społeczeństw o różnym stażu demokratycznym Warunki, w których funkcjonują współczesne demokracje ulegają w ostatnich
4.8. Kultury polityczne na rozdrożu?
Analiza kultur politycznych społeczeństw demokratycznych pozwala na diagnozę kon-dycji współczesnych systemów demokratycznych, w tym na weryfikację tezy o istnie-niu kryzysu demokracji, zapowiadanego od niemal trzech dekad przez obserwatorów życia publicznego na Zachodzie (por. Norris 1999b; Cunningham 2002). Czy zatem rzeczywiście wśród orientacji politycznych dominują postawy antydemokratyczne, które świadczą o istnieniu realnej możliwości odchodzenia od demokracji? Czy można dojrzeć uniwersalną tendencję polegającą na obniżaniu się wartości takich wskaźników kultury obywatelskiej, jak poparcie dla idei demokracji, gotowość przestrzegania pra-wa, uznanie dla zasady pluralizmu, przekonanie, że zwiększanie zakresu aktywności obywatelskiej powinno stanowić priorytet dla kraju, poczucie kompetencji politycz-nej, zaufanie do instytucji i współobywateli, a także rzeczywiste zaangażowanie po-lityczne?
Przeprowadzona wyżej analiza dominujących wzorów kultury politycznej społe-czeństw o różnym stażu demokratycznym nie pozwala na sformułowanie jednoznacz-nej – odpowiadającej większości przypadków – odpowiedzi na te pytania. Z jedjednoznacz-nej bowiem strony wyniki sondaży Eurobarometer i World Values Survey przekonują, że w latach 80. i 90. XX stulecia oraz na początku XXI w. w wielu społeczeństwach wyraźnie dominowało „uogólnione” poparcie polityczne wyrażane w przekonaniu, że demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów. Poziom tak zdefiniowa-nego poparcia pozostawał przy tym w miarę stabilny, nie ulegając wyraźnym
fluktu-133 Pomiędzy poszczególnymi społeczeństwami widoczne były jednak wyraźne różnice w rozmiarach zmian poziomu uczestnictwa w działaniach niekonwencjonalnych. Ponadto w społeczeństwie Słowenii, Wę-gier i Polski nieznacznie zwiększył się w omawianym okresie odsetek osób podejmujących przynajmniej jeden rodzaj niekonwencjonalnej aktywności politycznej (Inglehart, Catterberg b.d.).
acjom. Z drugiej jednak strony wartości wskaźników konkretnego poparcia politycz-nego – orientacji oceniająco-emocjonalnych wobec rodzimego systemu polityczpolitycz-nego i jego poszczególnych elementów – pozostawały w wielu, zwłaszcza młodych i gorzej rozwiniętych gospodarczo demokracjach bardzo niskie. Utrzymywanie się tego stanu rzeczy wydaje się niebezpieczne ze względu na fakt, że orientacje wobec systemu politycznego działającego w kraju mogą wpływać na ogólne poparcie dla demokracji. Przypomnieć należy, że potencjalność tego wpływu została potwierdzona w odnie-sieniu do społeczeństw zarówno młodych, jak i starych demokracji.
Wyraźny spadek społecznego zadowolenia z działania demokracji w kraju – ob-serwowany zwłaszcza w społeczeństwach podlegających późnej trzeciej fali demo-kratyzacji – połączony z długo utrzymującym się niskim jego poziomem, stanowią bezsprzecznie zagrożenie dla stabilności systemu demokratycznego. Nie muszą one jednak automatycznie prowadzić do wzrostu poparcia dla rozwiązań autorytarnych, lecz mogą stanowić impuls do wzmocnienia stopnia demokratyczności życia poli-tycznego. Dzieje się tak, gdy niezadowoleniu politycznemu towarzyszy poczucie kompetencji obywatelskiej oraz gotowość podjęcia aktywności politycznej. Ilustracją dla tej tezy może być przypadek Włoch, w których bardzo niskiemu poparciu dla rodzimej demokracji towarzyszą: powszechne przekonanie o wyższości demokracji nad innymi rozwiązaniami ustrojowymi, wysoki stopień zaangażowania w aktywność wyborczą i protestacyjną oraz stosunkowo silne poczucie kontroli poznawczej, a tak-że przekonanie, tak-że do priorytetów kraju należy zwiększenie wpływu obywateli na de-cyzje rządu. Mimo obecności licznych zjawisk destabilizujących, włoski system poli-tyczny pozostaje demokrapoli-tyczny, o czym przekonują wskaźniki Freedom House134.
Sądzić również można, że demokracja nie jest zagrożona, gdy powszechnie ak-ceptowane są jej wartości. Jedną z nich jest pluralizm, w tym pluralizm polityczny. Analiza danych pochodzących z badania ISSP Role of Government nie pozwala jed-nak na sformułowanie jednoznacznych wniosków na temat stopnia trwałości postaw tolerancji wobec skrajnych poglądów politycznych. W wielu społeczeństwach po-ziom owej tolerancji był, co prawda, bardzo wysoki w latach 80. i 90. XX w., jedno-cześnie jednak w odniesieniu do kilku krajów odnotowana została wyraźna tendencja spadkowa. Pogłębianie się tej prawidłowości oraz przenoszenie jej na inne kategorie mniejszości mogłoby stanowić realne zagrożenie dla demokracji135.
