Rola kultury politycznej w osiąganiu demokratycznej konsolidacji

Przekonanie, że postawy i zachowania członków społeczeństwa wpływają na jakość i trwałość demokracji pojawia się w pracach wielu przedstawicieli nauk społecznych. W 1835 r. Alexis de Tocqueville uzasadniał, że skuteczność amerykańskiej republiki demokratycznej opierała się na utrwalonych obyczajach, odnoszących się do pew-nych praktyk (habits of the heart) oraz do „właściwych ludziom pojęć, do przekonań, jakie żywią oraz do wszystkich idei, które składają się na ich sposób myślenia” (1976: 213). Obok odpowiednich warunków socjoekonomicznych, Seymour M. Lipset (1968: 96–97) za konieczny warunek demokratycznej stabilności uznał także upowszechnie-nie przekonania, że istupowszechnie-niejące instytucje demokratyczne są najbardziej odpowiedupowszechnie-nie. Owa wiara w prawomocność systemu politycznego ma z kolei szansę zaistnieć, gdy zasady, na których się on opiera, są zgodne z wartościami podzielanymi przez społe-czeństwo43. W jednej z ostatnich publikacji również Robert Dahl (2000: 146), autor koncepcji poliarchii, wyraźnie formułuje tezę o ważności kultury politycznej. Twierdzi bowiem, że „nadzieje na stabilną demokrację w danym kraju rosną, jeżeli jego obywa-tele i przywódcy stanowczo popierają demokratyczne idee, wartości i praktyki. Najso-lidniejsze poparcie występuje wtedy, kiedy owe przekonania i predyspozycje są zako-rzenione w kulturze danego kraju i w znacznej mierze przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Innymi słowy, kiedy w kraju panuje demokratyczna kultura polityczna”.

Systematyczny, opierający się na rezultatach badań reprezentatywnych namysł nad rolą postaw politycznych obywateli w stabilności demokracji zapoczątkowała jednak publikacja Sidneya Verby i Gabriela Almonda The Civic Culture. Political Attitudes

and Democracy in Five Nations (1963). Posługując się wynikami sondaży

przepro-wadzonych w pięciu krajach – Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Włoszech i Niemczech zachodnich – autorzy wykazali, że jakość demokratycznej polityki zależy od kultury politycznej społeczeństwa, a zatem od „specyficznie poli-tycznych orientacji – postaw wobec systemu politycznego i jego różnych elementów oraz postaw wobec roli jednostki w tym systemie” (Almond, Verba 1963: 13). De-mokracje Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych zawdzięczały swą trwałość po-wszechności odpowiednich orientacji politycznych. Z kolei odnotowane w Meksyku, Włoszech i Niemczech zachodnich przypadki destabilizacji i załamania demokracji wydarzyły się, gdyż obywatele tych krajów nie byli wystarczająco mocno przywiązani do wartości i praktyk demokratycznych (Almond, Verba 1963).

W duchu teorii systemowej (por. Easton 1975) autorzy The Civic Culture rozpa-trywali kulturę polityczną jako syndrom postaw formowanych wobec czterech rodza-jów obiektów politycznych, a mianowicie „systemu jako całości”, „obiektów wejścia”, „obiektów wyjścia” oraz „jednostki we wspólnocie politycznej”. „System jako całość” odnosić się miał do takich elementów, jak naród i jego historia, system polityczny oraz rozwiązania ustrojowe. „Obiekty wejścia” bądź „obiekty inicjujące” to z kolei te

pod-43 Przypomnijmy, że także David Beetham (1995) uznaje, że elementem legitymizacji systemu polityczne-go jest zbieżność reguł, wartości i celów władzy z przekonaniami funkcjonującymi wśród obywateli, a Daniel Bell (1996: 249–277) mówi o konieczności pojawienia się filozofii publicznej, która łączyłaby przekonania rządzących i rządzonych, interesy osobiste z interesami społecznymi.

mioty, które uczestniczą w procesie artykulacji żądań społecznych oraz ich przekła-daniu na decyzje polityczne. Funkcję taką pełnią między innymi partie polityczne, grupy nacisku i środki masowego przekazu. Do „obiektów wyjścia” bądź „obiektów wynikowych” zaliczone zostały biurokracja i sądy, których rola polega na udziale w procesie administracyjnym, czyli na realizacji konkretnych postanowień politycz-nych. Wreszcie „jednostka we wspólnocie politycznej” odnosić się miała do praw i obowiązków obywatelskich (Almond, Verba 1963: 15–16).

