Polacy wobec miejsca jednostki w systemie demokratycznym
6.1. Na czym polega istota obywatelstwa?
Zainteresowanie kwestią potocznych wyobrażeń o obywatelstwie demokratycznym wynika z przyjęcia założenia, zgodnie z którym wiedza na temat danego obiektu wa-runkuje szersze postawy wobec niego (Skarżyńska 1995). Można przypuszczać, że podobnie jak przekonania na temat tego, czym jest demokracja wpływają na poparcie dla tego systemu politycznego, postrzeganie istoty obywatelstwa determinuje inne orientacje wobec miejsca jednostki w systemie demokratycznym, w tym gotowość podejmowania aktywności politycznej.
Obywatelstwo można ujmować, jak wiadomo, w kilku wymiarach, w tym praw-nym, psychologicznym i socjologicznym. Pod względem prawnym bycie obywatelem oznacza status określony zestawem praw i obowiązków wynikających z przynależ-ności do danego państwa, aspekt psychologiczny oznacza ogół postaw i zachowań związanych z obywatelstwem, ujęcie socjologiczne podkreśla dodatkowo znaczenie obywatelstwa jako elementu identyfikacji grupowej. Pojawia się zatem pytanie, w ja-kim stopniu wymiary te są obecne w potocznych wyobrażeniach Polaków o istocie obywatelstwa. Czy jest ona postrzegana w większym stopniu przez pryzmat praw czy obowiązków, statusu formalnego czy poczucia przynależności do pewnej całości?
Weryfikacji tego problemu posłużyło pytanie o znaczenie przypisywane byciu obywatelem państwa demokratycznego. Brzmi ono następująco: „Bycie obywatelem państwa demokratycznego może oznaczać co innego dla różnych ludzi. Na karcie przedstawione są różne opinie na ten temat. A co dla Pana(i) oznacza fakt bycia oby-watelem państwa demokratycznego?”. W odniesieniu do każdej z dziesięciu opinii dotyczących tego, czym jest obywatelstwo państwa demokratycznego badani dekla-rowali swoje stanowisko na pięciostopniowej skali (od „1. zdecydowanie tak” do 5. „zdecydowanie nie”). Odsetki udzielonych odpowiedzi prezentuje tabela 34.
Zestawienie to dowodzi, że jedynie dla 5% respondentów fakt bycia obywatelem państwa demokratycznego nie miał istotnego charakteru. Pozostałe osoby przypi-sywały mu określone znaczenia. Poszczególne elementy obywatelstwa okazały się jednak w różnym stopniu obecne w świadomości Polaków. Najczęściej istota bycia obywatelem państwa demokratycznego była w 2004 r. sprowadzana do poczucia
52 Problem potocznych wyobrażeń na temat cech, w jakie powinien być wyposażony dobry obywatel po-jawił się dopiero w 2002 r. w Europejskim Sondażu Społecznym. Nie został on jednak uwzględniony w ana-lizowanych w części drugiej pracy badaniach porównawczych (Wyka, Kościański 2004). Kwestie te zostały także poruszone w badaniu ISSP przeprowadzonym w 2004 r. Jego wyniki nie były jeszcze udostępnione, gdy prowadziłam analizę porównawczą kultur politycznych społeczeństw o różnym stażu demokratycznym (por. www.issp.org).
przynależności do niego, a także do podlegania działającemu w nim prawu. Widoczne jest także, że określenia związane z psychologiczno-socjologicznym aspektem bycia obywatelem – a zatem odczuwaniem tego stanu (poczucie przynależności do państwa, poczucie obowiązku godnego reprezentowania państwa za granicą) i traktowaniem jako aspekt identyfikacji grupowej (poczucie łączności i solidarności z innymi obywatelami) – są silniej reprezentowane niż opinie sprowadzające go do formalnego statusu okre-ślonego nie tylko przez podleganie prawu państwowemu, ale także przez posiadanie praw, w tym prawo do wywierania wpływu na decyzje podejmowane w państwie oraz wypełnianie obowiązków.
Tabela 34. Istota obywatelstwa w 2004 r.