Nie ulega natomiast wątpliwości, że w wielu społeczeństwach następuje stopniowe obniżanie się zaufania do instytucji politycznych i ich aktorów. Świadczą o tym rezul-taty badań ISSP, Eurobarometer i WVS. Wzrost krytycyzmu wobec takich elementów demokratycznego reżimu politycznego, jak parlament, system prawny czy aktorzy sceny publicznej nie oznacza jednak jednocześnie wycofania poparcia dla samej de-mokracji. Świadczy o tym utrzymujący się w większości społeczeństw wysoki poziom
134 Jedynie w latach 1976–1980 stopień „wolności” włoskiej demokracji obniżył się z 1,1 do 2,2 punktu (por. Freedom House Country Ratings 1972–2000).
135 Wyniki badań Eurobarometer poświęconych postawom obywateli krajów Unii Europejskiej wobec grup mniejszościowych są w tym kontekście alarmujące. Pomiędzy rokiem 1997 a 2000 w Zjednoczonym Królestwie, Francji, Grecji, Irlandii i Luksemburgu wyraźnie wzrósł bowiem odsetek negatywnych orientacji wobec zamieszkujących te kraje przedstawicieli mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych (Attitudes towards minority groups in the EU, 2000).
uznania dla jej idei. Przypomnijmy, że słabnięcie zaufania do instytucji politycznych i polityków w społeczeństwach wysoko rozwiniętych jest traktowane jako konsekwen-cja lepszego dostępu obywateli do informacji o działalności aktorów politycznych oraz wzrostu wymagań społecznych co do skuteczności i stopnia demokratyczno-ści instytucji i procedur. Ilustracją tej tezy jest na przykład prawidłowość uchwycona w społeczeństwie brytyjskim polegająca na tym, że niezadowolenie z działania struk-tur demokratycznych w latach 90. szło w parze z poparciem dla reform konstytucyj-nych takich, jak zmiana roli Izby Lordów, prawna ochrona praw człowieka i większy dostęp do informacji rządowych (Curtice, Jowell 1995). Rozczarowanie funkcjono-waniem instytucji publicznych może zatem stać się impulsem do podniesienia stop-nia ich demokratyczności, a nie do ich obalestop-nia. Pytaniem otwartym pozostaje jednak kwestia, czy w młodych demokracjach niskie zaufanie do instytucji demokratycz-nych nie ma charakteru destabilizującego. Potwierdzone przecież zostało, że w wielu z nich orientacje wobec rodzimych rozwiązań politycznych mogą istotnie wpływać na poparcie dla samej demokracji.
Sprawne funkcjonowanie demokracji wymaga także wysokiego poziomu aktyw-ności obywatelskiej. Przypomnijmy, że przyjęcie tego założenia zmusza niektórych obserwatorów życia politycznego do bicia na alarm. W niektórych społeczeństwach spadają bowiem wskaźniki frekwencji wyborczej i działalności partyjnej obywateli, w innych krajach natomiast nigdy nie były one wysokie. Na uwagę zasługuje jednak fakt – zilustrowany przywołanymi powyżej danymi – że w wielu społeczeństwach wzrasta jednocześnie udział w niekonwencjonalnych zachowaniach politycznych, które zazwyczaj wymagają większego zaangażowania niż uczestnictwo w wyborach czy formalne członkostwo partyjne. Zjawisko to nie tylko przekonuje, że nie słabnie potrzeba angażowania się obywateli w sprawy publiczne, ale także sugeruje wzrost poparcia dla procedur demokracji uczestniczącej.
Choć nie ma wyraźnych podstaw, by stwierdzić, że istnieje globalny ruch na rzecz odejścia od demokracji, należy jednak pamiętać, iż w poszczególnych społeczeń-stwach postawy wobec demokracji znacznie się od siebie różnią. W przeprowadzonej powyżej analizie kilkakrotnie wyłaniała się prawidłowość mówiąca, że dominujące wzory kultury politycznej obywateli zachodnich systemów politycznych były od-mienne od orientacji członków społeczeństw młodych demokracji, w tym zwłaszcza krajów postkomunistycznych. Ci ostatni gorzej oceniali rodzimą demokrację, wy-kazywali mniejszą tolerancję wobec skrajnych poglądów politycznych oraz słabsze uznanie dla wartości sprzyjających swobodnej ekspresji, rzadziej formułowali prze-konanie, że respektowanie prawa należy do istoty tożsamości narodowej oraz wyka-zywali niższą akceptację dla niekonwencjonalnych zachowań politycznych i słabsze poczucie poznawczej kontroli nad rzeczywistością polityczną, a także rzadziej dekla-rowali zaufanie do współobywateli.