Pojęcie „postawy” zostało z kolei zdefiniowane – zgodnie z podejściem zapropo-nowanym przez Talcotta Parsonsa i Edwarda Shilsa – jako „uwewnętrznione aspek-ty obiektów i relacji”, tworzące kompleks orientacji poznawczych, emocjonalnych oraz wartościujących, a zatem wiedzy i przeświadczeń dotyczących poszczególnych obiektów politycznych, uczuć żywionych względem nich oraz sądów i opinii o nich (Almond, Verba 1963: 15). W analizie wybranych aspektów kultury politycznej pięciu społeczeństw Almond i Verba skupili jednakże uwagę jedynie na dwóch wymiarach postaw politycznych, a mianowicie poznaniu politycznym oraz uczuciach. Pominię-cie orientacji wartościujących może świadczyć o trudności ich wyodrębnienia jako osobnego poziomu analizy. Jak sami autorzy The Civic Culture przyznali, oceny od-wołują się bowiem zarówno do wiedzy, jak i do uczuć.

Z jednakową uwagą nie zostały także przez Almonda i Verbę potraktowane wszystkie wyodrębnione obiekty postaw politycznych. Najmniej miejsca poświęcili „systemowi jako całości”. Orientacje Amerykanów, Brytyjczyków, Meksykan, Niem-ców i Włochów wobec tego obiektu zostały przez nich zweryfikowane tylko na po-ziomie uczuć. Wskaźnikiem tych postaw uczynili poczucie dumy narodowej odno-szącej się do kraju jako całości, jego cech fizycznych oraz funkcjonujących w nim rozwiązań instytucjonalnych44. Pozostałe obiekty kultury politycznej zostały nato-miast poddane wnikliwszej obserwacji i wielowymiarowej analizie. I tak, wskaźnika-mi postawy poznawczej wobec „obiektów wejścia” autorzy uczynili zainteresowanie sprawami publicznymi i przebiegiem kampanii wyborczych. Wymiar emocjonalny orientacji wobec tych obiektów rekonstruowali natomiast na podstawie uczuć ży-wionych wobec dyskusji politycznej, instytucji głosowania, kampanii wyborczej oraz przedstawicieli poszczególnych partii politycznych. Z kolei za wskaźniki orientacji poznawczej wobec „obiektów wyjścia” uznane zostało postrzeganie wpływu, jaki sa-morząd lokalny i rząd centralny wywierają na życie jednostek, a także opinia, czy wpływ ten ma charakter pozytywny. Do weryfikacji uczuć wobec „obiektów wyjścia” posłużyły autorom przekonania o byciu właściwie traktowanym przez przedstawi-cieli urzędów publicznych i policji. Postawy te określili mianem kompetencji podda-nego. Wreszcie aspekt poznawczy postawy wobec miejsca „jednostki we wspólnocie politycznej” został poddany weryfikacji na podstawie opinii, czy obywatel powinien aktywnie uczestniczyć w sprawach swojej wspólnoty lokalnej. Wskaźnikiem postaw afektywnych – i związanych z nimi orientacji wartościujących – wobec roli jednostki

44 W późniejszej publikacji Almond – wraz z G. Binghamem Powellem (1975: 579) – dowodzą, że właśnie „problem orientacji wobec narodowego systemu politycznego jako całości stanowi jedno z najpoważniejszych zagadnień rozwoju kultury politycznej nowych państw”. W krajach, które nie mają dłuższej tradycji więzi na-rodowej z trudnością bowiem upowszechniają się sprzyjające postawy wobec tego obiektu politycznego.

w systemie stało się natomiast poczucie kompetencji obywatelskiej, mierzone oceną dostępności i skuteczności różnych strategii aktywności politycznej i gotowością ich podjęcia (Almond, Verba 1963).

