Położenie Śląska Cieszyńskiego

Teren ziemi cieszyńskiej poddany analizie geobotanicznej można podzielić na trzy regiony fizyczno -geograficzne, które różnią się od siebie. Należy do nich Beskid Śląski, Pogórze Cieszyńskie (będące fragmentem Pogórza Śląskiego) oraz fragmenty Kotliny Ostrawskiej i Oświęcimskiej¹⁵³. Region cieszyński obejmuje skrawek północno -zachodniego łuku Karpat wraz z Pogórzem, który od półno‑

cy graniczy z rejonem Kotliny Raciborsko -Oświęcimskiej. Teren ten na zacho‑

dzie zamyka rzeka Olza, na wschodzie – Soła, zaś na południu ograniczony jest pasmem Jaworzynka -Girowa¹⁵⁴.

Granice historycznego Śląska Cieszyńskiego (zwanego również Wschodnim) na wschodzie wyznaczają rzeka Białka oraz szczyty górskie: Klimczok, Kotarz, Malinowska Skała, Barania, Gańczorka, Tyniok. Z kolei na południu linia gra‑

niczna ciągnie się przez szczyt Ochodzitej, teren Jaworzynki, a dalej granicą śląsko -słowacką pod Biały Krzyż. Od strony zachodniej granicę tworzy rzeka Ostrawica, a na odcinku pomiędzy Ostrawą -Gruszowem a Boguminem rzeka Odra, która łącząc się z Olzą i jej dopływem Piotrówką, tworzy granicę północ‑

ną. Te granice ukształtowały się w połowie XVIII wieku po wojnach -austriackich. Śląsk Cieszyński otoczony jest zarówno sąsiadującymi regionami polskimi, jak i leżącymi poza granicami Rzeczypospolitej. Od wschodu styka się więc z Małopolską, na południu ze Słowacją, od zachodu sąsiaduje z Morawami i częścią Śląska Opawskiego, zaś od północy z Górnym Śląskiem (dawniej okreś- lanym nazwą Śląsk Pruski)¹⁵⁵.

2.3.1. Cieszyn jako centralny ośrodek kulturowy. Początki

W latach 60. XX wieku Gustaw Morcinek pisał o Cieszynie: „Ziemia Cie‑

szyńska. Według legendy poczęła się ona w osobliwy sposób. Bo oto gdy Pan Bóg postanowił ją stworzyć, nie rzekł ani słówka, tylko się uśmiechnął. I z tego boskiego uśmiechu miała powstać […]”¹⁵⁶.

Osadnictwo ziemi cieszyńskiej zapoczątkowane zostało w XI wieku wzdłuż Olzy, od północy na południe (z terenów nizinnych do terenów górskich). Istot‑

ną rolę odegrała w tym regionie kolonizacja pasterzy wołoskich (Wołosi lub Wa‑

łasi), którzy w XV wieku zaczęli osiedlać się w Beskidach. Była to ludność ko‑

153 A. Dorda: Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego na prawym brzegu Olzy i jego ochrona. W: Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne. Zarys dziejów…, s. 33.

154 J. Konieczny, E. Kopeć: Pod rządami Piastów…, s. 65.

155 D. Kadłubiec: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej. Czeski Cieszyn 1987, s. 5;

Idem: W cieszyńskim mateczniku…, s. 12–13; więcej: Wprowadzenie, rycina 1. Południowa część Śląska Cieszyńskiego – Beskid Śląski.

156 G. Morcinek: Ziemia Cieszyńska. Katowice 1962, s. 5.

czownicza, niejednorodna, która niosła ze sobą elementy najróżniejszych kultur, m.in. albańskie, bułgarskie, rumuńskie, rusińskie, słowackie, polskie itp. „Byli wśród Wołochów m.in. Albańczycy, Rumuni, Serbowie, Bułgarzy, Rusini, Słowa‑

cy, tworzyli zatem i pod względem kulturowym mozaikę niezwykle barwną”¹⁵⁷. Wołosi zrezygnowali z wypasu owiec i zajęli się uprawą roli, „zostali wchłonięci przez miejscową ludność polską”¹⁵⁸. Mieli oni ogromny wpływ na kulturę ludo‑

wą, co odzwierciedlone zostało w widoczny sposób w gospodarce pasterskiej, obrzędach, zwyczajach, nazewnictwie, stroju, a także w folklorze muzycznym¹⁵⁹.

