Społeczeństwo polskie wobec demokratycznego systemu politycznego
5.2. Poparcie dla demokracji: uznanie dla demokracji a ocena funkcjonowania rodzimego systemu politycznego
Poziom poparcia Polaków dla demokracji był poddawany weryfikacji zanim system demokratyczny został w naszym kraju wprowadzony. Uchwycony u progu przemian wysoki poziom powszechnej akceptacji wybranych zasad demokracji (Adamski, Ja-siewicz, Rychard 1987; Duma 1983; Gebethner, Uhlig 1988; Kolarska, Rychard 1996) stanowił ważny argument potwierdzający tezę o konieczności demokratyzacji pol-skiego systemu politycznego i pozwalał zakładać, że proces ten ma szansę cieszyć się niesłabnącym poparciem.
Tymczasem prowadzone po 1989 r. pogłębione badania nad postawami Polaków wobec demokracji i nowego porządku politycznego szybko wykazały, że orientacje te były często niespójne. Niespójność ta wyrażała się trojako. Po pierwsze dowiedziono, że poparcie dla demokracji jako najlepszej formy rządu nie zawsze miało charakter bezwzględny. Towarzyszyły mu bowiem takie orientacje, jak uznanie dla rządów tzw. silnej ręki (Reykowski 1993a) czy akceptacja twierdzenia, że w sytuacjach podyktowa-nych interesem państwa, władza może odstąpić od przestrzegania prawa (Miszalska 1996). Po drugie, uznaniu demokracji jako najlepszej formy sprawowania władzy czę-sto towarzyszyło odrzucenie wybranych wartości demokratycznych, w tym na przy-kład ochrony praw mniejszości (Miszalska 1996; Waldron-Moore 1999; Grabowska, Szawiel 2001). Po trzecie, szybko okazało się także, że ogólnemu poparciu dla de-mokracji towarzyszy silny krytycyzm wobec funkcjonowania systemu demokratycz-nego w kraju (Kempny 1997), a także jego głównych instytucji, zarówno tych, które uczestniczą w procesie artykulacji żądań społecznych, jak i organów odpowiedzial-nych za podejmowanie i wcielanie w życie decyzji prawnopolityczodpowiedzial-nych (Pełczyńska-Nałęcz 1998)13. Innymi słowy, wyraźnie zaznaczał się rozdźwięk między „uogólnionym” a „określonym” poparciem politycznym.
Pojawia się pytanie o dynamikę poparcia politycznego wśród Polaków w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku i na początku wieku XXI. Czy zjawiska uchwycone w pierwszej fazie zmiany systemowej uległy utrwaleniu czy też zmianie? Wśród jakich kategorii społecznych należy szukać największych zwolenników demokracji i demo-kratycznego systemu politycznego w kraju, a gdzie lokują się malkontenci? Czy istnie-ją związki pomiędzy różnymi wymiarami poparcia dla demokracji oraz między nimi a innymi postawami politycznymi?
Rezultaty porównawczych badań sondażowych potwierdzają, że poziom „uogólnio-nego” poparcia Polaków dla demokracji nie odbiega od uznania, jakim ten system poli-tyczny cieszy się w innych, także tzw. starych, demokracjach (por. rozdz. 4.3). Wyniki cyklicznych pomiarów tej postawy realizowanych przez krajowe ośrodki badawcze pozwalają jednak pełniej uchwycić jej dynamikę. Tabela 24 prezentuje odsetki odpo-wiedzi twierdzących na pytanie, czy demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów uzyskiwane w latach 1995–2007. Ich wartości wahały się w tym czasie od
13 I tak na przykład w okresie od września 1989 do maja 1993 r. pozytywne oceny funkcjonowania obu izb parlamentu zmalały z ponad 80% do 20% (Cybulska, Sęk, Wenzel, Wójcik 2000).
60 do 74%, przy czym najwyższy poziom akceptacji omawianego twierdzenia został odnotowany w ostatnim pomiarze mającym miejsce bezpośrednio po wyborach par-lamentarnych i trudno na razie wyrokować, czy jest on zwiastunem trwałej zmiany tendencji14. Na uwagę zasługuje ponadto fakt utrzymywania się wysokiego odsetka odpowiedzi wskazujących na brak określonej postawy wobec wyższości demokracji nad innymi formami rządów.