Syndrom postaw politycznych umożliwiających konsolidację demokracji autorzy określili mianem „kultury obywatelskiej”. Różniła się ona od racjonalno-aktywistycz-nego modelu obywatelstwa demokratyczracjonalno-aktywistycz-nego, który uzależniał powodzenie demo-kracji od pełnego, oświeconego i racjonalnego zaangażowania wszystkich obywateli w sprawy publiczne. Koncepcja „kultury obywatelskiej” zakładała bowiem połączenie aktywności z pasywnością, lojalności wobec władzy centralnej z przywiązaniem do struktur i wartości lokalnych, racjonalności z emocjonalnością (Almond, Verba 1963: 8). Innymi słowy, kultura obywatelska stanowiła mieszankę orientacji należących do trzech idealnych (w rozumieniu weberowskim) typów kultury politycznej, a miano-wicie kultury zaściankowej odpowiadającej tradycyjnej strukturze politycznej, kultu-ry podporządkowania charaktekultu-rystycznej dla struktukultu-ry scentralizowanej władzy au-torytarnej oraz kultury uczestnictwa zgodnej ze strukturą demokratyczną (Almond, Verba 1963; Almond 1980).

Kultura obywatelska narodzić miała się w Wielkiej Brytanii dzięki zaistnieniu wa-runków, które umożliwiły sprawne odejście od struktur feudalnego państwa stanowe-go i przejście przez fazę absolutyzmu bez unicestwienia pluralizmu życia politycznestanowe-go. Do warunków tych należał szeroki zakres autonomii arystokracji, wspólnot lokalnych i korporacji zawodowych, tolerancja religijna oraz pojawienie się prężnej klasy ku-pieckiej. Rozwinięta postać kultury obywatelskiej pojawiła się natomiast w XIX w. w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych, które nigdy nie było zorganizowane we-dług zasad systemu feudalnego. Dominacja kultury obywatelskiej w obu społeczeń-stwach przyczyniła się, zdaniem Almonda i Verby, do wyjątkowej – w porównaniu z innymi branymi pod uwagę przypadkami – stabilności systemu demokratycznego.

Koncepcja kultury obywatelskiej spotkała się z żywym zainteresowaniem ze strony członków międzynarodowej społeczności naukowej. Zaprezentowane przez Almonda i Verbę wnioski były przytaczane i komentowane w publikacjach z takich dziedzin, jak nauki polityczne, socjologia, antropologia, psychologia czy edukacja (Almond, Verba 1980). Jednocześnie poddawano je wielostronnej krytyce, w tym zwłaszcza wypominając słabości natury metodologicznej. Pracy zarzucano m.in. nieodpowiedni dobór porównywanych przypadków, niedopracowanie narzędzia ba-dawczego, przyjęcie zbyt szerokiego rozumienia kultury politycznej, uwzględniają-cego orientacje wobec obiektów spoza porządku politycznego, pominięcie postaw politycznych członków takich kategorii społecznych, jak elity polityczne, biurokra-cja, grupy interesów, dziennikarze, lokalne środowisko opiniotwórcze, nieuwzględ-nienie roli położenia klasowego w kształtowaniu postaw i zachowań politycznych, czy wreszcie przyjęcie założenia, że kultura determinuje kształt struktury politycznej (por. Almond 1980; Lijphart 1980; Pateman 1980; Street 1993). W odpowiedzi na te oraz inne zarzuty Almond i Verba przedstawili swoje stanowisko w kolejnej publika-cji The Civic Culture Revisited (1980). Stanowiła ona jednocześnie rewizję konceppublika-cji kultury obywatelskiej, obronę podstawowych jej założeń oraz próbę weryfikacji stop-nia jej aktualności. Spośród wielu zarzutów, autorzy szczególnie stanowczo

odrzu-cili założenie o jednokierunkowej zależności między kulturą a strukturą polityczną. Wyjaśnili, że kulturę polityczną traktują zarówno jako determinantę, jak i produkt owej struktury. Nie negują bowiem twierdzenia, że na przekonania, uczucia i warto-ści duży wpływ ma proces socjalizacji, w tym zwłaszcza polityczna socjalizacja osób dorosłych (Almond 1980).

