uwarunkowania historyczne, geograficzne i kulturowe*
2.7. Lata powojenne (do 1989 roku)
Po zakończeniu II wojny światowej, kiedy wojska niemieckie wycofały się z ziem Śląska Cieszyńskiego, Polacy na Zaolziu zaczęli organizować polską ad‑
ministrację. W cieszyńskim hotelu Piast (w tym samym budynku mieści się również Zarząd Główny Polskiego Związku Kulturalno -Oświatowego) powstała Tymczasowa Rada Narodowa Zaolzia i polska milicja.
W czerwcu 1945 roku (w Moskwie) i w lutym 1946 roku (w Pradze) spra‑
wa Zaolzia stała się tematem polsko -czechosłowackich rokowań. Polscy eksperci proponowali Czechom wymianę Zaolzia za część dawnego Śląska Niemieckie‑
go i Kotliny Kłodzkiej lub Spisz i Orawę. Strona czeska nie wyraziła zgody na ten układ. Rozmowom politycznym towarzyszyły napięcia na pograniczu, do‑
chodziło do szykan i aresztowań ludności polskiej. Zamykano polskie szkoły i przedszkola. Konflikt ten zakończył się dopiero w 1947 roku, kiedy Józef Stalin podpisał 10 marca polsko -czechosłowacką umowę o przyjaźni212.
Z kolei w polskiej części Śląska Cieszyńskiego w latach powojennych zaczął kształtować się system komunistyczny. Rozpoczęto wysiedlanie ludności nie‑
mieckiej. „Życie polityczne w czasach PRL na Śląsku Cieszyńskim upływało w atmosferze propagandowych sloganów nawołujących do realizacji kolejnych planów produkcyjnych”213.
Niezależnie od uwarunkowań politycznych, od końca wojny stale postę‑
powały przeobrażenia gospodarcze regionu cieszyńskiego. Zaczęły powstawać liczne zakłady produkcyjne, m.in. Cefana, Termika, Zampol, Olza, Polkap.
Po lewej stronie Olzy w lutym 1948 roku miał natomiast miejsce przewrót polityczny, w wyniku którego nieograniczoną władzę przejęli komuniści. Wła‑
dze nie były zainteresowane utrzymywaniem zróżnicowania etnicznego Repu‑
bliki, lecz raczej zbudowaniem socjalistycznego, jednomyślnego społeczeństwa.
Nie uwzględniono innych narodowości oprócz czeskiej i słowackiej. Wiązało się to z zakazem reaktywowania przedwojennych organizacji. Dopiero tzw. Praska Wiosna (1968) umożliwiła odrodzenie się dawnych organizacji, m.in. Harcer‑
stwa Polskiego i Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. Niestety, niesprzyjające dla
211 Ibidem, s. 108; również wypowiedzi najstarszych respondentek z Trójwsi (wywiady).
212 K. Nowak: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku. W: Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne…, s. 107–130; więcej: Stan i potrzeby badań nad dziejami Cieszyna. Red. K. Nowak, I. Panic. Cieszyn 1998.
213 K. Nowak: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku…, s. 121.
Zaolzian warunki polityczne trwały aż do roku 1989, kiedy to miała miejsce tzw.
aksamitna rewolucja214.
Niezależnie od nieprzychylnych warunków politycznych polska kultura na Zaolziu rozwijała się. Od 1947 roku organizowano jedną z większych imprez kulturalnych Gorolskie Święto. Prasę zaolziańską reprezentowały: „Głos Ludu”,
„Zwrot”, „Jutrzenka”, „Ogniwo”, „Kalendarz Śląski”, „Kalendarz Zwrotu”. Po roku 1989 zaczęto reaktywować dawne organizacje, m.in. Macierz Szkolną. Po‑
wstała Rada Polaków i Rada Przedstawicieli, które reprezentowały i nadal repre‑
zentują interesy Polaków mieszkających na Zaolziu215.
