystępowanie postaw uczestnictwa z orientacjami zaściankowości i podporządkowania, czyli zaangażowania w sprawy publiczne z zaufaniem i szacun-kiem do władzy politycznej oraz odpowiednim zakresem pasywności obywatelskiej, umożliwia ponadto elitom politycznym sprawne działanie. Ostatecznie, autorzy The

Civic Culture uznali następujące orientacje za elementy kultury obywatelskiej: wiara

we własne kompetencje obywatelskie, poczucie obowiązku uczestnictwa w procesie demokratycznym, gotowość przestrzegania prawa oraz poczucie lojalności wobec

48 Świadczą o tym także takie przedsięwzięcia, jak przygotowanie przez Harwardzką Akademię Studiów Międzynarodowych i Lokalnych projektu badań teoretycznych i stosowanych nad znaczeniem zmiany warto-ści i postaw dla rozwoju gospodarczego, politycznego i społecznego w krajach Trzeciego Świata. Wśród kilku wytycznych tego projektu znalazło się zidentyfikowanie oraz ustalenie hierarchii wartości i postaw, które pozytywnie bądź negatywnie wpływają na ewolucję instytucji demokratycznych (Harrison 2003: 39).

struktur politycznych. Wśród owych cech najważniejsze znaczenie przypisali posta-wom wobec roli jednostki w systemie politycznym, a mianowicie poczuciu kompe-tencji obywatelskiej. Dowiedli, że nie tylko pozytywnie koreluje ono z przekonaniem o potrzebie podejmowania aktywności politycznej, ale także sprzyja rzeczywistemu za-angażowaniu obywatelskiemu, dumie z funkcjonowania rodzimego systemu politycz-nego, przekonaniu o doniosłej roli wyborów oraz uznaniu, iż wpływ ośrodków władzy na życie jednostki ma charakter pozytywny (Almond, Verba 1963: 239–255)49.

We współczesnych analizach poświęconych kulturowym uwarunkowaniom stabil-ności demokracji potwierdzane jest znaczenie elementów zaliczonych przez Almonda i Verbę do charakterystyki kultury obywatelskiej, pojawiają się jednak wśród nich także inne cechy. I tak, dla Roberta Putnama szczególne znaczenie dla sprawnego funk-cjonowania demokracji na szczeblu lokalnym mają postawy wobec roli jednostki w systemie demokratycznym. Należą do nich nie tylko orientacje zaangażowania obywatelskiego, ale także uznanie równości politycznej, solidarność, zaufanie mię-dzyludzkie i tolerancja. Ponadto o wysokiej jakości wspólnoty obywatelskiej świad-czyć mają rozbudowane społeczne struktury współdziałania. Z przedstawionej przez Putnama charakterystyki wyłania się obraz obywatela nie tylko zainteresowanego sprawami publicznymi i gotowego aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, ale także uznającego konieczność angażowania się na rzecz dobra wspólnego, traktu-jącego współobywateli jako równorzędnych partnerów wyposażonych w jednakowe prawa, zwracającego się z szacunkiem i zaufaniem także do tych, którzy różnią się od niego poglądami czy stylem życia (Putnam 1995: 133–139).

Zbliżony obraz kultury obywatelskiej wyłania się z analiz prowadzonych przez Ronalda Ingleharta i jego współpracowników. Autorzy ci przekonują, że obecność sprzyjających orientacji wobec obiektów stricte politycznych jest niewystarczają-ca do osiągnięcia stabilności demokratycznej. Powszechne poparcie dla demokracji może okazać się powierzchowne, jeśli nie towarzyszą mu szersze, ugruntowane po-stawy wyrażające uznanie dla wartości sprzyjających swobodnej ekspresji, a więc dla tzw. wartości postmaterialistycznych. Stanowią one syndrom orientacji, które łączy wspólny ukryty wymiar odzwierciedlający nacisk kładziony na wolność, tolerancję oraz uczestnictwo. Wśród elementów tak rozumianej kultury obywatelskiej znajdują się: tolerancja wobec grup mniejszościowych, deklarowanie udziału w niekonwen-cjonalnych działaniach politycznych (podpisywaniu petycji), uznanie, że poszerzanie zakresu wpływu obywateli na proces polityczny i ochrona wolności słowa stanowią priorytetowe cele kraju, zaufanie międzyludzkie oraz satysfakcja z życia. Pod wpły-wem upowszechnienia tych orientacji wzrasta z kolei rzeczywiste poparcie dla

de-49 Wskaźnikiem poczucia kompetencji politycznej są – według Almonda i Verby – postawy wobec możli-wości wywierania pożądanego wpływu na rzeczywistość polityczną oraz gotowość do podejmowania indywi-dualnych i grupowych działań politycznych takich, jak udział w proteście, podpisywanie petycji, członkostwo w formalnych i nieformalnych organizacjach oraz kontaktowanie się z przedstawicielami urzędów publicznych i mediów. Współzależności pomiędzy poczuciem kompetencji politycznej a innymi postawami obywatel-skimi autorzy sformułowali następująco: „kompetentny obywatel [...] nie tylko jest przekonany, że sam może uczestniczyć, sądzi także, iż inni powinni być aktywni. Ponadto, on nie tylko wierzy, że może uczestniczyć w polityce, ale także jest rzeczywiście bardziej aktywny. I, co może najważniejsze, kompetentny obywatel to obywatel bardziej zadowolony i lojalny” (Almond, Verba 1963: 257).

