uwarunkowania historyczne, geograficzne i kulturowe*
2.2. Śląsk a Śląsk Cieszyński – zawirowania historyczne
2.2.5. Warstwy społeczne – specyfika Szlachta
W połowie XVIII wieku większość ziem polskich znajdowała się w posiada‑
niu potomków dawnego rycerstwa, które nazywane było szlachtą (drobna). Gru‑
pa ta rozporządzała przeważnie jedną wsią, a nawet tylko jej częścią. Sprawowała ona władzę gospodarczą i sądowniczą nad posiadanymi obszarami, zwanymi państwami lub dominiami125.
Stosunki pomiędzy książętami a szlachtą były różnie. Prawo ziemskie naka‑
zywało zwolnić chłopa, który sprzedał ziemię za zgodą pana, pod warunkiem że da za siebie zastępcę. To samo prawo zakazywało bicia poddanego czy więzienia go bez szczególnej przyczyny. W praktyce chłopi często udawali się na skar‑
gę do księcia, który rozpatrywał sprawę i wymierzał karę winowajcy – „książę może wydawać rozporządzenia, może załatwiać pewne sprawy polubownie – za zgodą obu stron – ale jeżeli one w ten sposób nie zostaną załatwione, wtedy już należą do sądu ziemskiego. Dotąd działo się tak zawsze, że poddany, który z uporu, bez należytej przyczyny pozwał pana przed księcia, był za to surowo karany […]”126.
Szlachta przeważnie miała przewagę w spornych kwestiach i dominowa‑
ła nad stanem chłopskim. Postulowała deklarację ze strony księcia, że w ra‑
zie konfliktów nie będzie sądzona przez niego, ale przez sąd ziemski. W XVII i XVIII wieku szlachta nieco utraciła ze swej pozycji (zlikwidowano wolność podatkową). Panujący żądali podatków od gruntów folwarcznych. W rzeczywi‑
stości szlachta nie płaciła ich, przerzucała je na swoich poddanych, mimo że stopa podatkowa była niższa od tej, która obowiązywała mieszczan i chłopstwo.
Także wolność osobista tego stanu uległa ograniczeniu. Szlachcic bez pozwolenia panującego nie mógł opuścić kraju czy też wysłać syna do szkoły za granicą127. W XVIII wieku wskutek złej gospodarki i działań wojennych zmniejszone zo‑
stały własności szlachty cieszyńskiej. Stan ten popadał w długi i wyzbywał się
124 J. Spyra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów…, s. 147–151.
125 Ibidem, s. 145–146.
126 F. Popiołek: Studia z dziejów Śląska Cieszyńskiego. Katowice 1958, s. 28; również: D. Ka‑
dłubiec: W cieszyńskim mateczniku. Czeski Cieszyn 2015.
127 F. Popiołek: Studia z dziejów Śląska Cieszyńskiego…, s. 30; więcej: G. Wąs: Śląsk we władaniu Habsburgów. W: Historia Śląska. Red. M. Czapliński. Wrocław 2002, s. 184–186.
majątków na rzecz wielkich właścicieli dóbr. W tym czasie wzrastały własności książęce, które w 1826 roku zajmowały aż 28% Śląska Cieszyńskiego. Istnia‑
ły ogromne spory pomiędzy szlachtą a mieszczanami – „widoczne było, że ją [szlachtę – M.S.] kłuła w oczy zamożność i dobrobyt niektórych mieszczan, ich
»stroje kosztowne i bankiety« […]”128.
W stolicy księstwa, Cieszynie, odbywały się dwa razy w roku obowiązkowe sądy i narady szlacheckie. Przywilej miejski określał postępowanie wobec szlach‑
cica mającego długi u mieszkańca miasta. W razie konfliktu szlachcic stawał przed sądem miejskim, jednak szlachta broniła swego stanowiska, uważając, że podlega ona tylko sądom ziemskim. „Ze skarg szlachty cieszyńskiej widzimy, że ona wadzi się często o drobnostki i prowadzi z upodobaniem procesy o sprawy małej wagi, że w kłótni posługuje się wyrażeniami objętymi słownikiem naszych chłopów i robotników i to najniższego stopnia, takimi, których przyzwoitość przytoczyć nie pozwala, że jest skora do pijatyki i bitki […]”129.
Ludność włościańska rolnicza130
Sytuacja chłopów za panowania Habsburgów była nie najlepsza. Jeden z ar‑
tykułów wydanych za panowania Ferdynanda I (1528) nakazywał przywiązanie chłopa do ziemi: „chłop ani zagrodnik ani ich rodzina nie mogą odejść od pana bez jego zezwolenia […]”131.
Chłopi mogli emigrować wtedy, kiedy otrzymali pozwolenie nie tylko od pana, ale również od księcia, i zobowiązani byli wnieść opłatę, która stanowiła 5% ich majątku. Byli oni podporządkowani władzy wójta, zarządcy wsi, który posiadał także władzę sądowniczą. Wyrok sądowy pana nie był możliwy do od‑
wołania i chłop był skazany na dobrą wolę wójta (decydował on również o życiu rodzinnym poddanych, np. w kwestii zgody na ożenek lub zamążpójście czy przekazania synów do nauki rzemiosła) – „właściciele dóbr, książę i szlachta za‑
garnęli chłopów zupełnie w swoją moc, zrobili z nich poddanych, którzy tym tylko różnili się od niewolników, że nie można było ich sprzedawać jak rzecz, lecz wymawianie ich sobie przy umowie kupnej było praktykowane. Zachodzi‑
ły nawet wypadki sprzedaży poddanych z ich gruntami i powinnościami, np.
ks. Adam Wacław sprzedał (1615) Piotrowi Gureckiemu czterech siedlaków, jed‑
nego zagrodnika i jednego chałupnika […] z opłatami, kurami i powinnościa‑
mi […]”132.