Cieszyn jako pierwsze miasto w województwie śląskim uruchomił wyższą uczelnię (Państwowa Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie). Po roku 1945 baza oświatowa na Śląsku Cieszyńskim znacznie przewyższała pod względem liczebności i poziomu inne struktury edukacyjne w Polsce – „Gmi‑
ny cieszyńskie dysponowały bowiem sieciami szkół bardziej rozwiniętymi od sieci szkół powiatowych województw wschodnich. Infrastruktura oświatowa też sprzyjała rozwojowi oświaty i kultury lokalnej, regionalnej i narodowej”216. W latach 50. i 60. XX wieku rozpoczęto akcję Tysiąc szkół na tysiąclecie, w ra‑
mach której powstało wiele szkół w czynie społecznym (m.in. w Strumieniu, Ustroniu, Kończycach Małych, Wiśle -Malince). W kolejnym dwudziestoleciu wzrosła liczba cieszyńskich placówek edukacyjnych (filia Uniwersytetu Śląskie‑
go w Cieszynie, Cieszyńskie Kolegium Języków Obcych, dwa licea, Państwo‑
wa Szkoła Muzyczna, zespoły szkół: budowlanych, mechaniczno -elektrycznych, rolniczo -technicznych, zawodowych itp.)217. Duże znaczenie dla regionu, szcze‑
gólnie w ramach propagowania kultury ludowej, miały placówki kulturotwór‑
cze, tj. Dom Narodowy w Cieszynie, Muzeum w Cieszynie wraz z oddziałami, Teatr im. A. Mickiewicza, Książnica Cieszyńska itd.218
2.8. Trójwieś (Istebna, Koniaków, Jaworzynka) –
położenie i specyfika regionalna w kontekście Beskidu Śląskiego
Śląsk Cieszyński jest obszarem dosyć zróżnicowanym pod względem geo‑
graficznym. Dzieli się na część górzystą, tj. Beskid Śląski, część pagórkowatą,
214 Ibidem, s. 124; więcej: U. Kaczmarek: Tożsamość regionalna mieszkańców Zaolzia.
W: Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, narodową i regio‑
nalną. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 1997, s. 16–28.
215 Ibidem.
216 T. Kania: Baza oświatowa i infrastruktura kulturalna Śląska Cieszyńskiego (z wyróżnie‑
niem Cieszyna i wybranych dziedzin życia kulturalnego). W: Śląsk Cieszyński. Środowisko natu‑
ralne…, s. 384.
217 Więcej: T. Kania: Baza oświatowa i infrastruktura kulturalna Śląska Cieszyńskiego…, s. 385.
218 Ibidem, s. 385–401.
tzw. Pogórze Cieszyńskie, oraz na część nizinną, znajdującą się na północ od Cieszyna219. Pod względem fizjograficznym Beskidy dzielą się na dwie części, tj. Beskidy Zachodnie i Beskidy Wschodnie, zaś Beskid Śląski należy do tych pierwszych wraz z Beskidem Małym, Beskidem Wysokim, Beskidem Wyspo‑
wym, Beskidem Średnim i Beskidem Niskim.
Rys historyczny i kulturowy. Osadnictwo – pierwsze wzmianki
Kształtowanie się wsi, a tym samym i osadnictwo, należą do działań dłu‑
gotrwałych i zależą w dużej mierze od różnych uwarunkowań. Należą do nich:
„warunki fizjograficzne terenu (klimat, jakość gleby, ukształtowanie powierzchni, tzn. doliny, wyżyny, góry, nasłonecznienie stoków, rodzaj i stan nawodnienia – rzeki potoki, stawy itp.), czynniki społeczne (nawyki osadnicze przekazywane z pokolenia na pokolenie), produkcyjne, historyczne i etniczne”220.
Ludność napływająca na Śląsk Cieszyński początkowo zajmowała tereny ni‑
zinne, północne (ze względu na łatwość uprawy ziemi). Fala osadnictwa przesu‑
wała się zatem od XIII wieku z okolic Bogumina, Karwiny, Orłowej, by w XVI i XVII wieku zająć Beskidy (zakończenie osadnictwa w XVIII wieku w Konia‑
kowie, najmłodszej wsi w Beskidach – 1712 rok)221.
Popiołek pisał: „W XVI wieku powstały Istebna i Jaworzynka, w której w r. 1649 było 14 chłopów i 7 zagrodników, osiedlonych również na »wyrąbi‑
skach« […]. Koniaków (jabłonkowski) należy do osad późniejszych”222. Nieco więcej informacji znaleźć można w późniejszej pozycji wymienionego autora, z roku 1939 – „Pierwszą osadą na terenie dzisiejszej wsi Istebnej były Jasnowi‑
ce […]”223.
W urbarzu z 1577 roku nie ma wzmianki na temat miejscowości Istebna.
Dopiero w kolejnym, młodszym o prawie pięćdziesiąt lat (1621), wymienieni są wszyscy osadnicy. Źródła na ten temat są bardzo ograniczone albo wręcz nie zachowały się. Wiadomo, że pierwsi osadnicy zajęli ziemie w najbardziej nasło‑
necznionej części Złotego Gronia (południowe stoki góry).