Tabela 24. Poparcie dla demokracji jako najlepszej formy rządów w latach 1995–2007
Czy zgadza się Pan(i) czy też nie zgadza ze stwierdzeniem, że demokracja ma przewagę
nad wszelkimi innymi formami rządów?
Wskazania według terminów badań (%)
V ‘95 X ‘97 III ‘99 IV ‘00 XI ‘01 III ‘02 III ‘03 V ‘04 XI ‘06 XI ‘07 Zgadzam się a 67 63 64 71 63 66 62 60 62 74 Nie zgadzam się b 17 16 19 12 17 14 15 18 18 11 Trudno powiedzieć 16 21 17 17 20 20 23 22 20 15
a Zsumowane odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam” i „raczej się zgadzam”.
b Zsumowane odpowiedzi „zdecydowanie się nie zgadzam” i „raczej się nie zgadzam”. Źródło: Zestawienie własne na podstawie CBOS (2003/03, XI 2007).
Przyzwoity poziom „uogólnionego” poparcia Polaków dla demokracji okazuje się jednak znacznie niższy, jeśli zmierzy się go przy pomocy inaczej sformułowanego pytania. Gdy w jednym pytaniu pojawia się wybór pomiędzy trzema twierdzeniami – a mianowicie: „demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów”, „niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż rządy demokra-tyczne” oraz „dla ludzi takich jak ja, nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rząd jest demokratyczny czy niedemokratyczny” – bezwarunkowe poparcie dla demokracji okazuje się znacznie słabsze (por. tab. 25). W latach 1999–2004 jego poziom wahał się bowiem od 29 do 35%. Wyższą akceptacją cieszy się natomiast w społeczeństwie polskim pogląd alternatywny, wyrażający obojętność wobec formy sprawowania władzy. Traktowany jest on jako wskaźnik alienacji Polaków wobec demokratycz-nego systemu polityczdemokratycz-nego15. Dla odróżnienia go od stosowanego tutaj rozumienia alienacji politycznej jako braku poczucia kontroli poznawczej i praktycznej w sferze publicznej, można tę postawę określić mianem apatii. Upoważnia do tego typologia postaw ze względu na stopień spójności ze strukturą polityczną, sformułowana przez
14 Niższe w porównaniu badaniami WVS i EVS wartości tego wskaźnika poparcia politycznego wynikają z uwzględnienia odpowiedzi „trudno powiedzieć”, które w prezentacji rezultatów tamtych badań zostały po-minięte.
15 Kiedy postawa ta jest mierzona za pomocą odrębnego pytania, z opinią głoszącą, że „dla ludzi takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rządy są demokratyczne czy niedemokratyczne”, zgadza się jesz-cze więcej osób. Od 1995 do kwietnia 2007 r. odpowiedzi twierdzącej udzielało od 38 do 50% respondentów, a jedynie po wyborach parlamentarnych w październiku 2007 r. odsetek respondentów zgadzających się z tym twierdzeniem zmniejszył się z 43% do 29% (CBOS XI 2007).
Almonda i Verbę (1963; 1995). Zgodnie z nią, orientacja apatyczna charakteryzuje się wiedzą na temat obiektów politycznych przy jednoczesnym występowaniu obojętnych postaw emocjonalno-oceniających wobec nich. Postawę alienacyjną charakteryzuje natomiast współwystępowanie wiedzy na temat obiektów politycznych oraz negatyw-nych nastawień emocjonalno-wartościujących. O zasięgu występowania tej orientacji w społeczeństwie polskim świadczyć może stopień rozpowszechnienia przekonania, że rządy niedemokratyczne są czasem bardziej pożądane niż rządy demokratyczne. Jak przekonuje o tym zestawienie zawarte w tabeli 25, obejmuje ono do 20% Polaków16. Tabela 25. Bezwarunkowe poparcie dla demokracji jako najlepszej formy rządów
Które z poniższych stwierdzeń jest najbardziej zgodne z Pana(i) przekonaniem?