mokracji. Ponadto zmianie ulega nastawienie do władzy, gdyż słabnie przekonanie, że pożądany jest szacunek do władzy oraz obniża się poziom zaufania do hierarchicz-nych instytucji publiczhierarchicz-nych, w tym sił zbrojhierarchicz-nych, policji i kościoła. Postawy te zostają zastąpione przez idee autonomii jednostki i swobodnej ekspresji (Inglehart 1999a; Dalton 2004; por. także Siemieńska 2004).

Choć krytycyzm wobec instytucji hierarchicznych nie jest traktowany jako zjawi-sko negatywne, istnieje przekonanie, że elementem kultury obywatelskiej jest jednak pozytywne nastawienie do głównych obiektów politycznych. Jego wskaźnikiem jest poparcie polityczne mierzone na różnych poziomach ogólności. Przyjmowane jest założenie sformułowane przez Davida Eastona, że szczególnie istotne dla stabilności demokracji pozostaje poparcie uogólnione (diffuse support), wyrażające przywiąza-nie do demokracji i jej wartości, a także brak zależności jego poziomu od postaw emocjonalno-oceniających formułowanych wobec konkretnych ekip politycznych i ich działań, a więc od „poparcia określonego” (specific support; cyt. za: Waldron- -Moore 1999)50. Niezależność tych dwóch poziomów poparcia politycznego jest uzna-wana za warunek stabilności systemu demokratycznego, świadczy ona bowiem o tym, że społeczeństwo „potrafi odróżnić system od rządu lub rządzących” (Huntington 1995: 263). Współcześnie nie tylko potwierdza się, że niezadowolenie z działalności rządu jest empirycznie odmienne od odmowy udzielenia poparcia dla systemu poli-tycznego, ale także uznaje się, iż może ono stanowić bodziec do reformy politycznej (Rose, Mishler 2002: 6).

Negatywne postawy wobec systemu politycznego mogą z kolei przyczynić się do kryzysu legitymizacji demokracji. Robert Lane przekonuje, że staje się to możliwe, gdy spełnionych jest pięć warunków. Po pierwsze, społeczne niezadowolenie odnosi się do systemu jako całości, a nie do konkretnych decyzji politycznych, rozwiązań czy polityków. Po drugie, kwestionowane są racje i wartości leżące u podstaw systemu po-litycznego. Po trzecie, stan ten utrzymuje się przez długi czas. Po czwarte, jest on struk-turalnie zakorzeniony w upośledzonych grupach społeczno-ekonomicznych bądź kulturowych. Po piąte, krytycyzm wobec systemu politycznego związany jest z nieza-dowoleniem z warunków własnego życia (cyt. za: Conradt 1981: 30–32). Pojawienie się, przynajmniej części, tak określonych warunków odnotowane zostało po raz pierw-szy w postfrankistowskiej Hiszpanii, a następnie również w krajach Ameryki Łacińskiej i określane jest mianem desencanto (Huntington 1995). Zjawisko to odnosi się do syndromu postaw „wskazującego jednocześnie na niezadowolenie ze stopnia, w jaki osiągnięto pewien cel społeczny (w tym przypadku demokrację – P.S.), jak i kwe-stionującego sam cel do osiągnięcia” (Chmara 1998: 106). Prawdopodobieństwo wystąpienia tych niekorzystnych z punktu widzenia stabilności demokracji zjawisk wydaje się szczególnie wysokie w społeczeństwach podlegających szybkim i kosztow-nym zmianom, które stały się udziałem m.in. krajów postkomunistycznych. Ponadto, źródeł trudności demokratyzacji w tych społeczeństwach upatruje się w

niedosta-50 Istnieją pewne odmienności w operacjonalizacji omawianych pojęć (Szawiel 2004). Według Russella Daltona (1999: 58) termin diffuse support odnosi się do głęboko zakorzenionych i odpornych na zmianę po-staw wobec polityki i zasad określających funkcjonowanie systemu politycznego, natomiast specific support używany jest do określenia orientacji wobec działań i dokonań rządu oraz elit politycznych.

tecznym poziomie zaufania, zarówno wobec współobywateli, jak i instytucji publicz-nych, procedur politycznych oraz systemu politycznego. Tak rozumiane jest bowiem traktowane jako fundament aktywnego społeczeństwa demokratycznego, a tym sa-mym czynnik, bez którego demokracja nie może właściwie funkcjonować (Sztompka 1996a; 1996b).