„[…] terminologia pasterska pochodzi albo bezpośrednio od Wałachów […], albo od tych, którzy osiedlili sie najpierw na Węgrzech, zmieszali się z Madziarami i od nich przyjęli niektóre wyrazy, a potem przynieśli je w Beskidy”¹⁶⁰.

Rzeczywiście znane są terminy specyficzne dla kultury pasterskiej tego ob‑

szaru, tj. sałasz, bacza, koleba czy określenia dotyczące bezpośrednio produktów mlecznych i naczyń, np. bryndza, klag, putnia, puciera. Popiołek wymienia również inne elementy kultury materialnej, które można przypisać Wołochom – elementy stroju ludowego, haft krzyżykowy¹⁶¹, strój kobiecy zwany wałaskim. Rozwinął się także wyrób sprzętów użytkowych, np. skrzyń rzeźbionych zwanych trówłami.

Wśród górali działało wielu artystów samouków, którzy parali się snycer‑

stwem czy zdobnictwem w metalu. Kuźnie takie powstawały m.in. w Istebnej, Jaworzynce, Ustroniu, Mostach czy Nydku. W tych miejscach dodatkowo wy‑

dobywano rudę żelaza, którą przetapiano. Uzdolnieni kowale ozdabiali swe wyroby kunsztownymi rytami (zdobienia m.in. okuć wozów, dyszli, narzędzi gospodarskich, rolniczych, pasterskich, jak np. siekiery, noże, tygle, kowadła, klamry i okucia pasów, fajki oraz „przybory do grania jak gajdy czyli kobzy”¹⁶²).

Najpopularniejszym wzorem zarówno w drewnie, jak i w metalu były zespoły gwiazdek i półksiężyców. Rozwinęło się również złotnictwo (hoczki przy stroju wałaskim, pasy kobiece czy guziki przy stroju męskim – analogia do wzorów słowackich i węgierskich)¹⁶³.

Duże znaczenie dla folkloru muzycznego ma fakt przytoczenia nazwy jed‑

nego z instrumentów beskidzkich (gajdy). Nie jest to jedyne przywołanie termi‑

nologii związanej z instrumentarium. Pojawia się również trombita („narzędzie do grania”¹⁶⁴) przy okazji omawiania kultury wołoskiej. „[…] nierzadko wyraża‑

ny jest podziw nad ogromnym bogactwem folkloru cieszyńskiego, pieśniowego,

157 D. Kadłubiec: W cieszyńskim mateczniku…, s. 22–23.

158 W. Milerski: Troska o trwanie kultury ludowej na Zaolziu. O rodzimej kulturze ludowej Śląska Cieszyńskiego, o jej badaniu i kultywowaniu w subregionie zaolziańskim. „Literatura Lu‑

dowa” 1993, nr 4–6, s. 6.

159 Ibidem.

160 F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim. Warszawa 1939, s. 94.

161 Patrz: aneks 3. Fotografie, fotografia 1.

162 F. Popiołek: Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim…, s. 94.

163 Ibidem, s. 97–99.

164 Ibidem, s. 94.

narracyjnego […], tutaj zadomowiły się cztery typy strojów ludowych, tutaj zapi‑

sano tysiące pieśni i przysłów, setki opowiadań, dziesiątki obrzędów, zwyczajów i tańców, tutaj urodzili się, żyli i żyją unikalni co najmniej w skali europejskiej gawędziarze i śpiewacy, i to nie tylko ze względu na bogactwo repertuaru, ale i jego walory artystyczne […]¹⁶⁵.

Poprzez swoje specyficzne położenie geograficzne Śląsk Cieszyński znalazł się na skrzyżowaniu szlaków nie tylko handlowych (o czym była już wcześniej mowa), ale i kulturowych (bliskie położenie Czech, Słowacji, Moraw, Węgier).

W Cieszynie i w Jabłonkowie odbywał się już w początkach XV wieku jarmark, na którym spotykali się Ślązacy, Słowacy (z Orawy, Trenczyna, Liptowa), Polacy spod Żywca, zaś cieszynianie bywali na jarmarkach żywieckich i słowackich.

