Polska muzyka ludowa, badania, programy, zbiory

Muzyka ulegała i ulega ciągłym przemianom. Już w średniowieczu w Pol‑

sce istniało rozwarstwienie społeczne, które znalazło swój oddźwięk w rozbiciu jednorodnej struktury kultury muzycznej. Z jednej strony stopniowo zaczęła rozwijać się sfera muzyki profesjonalnej, która była związana z tzw. wyższymi warstwami. W jej obrębie nastąpił rozkwit teorii muzyki, w tym pisma nutowego czy też budowy formalnej poszczególnych utworów. Udoskonalano również wy‑

konawstwo, podkreślano artyzm wykonania. Z drugiej strony istniała muzyka ludowa, która była przeznaczona dla mas i podlegała innym zasadom. Przede wszystkim była anonimowa, przekazywana pokoleniowo, i była własnością ludu⁷.

„Współistnienie tych dwóch podstawowych nurtów w muzyce zaważyło m.in. na całej polskiej kulturze muzycznej”⁸. Z jednej strony muzyka profesjonalna, zwią‑

zana z tradycją zachodnioeuropejską, czerpała ze źródeł muzyki ludowej (stąd momentami jej narodowy charakter), „z drugiej strony muzyka ludowa z kon‑

taktów z muzyką warstw wyższych wynosiła często zdobycze formalne, niektóre właściwości stylistyczne, lub nawet całe utwory, które z biegiem czasu dostoso‑

wane do potrzeb nowego środowiska stały się w pełni utworami ludowymi, na równi z innymi, genetycznie związanymi z twórczością warstw ludowych”⁹.

Elementy folkloru przenikały również do muzyki kościelnej. W historii muzyki polskiej zachowały się tabulatury, w których można spotkać najstarsze zachowane polskie tańce w formie stylizowanej (XVI–XVII wiek, m.in. Tabula‑

tura Jana z Lublina (1537–1548))¹⁰. Dopiero w XVIII wieku zainteresowano się ludowością. Tańce polskie zaczęły pojawiać się w symfoniach kościelnych, ale też w twórczości operowo -wodewilowej, i stały się tańcami towarzyskimi (XVIII i XIX wiek). W czasach przed Oskarem Kolbergiem (tzw. epoka przedkolber‑

gowska) zaczęto gromadzić i archiwizować pieśni ludowe z mniejszym lub więk‑

szym skutkiem. Pierwszym obowiązującym programem badawczym tego czasu był apel Hugona Kołłątaja (1802 rok), będący pomocniczym zbiorem płaszczyzn badawczych, które miały dotyczyć nauk historycznych. Hugo Kołłątaj zalecał zbadanie m.in. języka -gwary, ubioru, obrzędów, rękodzieła, chorób, pasterstwa, rolnictwa. Wśród wymienionych znalazł się też zapis dotyczący badań związa‑

nych z muzyką ludową (punkt nr 4). Program Kołłątaja wskazywał na potrzebę przeprowadzenia dokładnej i systematycznej etnograficznej penetracji całego kraju, a obok różnych wytworów kultury materialnej znalazła się także muzyka

7 L. Bielawski: Muzyka ludowa polska. W: Słownik folkloru polskiego. Red. H. Kapełuś.

Warszawa 1965, s. 240; Idem: Tradycje ludowe w kulturze muzycznej. Warszawa 1999, s. 40.

8 Ibidem

9 Ibidem. O instrumentarium ludowym pisał: A. Kopoczek: Procesy zmian w ludowym in‑

strumentarium i praktyce muzycznej. Szkic historyczny oraz tendencje współczesne. W: Instrumen‑

ty muzyczne w tradycji ludowej i folkowej. Red. Z. Przerembski. Zakopane 2011, s. 29.

10 M. Kowalska: ABC historii muzyki. Kraków 2001, s. 181–182.

ludowa jako jedna z płaszczyzn kultury duchowej¹¹. Badacze epoki romantycznej eksponowali głównie archaiczność oraz narodowy charakter kultury ludowej.