Do kultury obywatelskiej – określanej także w polskiej literaturze mianem „patrio-tyzmu obywatelskiego” lub „mentalności demokratycznej” – zalicza się ponadto takie elementy, jak znajomość instytucjonalnego kontekstu funkcjonowania demokracji, kon-sekwencja w przestrzeganiu reguł życia politycznego, znajomość praw i obowiązków obywatelskich oraz gotowość korzystania z praw i wypełniania obowiązków (Kempny 1997: 451; Morawski 1998: 204). Te postawy i zachowania uznawane są za istotne ele-menty obywatelskich zasobów władzy (Busłowicz-Egeman 1992: 199).

Powyższa analiza wybranych koncepcji kulturowych uwarunkowań konsolida-cji demokratycznej przekonuje, że od czasów publikakonsolida-cji Almonda i Verby nastąpiła pewna modyfikacja katalogu cech kultury obywatelskiej. Szczególny nacisk kładzie się obecnie na postawy zaangażowania obywatelskiego oraz rzeczywistą aktywność polityczną. Przyjmuje się także, że warunkiem zaangażowania w funkcjonowanie struktur demokratycznych jest zaufanie, zarówno wobec instytucji politycznych, jak i współobywateli (Sztompka 1996a; Lovell 2001). Jednocześnie jednak dostarczane są argumenty, że zadowolenie z funkcjonowania poszczególnych instytucji publicznych nie jest tak niezbędne, jak poparcie dla samej demokracji i jej zasad. O ile bowiem silne przywiązanie społeczeństwa do rozwiązań demokratycznych jest w stanie prze-ciwdziałać załamaniu demokracji, o tyle krytyczne postawy wobec działań elit poli-tycznych mogą z kolei przyczynić się do usprawnienia demokracji, gdyż – wyrażone w zachowaniach – stanowią impuls do przeprowadzenia reform instytucjonalnych (Rose, Mishler 2002: 6). Warto jednak przy tym pamiętać, że reformatorski potencjał owego niezadowolenia wyraźnie maleje, gdy ma ono charakter chroniczny i wynika z rozczarowania warunkami egzystencji.

Przywołane analizy postaw i zachowań sprzyjających konsolidacji demokratycznej stanowią podstawę dla zrekonstruowania katalogu cech kultury obywatelskiej u progu XXI w. Wśród nich dają się wyodrębnić dwie kategorie orientacji, a mianowicie posta-wy wobec demokratycznego systemu politycznego oraz wobec roli jednostki w tym systemie. I tak, na poziomie postaw wobec systemu demokratycznego jako całości oraz jego części składowych, wyróżnić można pięć elementów: 1) poparcie demo-kracji i zasad demokratycznych (Inglehart 1999; Dahl 2000; Diamond 2002; Rose, Mishler 2002); 2) niezależność owego poparcia od postaw emocjonalno-oceniających wobec przejawów funkcjonowania rodzimego systemu demokratycznego, w tym bie-żącej sytuacji politycznej, działań politycznych i ekip rządzących (Huntington 1995; Waldron-Moore 1999); 3) akceptacja demokratycznej wartości pluralizmu (Putnam 1995; Welzel, Inglehart, Klingemann 2003); 4) przekonanie, że poszerzanie zakresu aktywności obywatelskiej jest wartością, którą państwo powinno realizować (Welzel, Inglehart, Klingemann 2003); 5) zaufanie do instytucji demokratycznych (Sztompka 1996a; Lovell 2001).

Na poziomie orientacji wobec roli jednostki istotne wydają się natomiast następują-ce następują-cechy: 1) wiedza na temat praw i obowiązków obywatelskich (Almond, Verba 1963; Kempny 1997; Morawski 1998); 2) gotowość korzystania z praw i wypełniania obo-wiązków obywatelskich (Kempny 1997; Morawski 1998), w tym przestrzegania prawa oraz podejmowania aktywności politycznej (Almond, Verba 1963; Putnam 1995; Ingle-hart 2003; Welzel, IngleIngle-hart, Klingemann 2003); 3) poczucie kompetencji politycznej (Almond, Verba 1963); 4) zaufanie do współobywateli (Almond, Powell 1975; Putnam 1995; Sztompka 1996a; Inglehart 2003, Welzel, Inglehart, Klingemann 2003); 5) przeko-nanie, że celem podejmowanej aktywności publicznej jest realizacja dobra wspólnego (Putnam 1995; por. także Skąpska 1997)51.