Publikacja The Civic Culture zintensyfikowała namysł nad kulturowymi uwa-runkowaniami stabilności demokratycznej (Harrison 2003). Jego owocem stały się liczne analizy dowodzące znaczenia postaw politycznych obywateli dla konsolidacji demokracji45. Jedną z nich jest praca Roberta Putnama (1995), w której dowodzi ist-nienia związku pomiędzy dziedzictwem kulturowym regionów Włoch a kondycją funkcjonujących w nich samorządów terytorialnych. Odpowiedzialność za wyższą skuteczność instytucji demokracji lokalnej w regionach północnych – w porównaniu z południowymi – Putnam przypisał powszechności przekazywanych od pokoleń postaw i zachowań wspierających aktywność obywatelską i współpracę. Za wskaźniki skuteczności politycznej samorządów uznał natomiast stabilność gabinetów, termi-nowe uchwalenie budżetu, dobrze działający proces legislacyjny, sprawność we wdra-żaniu decyzji politycznych oraz odpowiedzialność biurokratyczną.

Wpływ kultury politycznej na stabilność demokracji został także uchwycony w koncepcji rozwoju ludzkiego rozwijanej współcześnie przez Ronalda Ingleharta i jego współpracowników. Rezultaty cyklicznych badań porównawczych, World

Va-lues Survey, pozwoliły im na sformułowanie tezy, zgodnie z którą w wyniku

przy-spieszonego rozwoju społeczno-ekonomicznego – dokonującego się od połowy ubiegłego wieku – w wielu społeczeństwach następuje zmiana w hierarchii wartości uznawanych społecznie. Tradycyjne i sprzyjające przetrwaniu wartości materiali-styczne (w tym bezpieczeństwo ekonomiczne i fizyczne) ustępują miejsca wartoś-ciom świecko-racjonalnym oraz postmaterialistycznym, które wzmacniają swobodną ekspresję. Owa transformacja stwarza optymalne warunki dla przejścia od autoryta-ryzmu do demokratycznego systemu politycznego oraz od demokracji formalnej do demokracji skutecznej (Inglehart 2003). Wskaźnikami owej skuteczności jest zasięg występowania praw obywatelskich oraz stopień integralności elit politycznych, która jest przeciwieństwem korupcji (Welzel, Inglehart, Klingemann 2003).

Autorzy dostarczają dowodów na potwierdzenie przyczynowego związku pomię-dzy trzema grupami zmiennych, a mianowicie rozwojem społeczno-gospodarczym, zmianą kulturową oraz demokratyzacją i demokratyczną konsolidacją. Rozwój spo-łeczno-gospodarczy – związany z takimi procesami, jak urbanizacja, poszerzanie do-stępu do edukacji, specjalizacja zawodowa, rozbudowa sieci organizacyjnych i osła-bianie nierówności poprzez dystrybucję dóbr – wyposaża członków społeczeństw jemu podlegających w indywidualne zasoby. Umożliwiają one pełne zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich związanych z biologicznym przetrwaniem, w tym

45 Pojęcie „kultura polityczna” było znane w nauce polskiej zanim rozpropagowane zostało przez Almon-da i Verbę. Posługiwał się nim już w 1916 r. Józef Siemieński. Intensyfikacja zainteresowania tym zagadnie-niem nastąpiła jednak dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w., głównie pod wpływem publikacji socjologów amerykańskich. Uwaga została przy tym głównie skoncentrowana na rozważaniach definicyjnych oraz pró-bach przystosowania koncepcji kultury politycznej do warunków polskich (Garlicki 2004: 30–38).

poczucia bezpieczeństwa materialnego oraz socjalnego. W wyniku tego pojawiają się potrzeby wyższego rzędu, wśród których coraz istotniejszego znaczenia nabiera mo-tywacja do poszerzania sfery osobistej ekspresji. Wyraża się ona w upowszechnianiu wartości zaangażowania obywatelskiego i formułowaniu żądań większego wpływu jednostek na decyzje, które je bezpośrednio dotyczą. Społeczna artykulacja tych aspi-racji stanowi źródło delegitymizacji autokaspi-racji, która nie przestrzega praw człowieka, natomiast w ustanowionych demokracjach sprzyja wzrostowi skuteczności przeja-wiającej się w praworządnym zachowaniu elit politycznych (Welzel, Inglehart, Klin-gemann 2003).