Wskazania według terminów badań (%) I ‘99 VI ‘01 III ‘03 VII ‘03 VIII ‘04 XI ‘04 Demokracja ma przewagę
nad wszelkimi innymi formami rządów 31 34 35 31 29 34 Niekiedy rządy niedemokratyczne
mogą być bardziej pożądane niż rządy
demokratyczne 12 20 15 19 19 14
Dla ludzi takich jak ja, nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rząd jest
demokratyczny czy niedemokratyczny 40 35 41 40 39 40
Trudno powiedzieć 17 11 9 10 13 10
Źródło: zestawienie własne na podstawie CBOS I 2005 oraz badanie własne (CBOS 2004/24).
Głębsza analiza sugeruje, że stosunek Polaków do demokracji pozostaje nadal pełen sprzeczności, a poparcie dla niej – niekonsekwentne. Zdarza się bowiem, że ludzie akceptują poglądy, które pozostają ze sobą w sprzeczności. I tak na przykład rezultaty badania EVS z 1999 r. wskazują, że porównywalnym, wysokim poparciem przekraczającym poziom 80%, cieszył się w społeczeństwie polskim zarówno system demokratyczny, jak i władza ekspertów spoza kół rządowych (Konieczna 2002). Nie-spójności w postawach Polaków wobec demokracji wykazały także badania CBOS przeprowadzonego w 2001 r. Wynika z nich na przykład, że 37% osób deklarujących, iż „lepszego systemu od demokracji nie wymyślono”, wierzy jednocześnie, że „odro-bina dyktatury jeszcze nikomu nie zaszkodziła”, 47% przekonanych, że „spory między partiami są czymś normalnym” uważa też, że stanowią one „jedną z przyczyn naszych trudności”, a 51% uznających, że „partie polityczne są niezbędne dla dobrego działa-nia demokracji” przyznaje jednocześnie, że zamiast nich „ludzie woleliby u władzy zdecydowanego, znającego się na rzeczy człowieka” (CBOS 2001/17)17.
16 Gdy stosunek do tej opinii jest weryfikowany w oddzielnym pytaniu, odsetek postaw wyrażających ak-ceptację okazuje się jeszcze wyższy. Pomiędzy rokiem 1995 a kwietniem 2007 r. wahał się on bowiem od 35 do 52%. Tuż po wyborach parlamentarnych w październiku 2007 r. spadł on do poziomu 31% (CBOS XI 2007).
17 Podane odsetki odnoszą się do kategorii odpowiedzi „zdecydowanie się zgadzam”, udzielanych w obu przypadkach składających się na przywołane pary opinii.
Pojawia się pytanie o przyczyny dualizmu w postawach Polaków wobec demokra-cji. Przyzwolenie na „odrobinę dyktatury” bywa tłumaczone wysokim poziomem au-torytaryzmu części społeczeństwa polskiego (Korzeniowski 1993; Wiatr 1999). Owa skłonność do podporządkowania się silnej władzy może być także wyrazem poczucia chaosu spowodowanego brakiem przejrzystości nowych reguł gry i rozczarowania działaniami elit politycznych (Miszalska 1996) oraz nieprzystawalnością praktyki po-litycznej do teorii. Z jednej strony społeczeństwo zaakceptowało ogólne zasady, któ-rymi powinno rządzić się państwo demokratyczne, z drugiej jednak dostrzega istotne problemy, jakie niesie ze sobą ich realizacja na rodzimym gruncie. Poza tym, przyczy-ną występowania zróżnicowanego poziomu poparcia dla demokracji może być także niejednakowe rozumienie tego pojęcia. W tym kontekście formułowana jest sugestia, że osoby definiujące demokrację jako system zapewniający dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne nie muszą dostrzegać sprzeczności między rozwiązaniami autorytarnymi a ustrojem demokratycznym (CBOS VIII 2001). Jeśli te założenia są prawdziwe, to powinno się okazać, że na stosunek Polaków do demokracji jako formy sprawowa-nia władzy wpływają orientacje wobec rodzimego systemu politycznego oraz sposób ujmowania istoty systemu demokratycznego. Silniejszemu przekonaniu o wyższości demokracji nad innymi formami sprawowania władzy powinno zatem towarzyszyć większe zadowoleniu z funkcjonowania ustroju demokratycznego w kraju oraz uj-mowanie demokracji w kategoriach instytucji i procedur, a zatem tych elementów, które pojawiają się w procesie demokratyzacji najszybciej. Z kolei, postrzeganie de-mokracji jako porządku służącego realizacji konkretnych wartości, w tym dobrobytu materialnego i bezpieczeństwa socjalnego, może łączyć się z niższym poparciem dla demokratycznego systemu politycznego.