Fakt bycia obywatelem państwa demokratycznego oznacza
(% wskazań)
Tak* Ani tak, ani nie Nie* powiedziećTrudno Poczucie przynależności
do państwa 88,8 (57) 3,7 2,1 (1) 5,4
Podleganie prawu państwowemu 88,5 (54) 3,0 2,1 (0) 6,4 Poczucie obowiązku godnego
reprezentowania państwa
za granicą 82,0 (45) 6,8 3,3 (1) 7,9
Poczucie łączności i solidarności
z innymi obywatelami 81,9 (42) 7,1 3,6 (0) 7,4 Świadomość, że swoją pracą
i życiem wnosimy wkład
w rozwój państwa 80,8 (42) 8,2 3,8 (1) 7,2 Możliwość spokojnego
i bezpiecznego życia w państwie 78,0 (47) 6,8 9,3 (3) 5,9 Konieczność wypełniania
obowiązków wobec państwa 69,8 (27) 9,9 10,2 (1) 10,1 Możliwość wywierania wpływu
na decyzje podejmowane
w państwie 65,0 (30) 9,9 14,8 (4) 10,3 Posiadanie praw, których
pozbawieni są obcokrajowcy 59,3 (23) 10,6 16,9 (4) 13,2 Nie ma dla mnie żadnego
znaczenia 5,1 (2) 5,9 81,0 (54) 8,0
Połączone odsetki odpowiedzi „zdecydowanie” i „raczej”. W nawiasach podano odsetki odpowiedzi skrajnych.
Źródło: badanie własne (CBOS 2004/24).
Na podstawie rezultatów zaprezentowanych w tabeli 34 można odnieść wrażenie, że wśród Polaków bardziej rozpowszechnione jest postrzeganie obywatelstwa przez pryzmat obciążeń z nim związanych (obowiązek godnego reprezentowania pań-stwa za granicą i pracy na jego rzecz, wypełnianie obowiązków obywatelskich), niż uprawnień (spokojne i bezpieczne życie, wywieranie wpływu na decyzje podejmowane w państwie, posiadanie praw obywatelskich). Wrażenie to wydaje się jednak błędne, co sugeruje wybór dwóch najważniejszych – spośród zawartych w powyżej
zaprezentowa-nej liście – cech bycia obywatelem . Oto bowiem najwięcej wskazań osiągnęła opinia, że bycie obywatelem państwa demokratycznego oznacza przede wszystkim możliwość spokojnego i bezpiecznego w nim życia (48%). Kolejne miejsca osiągnęły: możliwość wywierania wpływu na decyzje państwowe (28%), poczucie przynależności do państwa (26%) oraz podleganie prawu państwowemu (24%). Pozostałe opinie uzyskały od 10 do 15% wskazań. Zestawienie odpowiedzi na dwa pytania o znaczenie bycia obywatelem państwa demokratycznego nie pozwala zatem na rozstrzygnięcie, które aspekty statusu obywatelstwa są najsilniej obecne w świadomości społecznej Polaków.
Różnice w wyobrażeniach Polaków o istocie obywatelstwa rekonstruowanych na podstawie obydwu pytań mogą sugerować, że zweryfikowane zostały dwa różne typy postaw. O ile odpowiedzi udzielone na pierwsze pytanie stanowiły wskaźnik orientacji wobec obywatelstwa demokratycznego jako pojęcia abstrakcyjnego, o tyle w drugim pytaniu uchwycona została reakcja na otaczającą rzeczywistość, w której bezpieczeństwo i spokój pozostają – dla niektórych kategorii społecznych – dobra-mi deficytowydobra-mi. Hipotezę tę wydaje się potwierdzać obserwacja, że uznanie możli-wości spokojnego i bezpiecznego życia za najlepsze określenie tego, czym jest bycie obywatelem państwa demokratycznego, dominowało wśród osób przewidujących pogorszenie się sytuacji gospodarczej w kraju (61% uznających, że ulegnie ona zdecy-dowanemu pogorszeniu wobec 37% przekonanych, iż zdecydowanie się poprawi), źle oceniających obecną sytuację na rynku pracy (47% wobec 27% określających ją jako dobrą) oraz warunki życia własnej rodziny (49% określających te warunki jako bardzo złe wobec 37% uznających je za bardzo dobre), a także renciści, rolnicy i robotnicy niewykwalifikowani (kolejno 52, 55 i 55% wobec 36% osób należących do kadry kie-rowniczej oraz 37% inteligencji).
Pojawia się pytanie o to, czy pod wyborami atrybutów obywatelstwa kryją się bar-dziej ogólne i złożone kategorie, w których ludzie skłonni są opisywać istotę bycia obywatelem państwa demokratycznego. Odpowiedź jest twierdząca, o czym prze-konują rezultaty analizy głównych składowych przeprowadzonej na zestawie opinii dotyczących istoty bycia obywatelem państwa demokratycznego. Pozwoliła ona na wyróżnienie trzech ogólnych wymiarów obywatelstwa demokratycznego, co ilustruje tabela 3554.
Pierwszy czynnik – określony jako „obywatelstwo subiektywne” – obejmuje głów-nie określenia sprowadzające bycie obywatelem do stanu świadomości i poczucia identyfikacji z państwem i jego mieszkańcami. Dodatkowo znalazło się wśród nich „podleganie prawu państwowemu”.
53 Respondenci byli proszeni o wybranie spośród określeń zawartych we wcześniejszym pytaniu dwóch stwierdzeń, które najlepiej określają to, co to znaczy być obywatelem państwa demokratycznego.