Jednym z dokumentów, który przetrwał do dzisiaj, jest akt dla prawdopodob‑
nie pierwszego wójta istebniańskiego Maćka Kurzysza, wystawiony przez księżną Elżbietę Lukrecję. Pismo to zawiera informacje związane z podarowaniem ziemi wspomnianemu osadnikowi w zamian za przysługi oddane w służbie dworskiej lub wójtowskiej: „w nagrodę za usługi oddane i te, które w przyszłości ma oddać, uwolniła jego ziemię, czyli wyrąb, który mu poprzednio urzędnicy książęcy […]
219 J. Marcinkowa: Tańce Beskidu i Pogórza Cieszyńskiego. Warszawa 1996, s. 11.
220 D. Kadłubiec: O kształtach i osadnictwie wsi cieszyńskich. W: Płyniesz Olzo… Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego. Red. D. Kadłubiec. Ostrawa 1972, s. 11. Wyróżnienie w cytacie – M.S.
221 Idem: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej. Czeski Cieszyn 1987, s. 12.
222 F. Popiołek: Dzieje Śląska Austryackiego z illustracyami. Cieszyn 1913, s. 53.
223 Idem: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 140.
wyznaczyli i wymierzyli, a który sobie własnym nakładem wyrobił i kopcami odgraniczył […] – wraz z budynkiem – od robót pieszych, płatów i wszelkich innych powinności, z wyjątkiem podatków cesarskich i zbiórek krajowych”224.
Można przypuszczać, że pierwsi osadnicy przybyli ze starych wsi śląskich, m.in. Czechowski z Czechowic, Żeleskowie z Jabłonkowa, Heretyk z Jasnowic, Jebastys i Kohut z Mostów. Niestety ziemie na stokach były nieurodzajne, a kli‑
mat ostry i niesprzyjający, co z kolei spowodowało rozwinięcie pasterstwa na szeroką skalę.
Nazwa Istebna pojawiała się w dokumentach w przeróżnych formach. Języ‑
koznawcy przypisują jej pochodzenie prasłowiańskiej nazwie izdba, istba (chata, szałas). Inni z kolei twierdzą, że etymologia tego słowa pochodzi z języka ru‑
muńskiego – istip (osada)225. Sami mieszkańcy Istebnej tłumaczą zaś brzmienie tego terminu słownictwem gwarowym – pierwsi osadnicy, przybywając na te tereny, uznali, że jest to miejsce iste, czyli wspaniałe, odpowiednie do zamiesz‑
kania226.
Niemały wpływ na kulturę materialną i duchową miała fala ludności wo‑
łoskiej (o czym wcześniej już była mowa). Według Popiołka Wołosi (zwani też Wałachami) byli pasterzami, którzy wędrowali grzbietami Karpat w poszu‑
kiwaniu nowych pastwisk od Bałkanów aż do Równiny Morawskiej227. Lud‑
ność ta była niejednorodna i prowadziła koczowniczy tryb życia. Jej charak‑
terystyczną cechą było przenoszenie elementów najróżniejszych kultur, m.in.
albańskich, bułgarskich, rumuńskich, rusińskich, słowackich czy polskich.
Stopniowo Wołosi rezygnowali z wypasu i zaczęli zajmować się uprawą roli, a z czasem „zostali wchłonięci przez miejscową ludność polską”228. W dużym stopniu wpłynęli na kulturę ludową, czego efektem są specyficzne właściwo‑
ści, które możemy dzisiaj obserwować na płaszczyźnie gospodarki paster‑
skiej, obrzędów, zwyczajów, nazewnictwa229, stroju, a także folkloru muzycz-
224 Ibidem, s. 141.
225 A. Siemionow: Studia beskidzko ‑tatrzańskie. Kalwaria Zebrzydowska 1992, s. 282.
226 Na podstawie wywiadu przeprowadzonego przez Tadeusza Papierzyńskiego z Zuzanną Kawulok (2005) – praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Daniela Kadłubca: T. Papie‑
rzyński: Muzyka ludowa w Trójwsi Beskidziej dawniej i dziś. Spojrzenie na muzykujące kobiety.
Cieszyn 2006, s. 37 (praca dostępna w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersy‑
tetu Śląskiego w Katowicach).