Muzycy, folkloryści, artyści, literaci przyczynili się natomiast do rozpowszech‑

nienia pierwiastków ludowych na ziemiach polskich. Szczególny wpływ na to miały Ballady i romanse (1822) Adama Mickiewicza, a na historię folklorystyki polskiej – działalność Zoriana Dołęgi Chodakowskiego i Kazimierza Brodziń‑

skiego¹². W pierwszym trzydziestoleciu XIX wieku pojawiały sie pojedyncze artykuły i rozprawy dotyczące tworzenia stylu narodowego w muzyce (liczne odezwy, apele, postulaty zachęcające do prowadzenia badań terenowych). Do‑

piero po 1830 roku kręgi artystyczne, naukowe (muzycy, malarze, poeci, pisa‑

rze) organizowały spontaniczne wyprawy na tereny wiejskie. Dzięki nim groma‑

dzono materiał folklorystyczny, często pieśniowy. Powstawały pierwsze zbiory pieśni (Kazimierz Władysław Wójcicki, Wacław Michał Zaleski, Żegota Pauli, Józef Konopka, Gustaw Herman Gizewiusz, Ludwik Zejszner, Wincenty Pol, Franciszek Wawrowski, Józef Lompa, nieco później Juliusz Roger). Specyfiką tych śpiewników był nikły zapis nutowy zgromadzonych pieśni, które spisywali ówcześni kompozytorzy, m.in. Feliks Dobrzyński czy Karol Lipiński (większość badaczy -zbieraczy nie miała odpowiedniego wykształcenia muzycznego, aby móc zapisać teksty muzyczne)¹³.

W innych krajach europejskich ukazały się liczne publikacje pieśni, bajek czy mitów, m.in. w Niemczech – bajki braci Jacoba i Wilhelma Grimm, w An- glii – zbiór szkockich ballad Waltera Scotta, we Francji pierwsza edycja Pieśni o Rolandzie, w literaturze serbskiej obszerny zbiór pieśni serbsko -chorwackich Vuka Karadžića itp.¹⁴

Z kolei folklorystykę czeską i słowacką reprezentowały prace i zbiory Fran‑

tiška Ladislava Čelakovskiego (Slovenské národní písně, 1822–1827), Pavla Josefa Šafaříka (Písně světské lidu slovenského, 1823) oraz Františka Sušila (Moravské národní písně, 1835; Moravské národní písně, sbírka nová, 1840; Moravské národ‑

ní písně s napevy do textu vradsenymi, 1835–1860)¹⁵.

Ważną postacią dla folkloru polskiego (w ramach badań kultury materialnej, duchowej i społecznej) był Oskar Kolberg (1814–1890) – wykształcony muzyk,

11 Punkt 4.: „o zabawach pospólstwa stosownie do części roku, o ich muzyce, o instrumen‑

tach muzycznych, o godach rocznych, czyli saturnaliach naszego ludu i bachanaliach, o pieśniach wesołych, pasterskich, żałobnych, historycznych i tych, które dzieciom przy kolebkach śpiewają, o bajkach i historiach”, za: Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim. T. 1.

Z rękopisu wyd. F. Kojsiewicz. Kraków 1844, s. 12–30.

12 Za: J. Pośpiech: Dzieje folklorystyki polskiej 1800–1864. Epoka przedkolbergowska. Red.

H. Kapełuś, J. Krzyżanowski. Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 10.

13 J. Bobrowska: Polska folklorystyka muzyczna w epoce przedkolbergowskiej. Seria II: „Pra‑

ce specjalne” nr 9. Katowice 1999, s. 83–100.

14 Więcej: G. Cocchiara: Dzieje folklorystyki w Europie. Przeł. W. Jekiel. Warszawa 1971, s. 205–282.

15 Ibidem, s. 295–300.

folklorysta, badacz. Stworzył swoistą metodykę prowadzenia badań w terenie, ar‑

chiwizacji zebranego materiału i jego analizy. Był pierwszym badaczem etnogra‑

fem, który traktował całościowo zebrany materiał i dla którego każda informacja była ważna. Wielu uczonych tego okresu zarzucało mu zbyt szerokie traktowanie zebranego materiału czy wytykało błędy w archiwizacji. Pomimo tych zarzutów Kolberg przez całe życie gromadził materiały, a jego głównym dziełem są mo‑

nografie¹⁶ wydawane pod wspólnym tytułem: Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce¹⁷.