Tabela 26. Zadowolenie z funkcjonowania demokracji w Polsce w latach 1995–2007
Czy jest Pan(i) zadowolony(a) ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w Polsce?
Wskazania według terminów badań (%) V
‘95 ‘95X ‘96XI ‘97X ‘98V ‘99III XII ‘99 ‘00IV ‘01XI ‘02III VII ‘03 ‘04XI ‘05XI ‘06XI ‘07IV Zadowolony a 24 30 44 40 41 28 35 27 34 24 20 26 34 30 31 Niezadowolony b 67 58 47 50 46 62 56 64 53 64 71 63 56 58 59 Trudno powiedzieć 9 12 9 10 13 10 9 9 14 12 9 12 10 12 12
a Zsumowane odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak”.
b Zsumowane odpowiedzi „zdecydowanie” i „raczej nie”. Źródło: CBOS XI 2007.
Jeśli chodzi o zadowolenie z funkcjonowania rodzimej demokracji, to od początku przemian politycznych w Polsce ulega ono wyraźnym fluktuacjom. Tylko w okresie od 1995 do 2006 r. wahania jego poziomu, który – notabene – nie przewyższył do tej pory zasięgu niezadowolenia, wyniosły 24% (por. tab. 26). Częsta zmiana
war-tości tego wskaźnika poparcia politycznego – obserwowana także wśród obywateli zachodnich demokracji (por. rozdz. 4.3) – wynika z faktu, że jest ona kształtowana pod wpływem ocen konkretnych decyzji politycznych i funkcjonowania instytucji publicznych (Zagórski 2001; CBOS IX 2003). Kilkakrotnie uchwycony został także wpływ wyborów parlamentarnych i prezydenckich na tę postawę, polegający na tym, że bezpośrednio po ich przeprowadzeniu następował wzrost zadowolenia z funkcjo-nowania demokracji w Polsce (CBOS XII 2005; I 2007)18.
Choć zmiany poziomu zadowolenia z funkcjonowania rodzimej demokracji są zja-wiskiem naturalnym, nie należy ich bagatelizować, zwłaszcza wówczas, gdy wpływają one istotnie na stopień poparcia dla demokracji jako najlepszej formy rządów. Rezultaty badań sondażowych prowadzonych w latach 90. dostarczały co prawda dowodów, że na poziomie zagregowanym poparcie uogólnione wyrażane w przekonaniu, iż demo-kracja ma przewagę nad innymi systemami politycznym, było w społeczeństwie pol-skim niezależne od opinii na temat funkcjonowania rodzimego systemu politycznego. Świadczyć o tym miał fakt, że kierunki zmian aprobaty demokracji jako najbardziej po-żądanego systemu politycznego i zadowolenia z jej funkcjonowania w kraju nie pokry-wały się. Obniżaniu się ocen działania rodzimego systemu politycznego towarzyszył często wzrost poparcia dla samej demokracji oraz przemian demokratycznych w kraju (Strzeszewski, Wenzel 2000; Samarkina, Lyzogub 2001; Zagórski 2001). Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywano w dużych pokładach zadowolenia z przeprowadzenia zmian w naszym kraju i nadziei na przyszłą poprawę sytuacji oraz w przypisywaniu odpowie-dzialności za obecne problemy poprzedniemu porządkowi polityczno-gospodarczemu (Zagórski 2000). Współwystępowanie spadku oceny rodzimego systemu politycznego i wzrostu poparcia dla demokracji traktowane było także jako potwierdzenie tego, że Polacy uważają demokratyczne mechanizmy funkcjonowania państwa za środek umożliwiający poprawę systemu, a nie przyczynę jego bieżących niedomogów (CBOS VIII 2000).