227 M. Pilch: Wisła naszych przodków. Wisła 1979, s. 9; F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 29–33.
228 W. Milerski: Troska o trwanie kultury ludowej na Zaolziu. O rodzimej kulturze ludowej Śląska Cieszyńskiego, o jej badaniu i kultywowaniu w subregionie zaolziańskim. „Literatura Lu‑
dowa” 1993, nr 4–6, s. 6.
229 Terminologia związana z wypasem bydła i z gospodarką pasterską ma pochodzenie wę‑
gierskie i słowackie, np. sałasz, bacza, kolyba, koszor; nazwy produktów mlecznych, np. bryndza, klag, żętyca; nazwy naczyń, np. putyra, putnia, cebrzyk, obońka itd. – zob. F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 89; praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Da‑
niela Kadłubca: K. Rucka: Przywiązanie człowieka do rodzinnych stron na przykładzie miesz‑
nego230. Początkowo pojawienie się Wołochów spowodowało znaczne zmiany w gospodarstwach. Dotychczasowe osadnictwo przekształcone zostało z rolni‑
czego w rolniczo -hodowlane. Największy rozkwit tego typu gospodarki nastą‑
pił na przełomie XVII i XVIII wieku. W tym czasie zaczęły powstawać spółki sałasznicze związane z wypasem bydła. Do jednego sałaszu należało od 20 do 30 członków, a każdy pasterz miał od 5 do 25 owiec231. Z czasem urzędnicy książęcy spisywali liczbę bydła w danej gromadzie, a sałasznicy musieli płacić do skarbca książęcego za możliwość wypasu.
Od XVI wieku zaczęto zwiększać powinności górali wobec Komory Cie‑
szyńskiej (m.in. odrabianie robocizny w postaci np. palenia drzewa na popiół do wyrobu potażu, przędzenie dla księcia). W drugiej połowie XVIII wieku zmieniła się na niekorzyść sytuacja sałasznictwa, gdyż właściciele śląscy mieli więcej korzyści z racjonalnej gospodarki leśnej niż za pobieranie czynszów od górali za wypas bydła. Komora Cieszyńska zaczęła zalesiać polany, a tym sa‑
mym ograniczać sałasznictwo. Z kolei połowa XIX wieku przyniosła szczególnie głębokie zmiany, które w dużym stopniu ograniczyły wypas bydła (likwidacja serwitutów)232.
W pierwszej fazie rozwoju pasterstwa w Istebnej istniały trzy sałasze: jeden należał do Andrysków, drugi, który założył Szarzec, nazywał się Cienków, z kolei trzeci – Barani Hrubego (ośmiu gospodarzy pasło tam 1 166 sztuk bydła wała‑
skiego)233. Stopniowo las, który przylegał do Istebnej, „kurczył się coraz bardziej i oddalał od wsi”234. Wycięte drzewo było wykorzystywane nie tylko do budowy sprzętów gospodarskich, ale przede wszystkim do wyrobu gontów dla księcia i do palenia na dworze. Ten obowiązek został na nowych osadników nałożony w 1643 roku. W związku z tym zaczęto zakładać nowe osiedla na prawym brze‑
gu Olzy (m.in. Mlaskawki, Łączyna, Andziołówka, Stecówka, Murzynka, Pietro‑
szonka). W 1748 roku zostało ogłoszone rozporządzenie cesarskie, które miało na celu powiększenie dochodów książęcych. Dawało ono możliwość wykupienia góralom polan, które powstały w wyniku wyrębu lasu. Niestety, zakupione zie‑
mie nie stanowiły własności górali, a urzędnicy nadal nimi dysponowali według swojego uznania235. Istebna jako gmina zaczęła funkcjonować w momencie, kie‑
dy powstała pierwsza pieczęć (wizerunek kozy obgryzającej drzewo jako symbol długoletniej walki władz z gospodarzami wypasającymi kozy w lasach). Jak pi‑
sze Małgorzata Kiereś: „W strukturze osadniczej Istebnej oraz Jasnowic wyraź‑
kańców Jaworzynki. Cieszyn 2004, s. 37 (praca dostępna w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach).