„Ogromny dorobek tego zbieracza obejmuje zapisy 35 000 tekstów pieśni (w tym 10 500 opublikowanych), 18 000 przysłów, porzekadeł i zagadek, ponad 2 000 bajek i innych opowiadań ludowych, liczne zapisy zwyczajów, obrzędów, wierzeń, wyobrażeń ludowych i kultury materialnej wsi polskiej”¹⁸. Jeden z to‑

mów został poświęcony Śląskowi, ale jak wiadomo – w dosyć szerokim rozumie‑

niu terytorialnym. Materiały były również gromadzone na podstawie rozmów ze śląskimi robotnikami¹⁹. Według źródeł Kolberg prawdopodobnie jedynie przejeż‑

dżał przez Śląsk Cieszyński i planował powrót do „tej mało poznanej i opraco‑

wanej dzielnicy”, jednak badań terenowych na tym obszarze nie przeprowadził²⁰. Dominuje tutaj materiał ze Śląska Opolskiego, Dolnego, Górnego. Z Cieszyńskie‑

go podaje Kolberg (za Bogumiłem Hoffem) dwie pieśni weselne – nr 8 i 9 (Wi‑

sła)²¹, jedną miłosną – nr 14 (od Cieszyna)²², z katalogu Wojsko – nr 33 (Wisła)²³, Pijatyka. Karczma – nr 39 (Wisła)²⁴, Stany. Rody – nr 42 (Wisła)²⁵, Pasterstwo – nr 44 (od Cieszyna) oraz tańce Straszak lub Grażak – nr 50 (Cieszyn, Biała)²⁶, Marsz – nr 51 (od Cieszyna)²⁷. Nie jest to zatem zbyt obszerny zbiór.

Trzeba podkreślić fakt, że ani badacze żyjący w jego czasach, ani zbierający materiały później nie zdołali powtórzyć jego dzieła. Pomimo upływu lat na‑

16 M.in. monografie pt. Sandomierskie, Kujawy, Krakowskie, Wielkie Księstwo Poznańskie, Lubelskie, Kieleckie, Radomskie, Łęczyckie, Kaliskie, Mazowsze, Pokucie, Chełmskie, Pomorze, Mazury Pruskie, Śląsk, Góry i Podgórze, Tarnowskie ‑Rzeszowskie, Sanockie ‑Krośnieńskie, Litwa, Ruś Karpacka, Ruś Czerwona itd.

17 Więcej: R. Górski: Oskar Kolberg. Zarys życia i działalności. Warszawa 1974; K. Dadak‑

-Kozicka: Oskar Kolberg – nowator i prekursor. „Ruch Muzyczny” 1976, nr 18; A. Millerowa, A. Skrukwa: Oskar Kolberg (1814–1890). W: Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918. Red. H. Ka‑

pełuś, J. Krzyżanowski. Warszawa 1982 s. 61–104.

18 J. Bobrowska: Polska folklorystyka muzyczna w epoce przedkolbergowskiej…, s. 83–100.

19 M. Gładysz: Przedmowa. W: Oskar Kolberg. Dzieła wszystkie. T. 43. Z rękopisów opraco‑

wali J. Szajbel, B. Linette. Warszawa–Wrocław 1965, s. VII.

20 Ibidem.

21 Oskar Kolberg. Dzieła wszystkie. T. 43…, s. 33–34.

22 Ibidem, s. 38.

23 Ibidem, s. 49.

24 Ibidem, s. 52.

25 Ibidem, s. 55.

26 Ibidem, s. 65.

27 Ibidem, s. 68.

dal jego prace pozostają bogatą skarbnicą wiedzy etnograficznej, muzykologicz‑

nej i folklorystycznej, również dla badaczy działających współcześnie (o czym świadczą liczne prace etnomuzykologiczne²⁸).