Przypomnijmy, że w świetle koncepcji rozwoju ludzkiego uchwycone różnice w postawach politycznych obywateli „starych” i „nowych” demokracji stanowią konse-kwencję odmienności w poziomie dobrobytu materialnego. Zapóźnienie cywilizacyj-ne społeczeństw młodych demokracji – zwłaszcza tych, które najpóźniej rozpoczęły proces demokratyzacji – sprawia, że nie zadomowiły się w nich jeszcze
prodemokra-tyczne wartości i postawy. Dochodzą one bowiem do głosu dopiero wówczas, gdy zrealizowane zostaną podstawowe potrzeby ludzkie (Welzel, Inglehart, Klingemann 2003). Model ten wyjaśnia bardzo dobrze dynamikę wzorów kultury politycznej oby-wateli Niemiec wschodnich. Mimo, że doświadczyli – podobnie jak większość innych społeczeństw postkomunistycznych – jedynie krótkiej przygody z demokracją, repre-zentują w wielu kwestiach orientacje zbliżone do swoich zachodnich współobywateli. Przyczynił się do tego w dużej mierze przyspieszony proces modernizacji osiągnięty dzięki zjednoczeniu Niemiec oraz wcześniejszemu wejściu do struktur UE.
Argumentów na rzecz tezy, że upowszechnieniu się prodemokratycznych orien-tacji sprzyjają wysokie wskaźniki rozwoju społecznego dostarcza ponadto analiza jednostkowych uwarunkowań kultury politycznej. Przekonuje ona, że wiele postaw politycznych jest kształtowanych pod wpływem – upowszechnionych dzięki rozwo-jowi społeczno-gospodarczemu – takich zasobów, jak wiedza oraz stabilna sytuacja materialna. Oto bowiem w wielu społeczeństwach uchwycone zostały prawidłowo-ści, że udział osób pozytywnie oceniających funkcjonowanie demokracji, charakte-ryzujących się tolerancją i wyższym poziomem poczucia kompetencji obywatelskiej oraz silniejszym zaangażowaniem w aktywność polityczną był wyższy wśród lepiej wykształconych, bardziej interesujących się sprawami publicznymi, lepiej zarabiają-cych i deklarujązarabiają-cych przynależność do wyższych klas społecznych.
Omawiany sposób wyjaśniania przyczyn odmienności w postawach politycznych odwołujący się do roli czynników stanowiących elementy rozwoju społeczno-gospo-darczego wydaje się bardzo atrakcyjny. Pozostawia jednak bez odpowiedzi takie pyta-nia, jak, na przykład, dlaczego biedniejsi Czesi okazują się bardziej tolerancyjni wobec skrajnych poglądów politycznych niż znacznie bogatsi Brytyjczycy, a różniące się pod względem wielu wskaźników rozwoju społecznego społeczeństwa Australii i Polski formułują zbliżone opinie wobec władzy rządu centralnego. Ponadto odwołanie się do czynników społeczno-gospodarczych nie pozwala na wyjaśnienie odmienności postaw politycznych występujących pomiędzy społeczeństwami o podobnym pozio-mie rozwoju cywilizacyjnego.
Wyjaśnienia różnic w dominujących wzorach kultury politycznej poszczególnych społeczeństw, grup społecznych czy jednostek należy zatem także szukać wśród in-nych czynników. Należą do nich tradycje religijne, o czym przekonują autorzy badań WVS (Inglehart, Baker 2000; Welzel, Inglehart Klingemann 2003; Inglehart, Welzel b.d.), a także – w wymiarze jednostkowym – stopień zaangażowania w praktyki re-ligijne oraz identyfikacja polityczna, których wpływ na niektóre postawy politycz-ne został uchwycony w powyżej zaprezentowapolitycz-nej analizie. Przypomnieć trzeba, że wśród przyczyn różnic w orientacjach politycznych pomiędzy społeczeństwami wy-mienia się ponadto odmienności w kształcie instytucji publicznych, w tym systemu partyjnego oraz wyborczego (Raciborski 1996; Norris 1999a; Cześnik 2002). Podjęcie analizy tego problemu wykracza jednak poza ramy tej rozprawy.
Rezultaty przeprowadzonej analizy porównawczej orientacji politycznych społe-czeństw o różnym stażu demokratycznym stanowią układ odniesienia dla problemu kształtu kultury politycznej Polaków, jej roli w procesie konsolidacji demokracji oraz determinant postaw i zachowań politycznych społeczeństwa polskiego. Pozwalają
nie tylko na porównanie dominujących wzorów kultury politycznej Polaków i innych społeczeństw, ale także na wyodrębnienie zagadnień orientacji politycznych dotych-czas nieuwzględnionych w omawianych badaniach porównawczych, a bez których analiza kultury politycznej i stopnia jej prodemokratyczności wydaje się niekomplet-na. Problemy te zostaną poddane wnikliwej analizie w kolejnej, trzeciej części pracy poświęconej kulturze politycznej społeczeństwa polskiego u progu XXI w.