W dniu 5 grudnia 1086 roku. W³odzimierz Wo³yñski przeszed³ w rêce Dawida Igorowicza. ¯ona Jarope³ka, Kunegunda-Irena, wróci³a do swej ojczystej Saksonii, pozostawiaj¹c troje dzieci na Rusi. Opiekê nad Gertrud¹ przej¹³ ostatni ¿yj¹cy syn, „œredni”, Œwiatope³k-Micha³, bêd¹cy wówczas kniaziem na Nowogrodzie, a od 1088 roku w dobrze znanym Gertrudzie – Turowie. Wtedy te¿ konsekrowano w Kijowie koœció³ Œwiêtego Micha³a.
Wi¹zaæ siê z tym mo¿e przedostatnia w zbiorze Gertrudy modlitwa Do œwiêtego Micha³a za wiernych zmar³ych31:
Œwiêty Michale i wszyscy œwiêci Boga
wstawcie siê za dusze wszystkich wiernych zmar³ych, a mnie grzeszn¹, za nich modl¹c¹ siê, raczcie wys³uchaæ.
Ksi¹¿ê zwierzchni Wsiewo³od zmar³ wiosn¹ 1093 roku. Jego sukcesorem zosta³ Œwiatope³k-Micha³, jako ostatni ¿yj¹cy syn najstarszego Jaros³awowicza (W³odzimierz Monomach usun¹³ siê do Czernihowa). Od tego momentu Gertruda ¿y³a jeszcze piêtnaœcie lat. Wydaje siê, ¿e by³ to najbardziej spokojny okres jej ¿ycia, choæ nie pozbawiony osobistych dramatów. Oto prze¿y³a Gertruda obydwu synów Jarope³ka, którymi opiekowa³a w dzieciñstwie. Wydaje siê te¿, ¿e ksiê¿na-matka ogrywa³a jak¹œ rolê podczas rokowañ w Brzeœciu miêdzy
31Modl. CIX [94]: Oracio ad sanctum Michaelem pro fidelibus defunctis. Sancte Michael et omnes sancti Dei intercedite pro animabus omnium fidelium defunctorum. Et me peccatricem pro eis orantem exaudire digneris.
Œwiatope³kiem-Micha³em i W³adys³awem Hermanem, a pewnie bra³a tak¿e udzia³ w swataniu córki Œwiatope³ka, Zbys³awy, synowi W³adys³awa Hermana, Boles³awowi Krzywoustemu w 1103 roku. Piêæ lat póŸniej w zapisku dotycz¹cym 1108 roku Powieœæ minionych lat podaje: „Tego¿ roku zmar³a kniahini, Œwiatope³kowa matka, miesi¹ca stycznia 4 dnia”32. Ostatnia modlitwa w manuskrypcie Gertrudy ma wyraŸnie eschatologiczny charakter33.
Ksiêgê, jeszcze za swego ¿ycia, Gertruda ofiarowa³a wnuczce Zbys³awie, córce Œwiatope³ka, z okazji jej ma³¿eñstwa z polskim ksiêciem Boles³awem Krzywoustym w 1103 roku. Zbys³awa zmar³a bezdzietnie po dziesiêciu latach ma³¿eñstwa, a Boles³aw jeszcze w tym samym 1113 roku34 poœlubi³ Salomeê hrabiankê Bergu. Z ma³¿eñstwa tego – oprócz szeregu synów, którzy przeszli do historii Polski – urodzi³o siê tak¿e kilka córek, z których jedna, te¿ Gertruda, oko³o 1140 roku wst¹pi³a do opactwa benedyktynek w Zwiefalten, zabieraj¹c ze sob¹ Kodeks jako wiano. Po œmierci mniszki Gertrudy Boles³awówny w 1160 roku w Zwiefalten, poszerzono Kodeks o noty nekrologiczne w kalendarzu znajduj¹cym siê na kartach Gertrudy. Pretensje do Kodeksu zg³osili cz³onkowie rodu Bergów. Wtedy to zapewne Kodeks przeszed³ na w³asnoœæ Gizeli Andechs-Meran, ¿ony seniora rodu Bergów, a wuja Gertrudy Boles³awówny, hrabiego Diepolda. Gizela
32PowieϾ minionych lat, 221.