Badania naukowe nad polską muzyką ludową zostały zapoczątkowane na większą skalę dopiero po II wojnie światowej. Przedstawicielami ich powojen‑

nego nurtu w Polsce byli Jadwiga (1909–1995) i Marian (1908–1967) Sobiescy²⁹, a w środowisku śląskim – Adolf Dygacz (1914–2004)³⁰. Kolejne pokolenie wybit‑

nych etnomuzykologów reprezentowane jest przez Ludwika Bielawskiego (1929), Jana Stęszewskiego (1929–2016), Bogusława Linette’a (1926), Annę Czekanow‑

ską (1929), Krystynę Turek (1945), Katarzynę Dadak -Kozicką (1944)³¹. Obecnie na dobre ugruntowana została pozycja następnej generacji etnomuzykologów – Zbigniewa Jerzego Przerębskiego, Piotra Dahliga, Bożeny Muszkalskiej, Ewy Dahlig -Turek, Sławomiry Żerańskiej -Kominek, Arlety Nawrockiej -Wysockiej, a z młodszego pokolenia m.in. Tomasza Nowaka, Weroniki Grozdew -Kołacińskiej, Tomasza Rokosza, Jacka Jackowskiego i innych.

W środowisku śląskim największe zasługi w zakresie dokumentacji oraz ba‑

dań śląskich i zagłębiowskich miał Adolf Dygacz (1914–2004)³², a w późniejszym czasie (aż do dzisiaj) grono jego doktorantów, tj. Krystyna Turek (1946), Alojzy Kopoczek (1941), Alina Kopoczek, Jadwiga Bobrowska (1950–2006)³³.

28 P. Dahlig: Uwagi o znaczeniu zbiorów muzycznych Oskara Kolberga dla etnomuzykologii.

„Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1987, T. 24: W setną rocznicę śmier‑

ci Oskara Kolberga 1890–1990. Studia i materiały, z. 1–4, s. 11–17; Idem: Instrumenty muzyczne w monografiach regionalnych Oskara Kolberga. „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1987, T. 24: W setną rocznicę śmierci Oskara Kolberga 1890–1990…, s. 29–72; Idem:

Instrumentarium muzyczne w dziełach etnograficznych Oskara Kolberga. „Muzyka” 1988, nr 3, s. 71–98; Idem: Oskar Kolberg w międzywojennej polskiej etnografii muzycznej. „Biuletyn Kwar‑

talny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1992, T. 29, z. 1–4: Kultura w Radomskiem, 130 rocznica Powstania Styczniowego, Sesja w Przysusze poświęcona Oskarowi Kolbergowi, s. 25–39;

W. Grozdew -Kołacińska: Myśli i dzieło Oskara Kolberga jako inspiracja dla współczesnego etnomuzykologa. „Lud” 2014, s. 63–80; również: nagrania archiwalne ze zbiorów fonograficznych IS PAN pt. Gdyby Kolberg miał fonograf…, http://www.ispan.pl/pl/wydawnictwa/wydawnictwa - plytowe/gdyby -kolberg -mial -fonograf… [dostęp: 10.01.2017].

29 Więcej: J. Bobrowska: Polska folklorystyka muzyczna w epoce przedkolbergowskiej…, s. 156–161; P. Dahlig: Badacze kultury ludowej – Jadwiga Sobieska. „Twórczość Ludowa” 1998, nr 1, s. 22–27, 36–37; L. Bielawski: Tradycje ludowe w kulturze muzycznej…, s. 244–248.

30 Na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim działali m.in.: Józef Ligęza (1910–1972), Stanisław Wallis (1895–1957), Jan Tacina (1909–1990), Piotr Świerc (1909–1991), Karol Hławiczka (1894–

1976), Józef Majchrzak(1909–1985), Janina Marcinkowa (1920–1999), Jadwiga Bobrowska (1948–

2006).

31 J. Bobrowska: Polska folklorystyka muzyczna w epoce przedkolbergowskiej…, s. 166.

32 Ibidem, s. 176–178.

33 Ibidem, s. 181.