Szczegółowe analizy dowodzą jednak, że na poziomie jednostkowym już w drugiej połowie lat 90. XX w. następował wzrost – ciągle jeszcze niewielkiego – wpływu oceny funkcjonowania rodzimego systemu politycznego na poparcie dla demokracji. Spro-wadzał się on do tego, że osoby bardziej zadowolone z działania polskiej demokracji częściej potwierdzały, iż system demokratyczny jest najlepszą formą rządów (Zagórski 2001). Utrzymywanie się i wzmacnianie owej zależności wskazywałoby, że w warun-kach polskich niespełnione zostało jedno z ważnych kryteriów stabilności demokracji, jakim jest uniezależnienie poparcia społecznego dla demokracji od opinii dotyczących funkcjonowania różnych aspektów rodzimego systemu politycznego. Innymi słowy, że pojawia się zjawisko desencanto (por. rozdz. 2.3). Hipoteza ta zostanie teraz poddana weryfikacji.
18 Prawdopodobnie efekt wyborów był widoczny także w ostatnim pomiarze omawianej postawy, przepro-wadzonym w listopadzie 2007 r., a zatem niedługo po wyborach parlamentarnych. Dowodzi on, że zadowole-nie z rodzimej demokracji uległo wyraźnemu, zadowole-niespotykanemu dotąd na taką skalę, wzmoczadowole-nieniu i osiągnęło poziom 46% (CBOS XI 2007).
Rekonstrukcji determinant poparcia dla demokracji posłużyła analiza regresji przeprowadzona na danych pochodzących z badań CBOS zrealizowanych w marcu 2003 r. (CBOS 2003/03). Zmiennymi zależnymi były – kolejno – poparcie dla opinii, że demokracja ma przewagę nad innymi formami sprawowania władzy oraz zado-wolenie z działania demokracji w kraju. Wśród zmiennych niezależnych znalazły się cechy społeczno-demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie, dochody, wielkość miej-sca zamieszkania, stopień religijności), czynniki subiektywne (ocena warunków życia rodziny, ocena sytuacji gospodarczej kraju, zainteresowanie polityką, identyfikacja polityczna) oraz wybrane postawy polityczne, w tym ocena funkcjonowania instytu-cji politycznych, sposób rozumienia demokrainstytu-cji oraz – dla modelu, w którym zmien-ną zależzmien-ną było poparcie dla demokracji jako najlepszej formy sprawowania władzy – zadowolenie z działania demokracji w kraju (por. tab. 27). Uwzględnione zmienne wyjaśniły prawie 11% wariancji poparcia dla demokracji jako formy rządów oraz 20% zróżnicowania opinii o rodzimym systemie demokratycznym.
Wyniki analizy regresji potwierdziły istotność wpływu orientacji wobec rodzimego systemu demokratycznego na poparcie dla samej demokracji. Wyższy poziom zado-wolenia z jego funkcjonowania wiązał się z silniejszym przekonaniem, że demokracja ma przewagę nad innymi formami sprawowania władzy przy pozostałych zmiennych na stałym poziomie. Co prawda, ocena funkcjonowania rodzimych instytucji politycz-nych nie miała żadnego wpływu netto na stopień poparcia demokracji jako najlepszej formy rządów, oddziaływuje ona jednak na niego pośrednio poprzez determinowanie poziomu zadowolenia z systemu demokratycznego działającego w kraju. To właśnie stosunek do czterech instytucji publicznych (rządu, Sejmu, Senatu i prezydenta) oka-zał się bowiem najsilniejszą determinantą stosunku do rodzimej demokracji.
W przyjętym modelu na uogólnione poparcie dla demokracji silniejszy wpływ od oceny rodzimej demokracji wywiera jednak sposób rozumienia tego systemu politycz-nego. Silniejszemu poparciu sprzyja ujmowanie demokracji przede wszystkim w kate-goriach procedur i wartości, ale także podmiotowości obywatelskiej. Nieistotne okaza-ło się natomiast oddziaływanie definiowania demokracji jako państwa socjalnego oraz w kategoriach kolektywizmu i liberalizmu gospodarczego. Ponadto na poziom uogól-nionego poparcia politycznego oddziaływuje także stopień zainteresowania sprawami publicznymi oraz identyfikacja polityczna. Przekonaniu, że demokracja ma przewagę nad innymi formami sprawowania rządów sprzyja zaangażowanie poznawcze w spra-wy polityczne, a także prawicowa orientacja polityczna.