Owe zależności pomiędzy rozwojem społeczno-ekonomicznym, transformacją kulturową oraz demokratyzacją i konsolidacją demokracji stanowi spójny syndrom zmiany społecznej, której istotą pozostaje poszerzanie sfery wyboru ludzkiego46. W modelu tym konsolidacja demokratyczna dokonuje się pod wpływem rozwoju spo-łeczno-ekonomicznego zapośredniczonego przez czynniki kulturowe. Upowszechnie-nie pewnego wzoru postaw, w tym postaw politycznych, Upowszechnie-nie stanowi, co prawda, istoty konsolidacji demokracji, niemniej pozostaje ogniwem niezbędnym do jej osiągnięcia. Ronald Inglehart (2003: 167) przekonuje, że „w dłuższej perspektywie demokracji nie sposób zbudować poprzez zmiany instytucjonalne albo zabiegi elit. Liczą się też war-tości i przekonania zwykłych ludzi”. Rezultaty badań dowodzą przy tym, że owo od-działywanie wartości i orientacji politycznych na procesy formowania się porządku demokratycznego i konsolidacji demokracji ma zasięg uniwersalny (Welzel, Inglehart, Klingemann 2003; por. także Inglehart, Welzel 2003).

Zgodnie z koncepcją rozwoju ludzkiego, odpowiednia kultura polityczna nie tylko przesądza o stabilności starych demokracji, ale jest także ważna dla osiągnięcia kon-solidacji przez młode demokracje. Przekonanie to jest formułowane również przez innych autorów. Na przykład Guillermo O’Donnell wyodrębnia dwie fazy przejścia od autorytaryzmu do demokracji. Pierwszy etap, polegający na uformowaniu się rządu demokratycznego, sprowadza się do wykorzenienia wszelkich strukturalnych i zewnętrznych ograniczeń oraz wprowadzenia wyborów. Drugi krok na drodze ku pełnej demokracji – ustanowienie reżimu demokratycznego – wymaga zmian w za-chowaniach i wartościach obywateli tak, aby stały się one skuteczną barierą odwrotu od demokracji (cyt. za: Szklarski 1997: 198)47. Podobną rolę w przechodzeniu do sy-stemu demokratycznego przypisuje kulturze politycznej Attila Agh (2001). Przeko-nuje on, że o ile istotą okresu przejściowego jest budowa instytucji demokratycznych, o tyle konsolidacja demokratyczna polega na „rewolucji kulturowej”, odnoszącej się do ożywienia zorganizowanego, pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego oraz upowszechnienia postaw obywatelskich. W tym kontekście niebezzasadne wydaje się zatem przyjęcie założenia, że: „if we do not understand the complexities of how

pe-46 Prekursorami tej koncepcji są Sudhir Anand i Amartya Sen (Welzer, Inglehart, Klingemann 2003).

47 Według Radosława Markowskiego (2001) ukształtowanie się odpowiednich postaw politycznych – w tym zaufania do procesu wyborczego, wiary, że system demokratyczny oferuje alternatywę oraz gotowości do wyboru tej alternatywy – staje się niezbędne dla sprawnego funkcjonowania mechanizmu odpowiedzialności, będącego wskaźnikiem konsolidacji demokracji. Mechanizm ten jest w głównej mierze oparty na procedurze wyborów, za pomocą której obywatele oceniają działania i osiągnięcia ekipy rządzącej i opozycji oraz udzielają poparcia politykom poprzez przekazywanie im władzy.

ople perceive and experience politics, why they believe or reject certain values and institutions, or the way they make their choice of parties and policies, we cannot fully comprehend the difficulties and achievements of democratisation in postcom-munism” (Jabłoński, Meyer 1996: 7).