230 W. Milerski: Troska o trwanie kultury ludowej na Zaolziu…, s. 6.
231 W. Krygowski: Beskidy. Śląski – Żywiecki – Mały. Warszawa 1965, s. 54.
232 Ibidem, s. 56.
233 F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 142.
234 Ibidem, s. 142.
235 Ibidem, s. 144.
nie wydzielone zostało centrum, które tu stanowi kościół z placem kościelnym i usytuowanym wokół niego cmentarzem”236. Do dzisiaj przetrwały i funkcjonu‑
ją nazwy dworów (placów). Kojarzą się one współcześnie zarówno z pierwszymi osadnikami, jak i z nazwiskami obecnych mieszkańców. Mieszkańcy doskonale orientują się w historii danego zabudowania -placu. „Każdy z domów w danym placu ma własny przydomek, który funkcjonuje wraz z imieniem mieszkańca, np. Jozef spod cesty, Jano od Stolorza. Nadawano też lokalne nazwy tym domom, które nie należą ani do placów, ani do przysiółków, np. pod grapym”237.
Pierwsze wzmianki o wsi Jaworzynka pojawiły się z kolei w urbarzu z 1621 roku (tak naprawdę wieś została wpisana do tego dokumentu 11 grud‑
nia 1643 roku). Badacze sugerują pochodzenie jej nazwy od drzew jaworowych, które licznie porastały te tereny (drzewa tego gatunku figurują również na daw‑
nej pieczęci gminnej wsi)238. Pierwsze osiedla powstały w północno -zachodniej części dzisiejszej Jaworzynki, a domy były budowane wzdłuż drogi do Istebnej.
Nie miały szyku zwartego, raczej był to układ rozstrzelony. Dom, który miał przypisany numer pierwszy, należał do Adama Zogaty. Nazwy łąk pochodziły od ich pierwotnych właścicieli, np. łąka Bobczonka od nazwiska Bobek, Kocur‑
zonka, Kaszubionka. Inne nazwy związane były z cechami wizualnymi danej ziemi, np. Durajów Potok, Odkrzas za Pasiekami. Następnie wykształciły sie określenia, tj. Zapasieki, Koszarzysko, Przy Groniczku, Czadecki Wierch itp.239
Drugą część Jaworzynki stanowi Nowa Osada. Powstała ona na przełomie XVIII i XIX wieku w wyniku wycinki drzew jaworowych. W miejscach po wy‑
cince pojawiały się nowe łąki i pastwiska. Pod koniec XVIII wieku nadawano te grunty góralom, którzy zgłaszali się z Istebnej czy Bukowca (Małyjurek, Waw‑
rzacz, Boyko, Czepczorz, Kawulok, Ligocki, Motyka, Kohut i inni). Jej mieszkań‑
cy dostali od Komory ziemie w lasach. Korzystali z nich, wyrąbując drewno do celów gospodarczych. Po 1800 roku pozwalano na wypas niewielu sztuk owiec.
Powodowało to konieczność przekształcenia gospodarki pasterskiej w gospodar‑
kę rolniczą. Jak pisze Popiołek: „to żywotna konieczność zmuszała górali do ży‑
cia z roli, choć ona była mało urodzajna”240. Zagrody z czasem otrzymały nazwy od gospodarzy, m.in. Małyszowie, Byrtowie, Jasiowie, Czepczorzowie, Klimko‑
wie, Małyjurki, Waszutowie, Gorzołkowie, Słowiakowie, Biłkowie, Dragonowie, Korbasowie, Ondruszowie241.
236 M. Kiereś: Istebna. Zarys dziejów beskidzkiej wsi. Istebna 2014, s. 46; również: W. Mila‑
ta: Rzut oka na osadnictwo Istebnej. „Zaranie Śląskie” 1935, z. 2, s. 108.
237 M. Kiereś: Istebna. Zarys dziejów…, s. 50
238 J. Palarczyk: Parafia Jaworzynka na tle historii miejscowości. Jaworzynka 2000, s. 10;
W. Gojniczek: Pieczęcie gminne wsi beskidzkich: Istebnej, Jaworzynki, Koniakowa. W: Beskidzka Trójwieś. 200 lat parafii pod wezwaniem Dobrego Pasterza w Istebnej. Red. M. Kiereś. Istebna 2005, s. 93–96.
239 F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 162.
240 Ibidem, s. 167–169.
241 Ibidem.
Wieś Koniaków wymieniana jest dopiero w dokumentach z 1714 roku, a jej nazwa prawdopodobnie pochodzi od miejsca, w którym hodowano konie na potrzeby książęcego dworu (wizerunek konia znajduje się również na dawnych pieczęciach gminy)242. Mieszkańcy Istebnej karczowali sąsiednie lasy, aby móc tworzyć pastwiska. W ten sposób powstała nowa osada, która początkowo była ściśle związana z Istebną. Pierwsze domy wybudowano w 1712 roku (osadnik Jałowczarz), zaś w 1816 roku Koniaków stał się samodzielną gminą243.