Dzięki temu następowała wymiana dóbr materialnych i kulturowych. Gościli również na ziemiach węgierskich jako producenci saletry potasowej tzw. saletro‑

rze. Po okolicach wędrowali również robotnicy sezonowi (schodzili z wyższych partii górskich na niziny jako najemnicy do pracy w polu) i robotnicy ustrońscy, którzy produkowane maszyny lub urządzenia konstrukcyjne montowali w miej‑

scu ich przeznaczenia¹⁶⁶. Zapewne oni przynosili elementy kultury terenów ościennych na Śląsk Cieszyński (np. tzw. uherszczoki – fartuchy z kwiecistymi koronkami pochodzące z Węgier, które zadomowiły się w stroju cieszyńskim, czy też elementy rytmiczne występujące w pieśniach cieszyńskich, wskazujące na swe węgierskie pochodzenie), jak i przenosili kulturę duchową i materialną ziemi cieszyńskiej poza jej granice.

Jak pisze Daniel Kadłubiec, na Śląsk Cieszyński przybywali również słowaccy szklarze, druciarze lub miszkarze, czyli kastrownicy, widoczni na wsi cieszyń‑

skiej jeszcze po II wojnie światowej¹⁶⁷. „Promień penetracji druciarzy, wędrują‑

cych za chlebem już od w. XVII, był ze wszystkich największy […]. Największa ich liczba, bo około 1 000, odchodziła corocznie do Czech, na Morawy i Śląsk [m.in. z Azji i Ameryki – M.S.]”¹⁶⁸. Zajmowali się nie tylko naprawą naczyń, ale również sprzedażą przedmiotów codziennego użytku (wieszaków, koszyków itp.). Po wsiach nadolziańskich wędrowali zaś północnosłowaccy kramarze, któ‑

rych nazywano szafrannikami (ze względu na towary, jakie sprzedawali, m.in.

szafran, oleje, maści czy zioła lecznicze oraz obrazy apokryficzne), czy łemkow‑

scy maziarze z Łosia i dziegciarze z Gorlic. Migracja elementów kultury była przypisywana mężczyznom, którzy odbywali służbę wojskową – najczęściej na Morawach, gdzie spotykali Czechów, Morawian, Galicjan. Od nich to uczyli się przeróżnych opowiadań czy pieśni¹⁶⁹.

165 D. Kadłubiec: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej…, s. 40; Idem: W cieszyń‑

skim mateczniku…

166 Idem: O kształtowaniu cieszyńskiej kultury ludowej. „Kalendarz Śląski” 1984, s. 175.

167 Ibidem, s. 176.

168 D. Kadłubiec: W cieszyńskim mateczniku…, s. 42.

169 Ibidem, s. 177.

Sam gród cieszyński pojawił się w źródłach pisanych dosyć późno, bo dopie‑

ro w 1155 roku. Powojenne badania archeologiczne ukazały dosyć szeroki zestaw znalezisk, który pozwolił scharakteryzować kulturę materialną mieszkańców Góry Zamkowej¹⁷⁰. Pierwszą wzmiankę o Cieszynie można odnaleźć w bulli pa‑

pieża Hadriana IV z 1155 roku, w której Cieszyn figuruje jako castellatura de Tessin – jeden z grodów kasztelańskich¹⁷¹. W połowie X wieku Cieszyn miał już prawdopodobnie fortyfikacje, a w jego skład weszła murowana rotunda – kaplica pod wezwaniem św. Mikołaja (XI wiek)¹⁷². Prawdopodobnie z rotundą związana była reprezentacyjna budowla świecka, która poprzedzała budowę późniejszego zamku średniowiecznego¹⁷³. Ze źródeł archeologicznych można wywnioskować, że niedaleko Cieszyna (6 kilometrów) istniało grodzisko w rejonie Podborza zwa‑

ne Cieszyniskiem lub Starym Cieszynem. Gród ten został zniszczony u schyłku IX wieku (kwestia ta nadal pozostaje w toku badań)¹⁷⁴.

Powstanie miasta Cieszyna związane jest z podaniem etymologicznym¹⁷⁵ (trzej bracia, synowie Leszka III, spotkawszy się po długiej wędrówce przy źró‑

dle, budują na pamiątkę gród). Obecnie opis ich dokonań można odnaleźć na cieszyńskiej studni Brackiej (pochodzi on przypuszczalnie z 1863 roku). Kadłu‑

biec zaprzecza temu, gdyż według niego nazwa ta (studnia Bracka) nie pochodzi od synów Leszka III, lecz od braci dominikanów, którzy tę studnię wybudowa‑

li¹⁷⁶. Również nazwa miasta nie jest związana z „cieszeniem się”. Zaprzecza temu etymologia naukowa, dzięki której można udowodnić, że nazwa ta jest przy‑

miotnikiem dzierżawczym oznaczającym właściciela. Cieszyn zatem należał do osoby nazywanej Ciech albo Ciesz. Prawdopodobnie w połowie XII wieku stał się siedzibą kasztelana, a u schyłku XII wieku został stolicą księstwa, w którym sprawowali władzę Piastowie.