Z kolei stosunek do systemu politycznego w Polsce okazał się determinowany, obok oceny instytucji publicznych, przez ocenę warunków życia swojej rodziny i sytuacji gospodarczej w kraju, a także wiek, poziom zarobków, stopień religijności i wykształ-cenie. Zadowoleniu z rodzimego systemu politycznego sprzyjała lepsza obiektywna i subiektywna sytuacja materialna rodziny, pozytywna ocena sytuacji gospodarczej kraju, większe zaangażowanie w praktyki religijne i młodszy wiek. Jednocześnie jed-nak wyższy krytycyzm charakteryzował osoby z wyższym wykształceniem19.
19 Rezultaty późniejszych badań zaprzeczają jednak temu związkowi. W 2006 r. osoby zadowolone z funk-cjonowania rodzimej demokracji rekrutowały się właśnie głównie spośród osób z wyższym wykształceniem oraz należących do inteligencji (CBOS IV 2006).
Tabela 27. Współczynniki regresji dla wymiaru oceny polskiego systemu politycznego oraz poparcia dla demokracji jako najlepszej formy rządów
Poparcie dla demokracji jako najlepszej formy rządówa Zadowolenie z działania demokracjib B Beta B Beta Stała 1,932 3,213 Płeć (kobieta)* Wiek (w latach) -,004 -,101
Miesięczne dochody (zł na osobę) ,000 ,091 Wykształcenie podstawowe*
Wykształcenie zawodowe*
Wykształcenie wyższe* -,143 -,066
Wieś*
Miasto poniżej 20 tys.* Miasto od 20 do 50 tys. * Miasto od 51 do 100 tys. * Miasto pow. 500 tys.*
Uczestnictwo w praktykach religijnych* ,047 ,086 Ocena obecnej sytuacji gospodarczejc ,137 ,134 Ocena warunków materialnych rodziny* ,075 ,122 Ocena instytucji politycznychd ,215 ,302 Zainteresowanie polityką* ,071 ,121
Poglądy polityczne (lewica-prawica)* ,033 ,078 Wymiary rozumienia demokracjie
Procedury i wartości ,125 ,216 Państwo socjalne
Podmiotowość obywatelska ,057 ,097 Kolektywizm i liberalizm gospodarczy
Zadowolenie z funkcjonowania demokracji ,065 ,081 X X
Skorygowane R2 0,106 0,203
W tabeli ujęto tylko współczynniki istotne na poziomie p<0,05. Współczynniki istotnie na poziomie p<0,005 zostały dodatkowo wytłuszczone.
* Zob. opis zmiennych w tabeli 22.
a Wartości od 1 („zdecydowanie się nie zgadzam”) do 4 („zdecydowanie się zgadzam”); b wartości od 1 („zde-cydowanie nie”) do 4 („zde(„zde-cydowanie tak”); c wartości od 1 („bardzo zła”) do 5 („bardzo dobra”); d skala czynnikowa ocen czterech instytucji (rządu, Sejmu, Senatu, prezydenta); e wartości dla czterech wymiarów rozumienia demokracji wyodrębnionych w analizie czynnikowej (zob. tab. 21).
Źródło: obliczenia własne na podstawie CBOS 2003/03.
W oddzielnej analizie uchwycony został także związek pomiędzy poparciem poli-tycznym a kategoriami zawodowymi. Jeśli chodzi o poparcie uogólnione, to najczęś-ciej deklarowali je przedstawiciele inteligencji (61%), najrzadziej natomiast robotnicy niewykwalifikowani (24%) i rolnicy (25%). Z kolei osoby zatrudnione na stanowiskach
kierowniczych stanowiły jedyną kategorię, w której odsetek ocen pozytywnych ro-dzimego systemu demokratycznego (53%) przewyższał oceny negatywne, które były z kolei najczęściej wyrażane przez reprezentantów inteligencji (86%)20.