54 Miara K-M-O adekwatności doboru próby osiągnęła wartość 0,840. Trzy wyróżnione składowe, każda o wartości własnej większej od 1, wyjaśniły łącznie 64,8% wariancji wprowadzonych do analizy zmiennych, z czego pierwsza składowa – 40,7%, druga – 12,6%, trzecia – 11,5%. Z analizy wykluczono zmienną „bycie obywatelem nie ma dla mnie znaczenia”, gdyż jej zasoby zmienności wspólnej po wyodrębnieniu wynosi-ły<0,500.
Tabela 35. Wymiary obywatelstwa
Cechy Obywatelstwo Czynnik 1 subiektywne Czynnik 2 Obywatelstwo podmiotowe Czynnik 3 Obywatelstwo formalne Poczucie przynależności do państwa ,853
Poczucie obowiązku godnego reprezentowania
państwa za granicą ,769
Poczucie łączności i solidarności z innymi
obywatelami ,756
Świadomość, że swoją pracą i życiem wnosimy
wkład w rozwój państwa ,644
Podleganie prawu państwowemu ,538 ,487
Możliwość wywierania wpływu na decyzje
podejmowane w państwie ,849
Możliwość spokojnego i bezpiecznego życia
w państwie ,706
Posiadanie praw, których pozbawieni są
obcokrajowcy ,773
Konieczność wypełniania obowiązków
wobec państwa ,757
W tablicy pominięto ładunki czynnikowe mniejsze od 0,400.
Metoda wyodrębniania czynników – głównych składowych. Metoda rotacji – Varimax z normalizacją Kaisera.
Drugi czynnik – „obywatelstwo podmiotowe” – zawiera charakterystykę, która określa obywatelstwo przez pryzmat przypisanych uprawnień, wolności zarówno po-zytywnej (możliwość wywierania wpływu na decyzje podejmowane w państwie), jak i negatywnej (spokojne i bezpieczne życie). Wreszcie trzeci czynnik, nazwany „oby-watelstwem proceduralnym” odpowiada prawnemu sensowi statusu bycia obywate-lem, gdyż sprowadza go posiadania pewnych praw i obowiązków.
W celu uchwycenia determinant ujmowania istoty obywatelstwa demokratyczne-go przeprowadzona została analiza regresji. Zmiennymi zależnymi były kolejno trzy wyodrębnione w analizie głównych składowych czynniki. Wśród zmiennych nieza-leżnych znalazły się, obok płci, wieku, wykształcenia, dochodów rodziny na 1 osobę i wielkości miejsca zamieszkania, zainteresowanie polityką, identyfikacja polityczna i stopień zaangażowania w praktyki religijne. Uwzględnione w modelach zmienne wyjaśniły jednak jedynie niewielki odsetek (1–7%) wariancji rozumienia istoty oby-watelstwa: Jedynym wnioskiem, który nasuwa się po analizie osiągniętych wyników jest stwierdzenie, że częstsze zaliczanie do istoty obywatelstwa aspektów subiektyw-nych występuje wśród osób interesujących się polityką, lepiej wykształcosubiektyw-nych oraz starszych. Pozostałe rezultaty nie pozwalają na sformułowanie wniosków dotyczących uwarunkowań sposobu ujmowania bycia obywatelem państwa demokratycznego.
Jeśli chodzi o wpływ pojmowania istoty obywatelstwa demokratycznego na inne postawy polityczne, to zostały uchwycone związki z poparciem politycznym, zarów-no uogólnionym, jak i określonym. I tak w analizie regresji logistycznej, w której zmienną zależną był stosunek do opinii, że demokracja ma przewagę nad innymi
formami rządów (0 – odrzucenie, 1 – przyjęcie), uchwycony został fakt, iż przyję-ciu tej opinii sprzyjało definiowanie istoty obywatelstwa w wymiarze podmiotowości obywatelskiej, przy kontroli takich zmiennych, jak płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, zainteresowanie polityką, identyfikacja polityczna, ocena funkcjono-wania instytucji publicznych, sytuacji gospodarczej w kraju i warunków materialnych rodziny oraz zadowolenie z funkcjonowania demokracji w kraju55. Ujmowanie isto-ty bycia obywatelem państwa demokraisto-tycznego przez pryzmat podmiotowości oby-watelskiej okazało się także wpływać na zadowolenie z funkcjonowania demokracji w kraju (w skali od 1 do 5), co zostało potwierdzone w analizie regresji wielokrotnej56. Obserwacja ta stanowi dowód istnienia związków pomiędzy postawami wobec syste-mu demokratycznego oraz wobec miejsca w nim jednostki. Problem ten będzie podda-wany weryfikacji w dalszej części analizy.