Szlachta samowolnie zwiększała pańszczyznę, powodując tym samym coraz większy ucisk chłopów, którzy musieli pracować we wszystkie dni tygodnia. Po‑
128 Ibidem, s. 35.
129 Ibidem.
130 Więcej: M. Szyndler: Folklor pieśniowy Zaolzia…, s. 21–23.
131 F. Popiołek: Studia z dziejów Śląska Cieszyńskiego…, s. 49.
132 Ibidem, s. 52.
winności chłopskie zazwyczaj nie były spisywane, co też szlachta wykorzystywa‑
ła. Na Śląsku Cieszyńskim istniały spisy, tzw. urbarze, jedynie w posiadłościach Komory i państwa bogumińskiego, jednak były to tylko akty historyczne, a nie prawne, więc nie miały mocy obowiązującej. W 1577 roku sporządzono pierw‑
szy urbarz cieszyński, obejmujący Cieszyn, Jabłonków i 27 wsi książęcych. Ko‑
lejne pojawiły się w latach: 1646, 1647 i 1692133.
Sytuacja chłopów posiadających ziemię była zdecydowanie korzystniejsza w porównaniu z tymi, którzy gruntów nie mieli. Ich pola były dziedziczne, ale o tym decydował pan, a to z kolei wiązało się z opłatą wynoszącą od 5 do 10%
wartości gruntu. Po objęciu władzy przez Habsburgów spadł na chłopów nowy obowiązek. Władze poleciły im oszacować swoje majątki i opłacać podatki od wielkości gruntu. Kwota opłat nie była stała, często wahała się od 0,6 do 15%.
Wraz z początkiem XVIII wieku miały miejsce pierwsze protesty chłopów, którzy żądali reform. Zjawisko to zaczęło się upowszechniać134. Po powstaniu chłopów (1766) Maria Teresa określiła wysokość robocizny, jaką powinni wyko‑
nywać poddani względem feudalnych panów. Przyczyniło się to do poprawy sy‑
tuacji chłopów, ale jednocześnie spowodowało ekonomiczny upadek cieszyńskiej szlachty (XVIII wiek – 28,5% szlachty w całości społeczeństwa, a w XIX wieku już tylko 13,5%). Po śmierci Marii Teresy, z nakazu Józefa II władze austriackie zaczęły popierać rozwój handlu, rzemiosła i rodzimej twórczości. Po pierwszym rozbiorze zaczęto budować „drogę cesarską”, która połączyła Wiedeń z Lwowem poprzez Ołomuniec, Cieszyn i Bielsko (co dodatkowo wzmocniło powyższe po‑
stanowienia). W 1782 roku cesarz zadecydował o połączeniu Śląska Austriackie‑
go z Morawami w jedno gubernium morawsko -śląskie ze stolicą w Brnie. Fakt ten spowodował problemy natury ekonomicznej (trudności ze zbytem produk‑
tów rolnych), a to z kolei sprawiło, że region nad Olzą stał się pośrednikiem han‑
dlowym pomiędzy Galicją a innymi krajami monarchii (szlakami handlowymi transponowano m.in. sól z Wieliczki, eksportowano przędzę lnianą i wełnianą, wyroby tekstylne, skóry, wosk, miód)135.
Ludność włościańska pasterska
Grupa ta zdominowała południowe, górskie tereny Śląska Cieszyńskiego (w przeciwieństwie do ludności rolniczej, która zajęła obszar północny). Lud‑
ność pasterska prowadziła zaciętą walkę o pastwiska, na których wypasała by‑
dło. Wszystkie wsie beskidzkie należały do Księstwa Cieszyńskiego i znajdowały się pod panowaniem książąt cieszyńskich, z wyjątkiem paru wsi (Ustronie Dol‑
ne, Wędrynia, Brenna, Nydek, Śmiłowice), które były w rękach szlachty. Pod koniec XVIII wieku cała południowa część Śląska Cieszyńskiego była we wła‑
133 Ibidem, s. 56.
134 F. Popiołek: Studia z dziejów Śląska Cieszyńskiego…, s. 64.
135 J. Spyra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów…, s. 147–158.
daniu władzy książęcej. Chłopi posiadali ziemię w formie wieczystej dzierżawy.
W przypadku braku następcy ziemia ta wracała do księcia. Górale zmuszeni byli do płacenia czynszu gruntowego w postaci pieniężnej bądź też w naturze. Habs‑
burgowie narzucili nowe obowiązki wobec tej grupy, m.in. nakazali wypalanie drzewa na popiół do wyrobu potażu oraz obciążyli opłatami za całą hodowlę bydła. Ponadto pasterze musieli płacić w naturze od każdego sałaszu i w postaci pieniężnej za każdą sztukę bydła wypasanego w górach136.
Na przełomie XVII i XVIII wieku pod wpływem zbyt dużych obciążeń ze strony państwa rozpoczęła się masowa emigracja mieszkańców wsi podbeskidz‑
kich. W tym czasie tereny leśne stały się przedmiotem zainteresowania wielkich właścicieli. Fakt ten spowodował ograniczenie korzystania górali z drewna, któ‑
re do tej pory było podstawowym materiałem w gospodarstwie (budownictwo, narzędzia, opał itp.). W 1756 roku stworzono ustawę lasową, która nakazywała zalesienie przynajmniej połowy wyciętego obszaru. Spowodowało to masowe usuwanie górali z łąk zalesionych, a także ograniczenie bezpłatnego poboru drzewa. Ustanowiono równocześnie kary dla górali, którzy prowadzili wypas w niedozwolonych miejscach137.