Wyraźne zróżnicowanie w zasięgu występowania poparcia politycznego zostało ponadto uchwycone pomiędzy mieszkańcami poszczególnych województw. Przeko-nanie, że demokracja ma przewagę nad innymi formami sprawowania władzy było w 2003 r. najbardziej rozpowszechnione w województwie zachodniopomorskim, gdzie zgadzał się z nim co drugi mieszkaniec. W niemal wszystkich pozostałych jednostkach terytorialnych poparcie uogólnione wahało się od 31 do 48%, a jedynie w świętokrzy-skim nie przekroczyło 13%. W tym województwie, ale także w podkarpackim, wyraź-nie natomiast dominowały odpowiedzi traktowane jako wskaźniki apatii politycznej. Jeśli natomiast chodzi o zróżnicowanie w zadowoleniu z funkcjonowania demokracji w kraju, to – choć było ono dość wyraźne – nie okazało się jednak istotne statystycznie.
Przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie trzech ogólnych wniosków. Po pierwsze, potwierdzona została zależność pomiędzy oceną funkcjonowania pol-skiego systemu politycznego a poparciem dla demokracji. Chociaż przedwcześnie jest może mówić o występowaniu zjawiska desencanto w społeczeństwie polskim, zasadne wydaje się jednak uznanie, że utrzymujący się przez dłuższy czas krytycyzm wobec rodzimego systemu politycznego może zaowocować trwałym deficytem legi-tymizacji demokracji w naszym kraju21. Z analizy uwarunkowań stosunku do demo-kracji działającej w kraju można wnioskować, że podstawą owej legitymizacji jest ja-kość funkcjonowania instytucji politycznych oraz sprawność systemu gospodarczego przekładająca się na materialny wymiar życia obywateli.
Po drugie, sposób interpretacji istoty demokracji okazał się wpływać jedynie na ogólne poparcie dla tego systemu politycznego. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że poparciu temu sprzyja takie definiowanie demokracji, które jest zbliżone do koncepcji teoretycznych22. Nieistotny statystycznie okazał się natomiast wpływ ujmowania demokracji na ocenę jej działania w kraju. Nie ma za-tem podstaw do weryfikacji hipotezy, że zgodność potocznych wyobrażeń o istocie i celach demokracji z zasadami realizowanymi w rodzimym systemie politycznym sprzyja jego poparciu, jak sugerują to badania prowadzone w innych krajach (Korn-berg, Clarke 1994). Nie można jednak także ostatecznie odrzucić twierdzenia, że brak
20 W obu przypadkach zależności były istotne statystycznie, na poziomie p<,005. Współczynniki tau
Goodmana i Kruskala wyniosły ,051 w odniesieniu do poparcia uogólnionego oraz ,032 w odniesieniu do
poparcia określonego. Uwzględnienie kategorii społeczno-zawodowych bezpośrednio w modelach regresji potwierdza jedynie, że najbardziej zadowoleni z rodzimej demokracji są przedstawiciele kadry kierowniczej.
21 Kolejne badania potwierdziły, że niezadowolenie z funkcjonowania rodzimej demokracji wzmacnia krytycyzm wobec demokracji w ogóle, obniżając odsetek osób przyznających jej przewagę nad innymi form-ami rządów. Niemniej wyższość demokracji nadal uznaje większość nie tylko zadowolonych, ale i niezadowo-lonych z funkcjonowania rodzimego systemu demokratycznego (CBOS VI 2004, I 2005, IV 2006).
22 Oczywiście nie wszystkie cechy składające się na oba wymiary rozumienia demokracji, które sprzyja-ją wyższemu poparciu tego systemu politycznego („procedury i wartości” oraz „podmiotowość obywatelska”), w jednakowym stopniu spełniają warunek zgodności z koncepcjami teoretycznymi. W żadnej z nich nie znaj-dziemy zasady doboru najlepszych ludzi do sprawowania władzy jako konstytutywnej cechy demokracji. Z kolei ciągłe konsultowanie ze społeczeństwem ważnych decyzji państwowych może być uznane za istotne przez zwo-lenników demokracji uczestniczącej, ale już niekoniecznie proceduralnej.
zgodności pomiędzy wyobrażeniami o zasadach demokratycznych a stopniem ich realizacji przyczynia się do społecznego odrzucenia instytucji demokratycznych (por.