33Modl. CX [95]: Christe Filii Dei vivi, miserere animae famuli tui Adae et animae famulae tuae Evae, et animabus famulorum famularumque tuarum, et nostrae congregationis fratrum et sororum, et omnium parentum nostrorum, omniumque hic et ubique in Christo quiescentium et mihi indignae famulae tuae Gertrudae et qui bona mihi fecerint propter nomen tuum, et pro quibus iussa aut debita sum, sive ipsa decrevi orare.
34B. Ziêtara podaje 1115 rok. Zob. B. Ziêtara: W³adys³aw II Wygnaniec, w: Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1987, 91.
ofiarowa³a go niebawem córce swojego brata Bertolda IV Andechs-Meran, tak¿e Gertrudzie ma³¿once Andrzeja II, króla Wêgier. Po niej odziedziczy³a Kodeks jej córka, œw. El¿bieta Wêgierska (lub Turyngska).
Ona to, w 1229 roku ofiarowa³a Kodeks katedrze w Cividale35. Dziœ Kodeks jest w³asnoœci¹ Museo Archeologico Nationale di Cividale del Friuli36.
35Dzieje Kodeksu ustalono g³ównie na podstawie not nekrologicznych w kalendarzu. Ustalenie nazwisk wymienionych tam cz³onków rodziny Berg zawdziêczamy H. V. Sauerlandowi.
36Warto zwróciæ uwagê i na ten fakt, ¿e tak wa¿ny pomnik naszej literatury istnieje fizycznie po dziœ dzieñ. Wagê tego faktu warto sobie uzmys³owiæ, pamiêtaj¹c, ¿e najstarsze odpisy naszej pierwszej kroniki, napisanej w XII w. przez Galla Anonima, pochodz¹ dopiero z XIV i XV w.
Rozdzia³ II
CHRONOLOGIA I TREŒÆ MODLITW GERTRUDY MIESZKÓWNY
W sprawie chronologii powstawania modlitw przyjmowano narzucaj¹c¹ siê tezê, ¿e najpierw Gertruda zape³nia³a swoimi tekstami puste miejsca w Kodeksie Egberta, a dopiero, gdy ich zabrak³o – kaza³a doszyæ nowe sk³adki1. Wynika³oby z tego, ¿e jako pierwsza mog³a byæ wpisana modlitwa 43 i kolejne, a¿ do sto pi¹tej, a dopiero potem powsta³yby modlitwy od 1 do 42. K³óci siê to z tez¹, ¿e terminum ad quem powstawania
1Taki pogl¹d g³osi M. H. Malewicz pisz¹c: „Gertruda mog³a otrzymaæ kodeks od Rychezy w momencie swego zam¹¿pójœcia, czyli w 1043 roku. Pocz¹tkowo dopisywa³a zapewne w wolnych miejscach kodeksu modlitwy zapamiêtane z pobytu w klasztorze, st¹d wœród modlitw zapisanych w pocz¹tkowych partiach kodeksu przewa¿aj¹ teksty o charakterze liturgicznym, ma³o osobistym, g³ównie modlitwy b³agalne, pokutne i modlitwy w czasie mszy œwiêtej. Stopniowo wœród modlitw pojawiaj¹ siê teksty o charakterze niejako
»prywatnym«. S¹ to coraz czêœciej rozmyœlania autorki transponowane na formy liturgiczne ... . Gdy zabrak³o kart, Gertruda poleci³a wszyæ na pocz¹tku kodeksu dodatkowe karty, tzw. obecnie Folia Gertrudiana”. M. H. Malewicz: Rêkopis Gertrudy Piastówny,
„Materia³y do historii filozofii œredniowiecznej w Polsce”, 5(1972), 41.
modlitw by³a data œmierci Jarope³ka-Piotra, gdy¿ modlitwy w jego intencji to 67 (o pokutê i ¿al za grzechy) oraz 99 i 101 (o ocalenie podczas wojny). Tymczasem przy modlitwie nr 1 (znajduj¹cej siê na Folia Gertrudiana) widnieje ¿ywy Jarope³k wraz ze swoj¹ ¿on¹ Iren¹2.
Wszystko to wskazuje, ¿e inna by³a w rzeczywistoœci chronologia powstania modlitw Gertrudy i ¿e inaczej nale¿y ustalaæ i czas, w którym Gertruda spisywa³a swoje mod³y, i ich kolejnoœæ w modlitewniku. Próbê tak¹ podjê³a – o czym ju¿ wspominano – T. Micha³owska w swojej monografii, poœwiêconej Gertrudzie. Z jej ustaleñ wynika, ¿e mo¿na wyró¿niæ piêæ okresów, w których Gertruda spisywa³a swój Modlitewnik.3