2.3.2. Mieszczaństwo

Źródła historyczne świadczą, że Cieszyn pod koniec średniowiecza liczył około 800 mieszkańców. Większość z nich zajmowała się rękodziełem. Byli to

170 J. Szydłowski: Dzieje najdawniejsze. W: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu…, s. 91.

171 K. Maleczyński: Kodeks dyplomatyczny Śląska. T. 1. Wrocław 1956, nr 35, s. 84.

172 Patrz: aneks 3. Fotografie, fotografia 2.

173 J. Szydłowski: Dzieje najdawniejsze…, s. 83.

174 J. Drabina: Miasta śląskie w średniowieczu. Cieszyn. Katowice 1987, s. 80–81.

175 L. Brożek: Bracka studnia. „Zwrot” 1952, nr 6, s. 15–16; W. Iwanek: Podanie o Studni Trzech Braci w Cieszynie. „Kalendarz Śląski” 1964, s. 96–100; D. Kadłubiec: W cieszyńskim mateczniku…, s. 13–14.

176 D. Kadłubiec: Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej…, s. 6; J. Ondrusz: Godki śląskie. „Profil” 1977, s. 275; A. Żurek: Legenda o założeniu Cieszyna. „Kalendarz Śląski” 2001, s. 324–325.

m.in. szewcy, piekarze, kuśnierze, piwowarzy, kowale, masarze, złotnicy, tka‑

cze, sukiennicy i krawcy. Działały również cechy zrzeszające rękodzielników tej samej specjalizacji¹⁷⁷. Do 1380 roku miastem rządził wójt – zasadźca, który sprawował także władzę sądowniczą. Prawdopodobnie w tym samym czasie po‑

wstała rada miejska. Od końca XIV wieku zarząd miasta spoczywał w rękach burmistrza i czterech rajców (tzw. magistrat)¹⁷⁸.

W Cieszynie odbywały się zjazdy szlacheckie i coroczne zgromadzenia try‑

bunałów całego księstwa. Od czasu przejęcia władzy przez Kazimierza I, syna Mieszka I, zaczęło istnieć osobne Księstwo Cieszyńskie (1290). Książę miał władzę nieograniczoną, tzn. rozporządzał ziemią jak swoją własnością, wyda‑

wał orzeczenia dotyczące całej ludności, a w ważniejszych sprawach, takich jak sprzedaż lasów czy spisanie prawa ziemskiego, zwracał się do króla czeskiego, który był jego bezpośrednim zwierzchnikiem. Dzięki temu Cieszyn stał się wów‑

czas miastem zamożnym, rezydencjonalnym¹⁷⁹.

Popiołek pisze także o poszczególnych warstwach mieszczaństwa. Według naj‑

starszej listy mieszczan z 1624 roku Cieszyn w tym okresie liczył 262 obywateli, wśród których było 93% rzemieślników, 3% kupców, a reszta sprawowała urzędy miejskie. Wśród rzemieślników najliczniejszą grupę stanowili sukiennicy (20%) i tkacze (18%), zaś handlujący dzielili się na kupców i kramarzy¹⁸⁰ (tabela 1.).

Tabela 1. Liczba ludności zamieszkującej Cieszyn od 1624 roku aż do początku XIX wieku

Rok Liczba mieszkańców Struktura ludności

1624 262 93% – rzemieślnicy

3% – handlujący reszta – urzędnicy

1653 451

1720 287 45% – rzemieślnicy

21% – handlujący

1752 517 89% – rzemieślnicy

4% – handlujący

1772 203 –

początek XIX wieku 4025 –

Źródło: F. Popiołek: Dzieje Cieszyna z ilustracyami. Cieszyn 1916, s. 68–71, 176.

177 J. Drabina: Miasta śląskie w średniowieczu…, s. 89.

178 F. Popiołek: Dzieje Cieszyna z ilustracyami. Cieszyn 1916, s. 15–16.

179 I. Panic: Ziemia cieszyńska w czasach piastowskich (X–XVII wiek). W: Śląsk Cieszyński.

Środowisko naturalne. Zarys dziejów…, s. 123.

180 Ibidem, s. 69.

2.4. Polskie życie kulturalne i polityczne na Śląsku Cieszyńskim