Po œmierci Izjas³awa Jarope³k-Piotr zosta³ ksiêciem na W³odzimierzu i Turowie, a Gertruda pozosta³a z nim rezyduj¹c w sto³ecznym W³odzimierzu. Wydaje siê, ¿e wy³¹czona z g³ównego nurtu ¿ycia politycznego Rusi, ksiê¿na-wdowa, mia³a teraz wyj¹tkowo du¿o czasu na modlitwê, wspomnienia, rozpamiêtywanie. Spisywane teraz modlitwy s¹ refleksyjne, pe³ne zadumy i niemal pozbawione aluzji do bie¿¹cych wydarzeñ21:
Panie Jezu Chryste, Odkupicielu Dobry,
pozwól mi na to wyznanie w godzinê mojego zejœcia, na które pozwoli³eœ ³otrowi,
21Np. modlitwa nr LXXI [63].
i spraw, Naj³askawszy Panie,
aby w godzinê mojego zejœcia nie przysz³a na mnie Bo¿a pomsta, [i aby] moc ciemnoœci mnie nie spotka³a [i] nie zaszkodzi³a [mi], lecz tak¹ niech odda mnie dzieñ s¹du, jak¹ wyda³ zdrój odrodzenia22. Proszê, Panie,
abyœ w godzinê mojego zejœcia nie odmówi³ mi komunii Twojego Najœwiêtszego Cia³a i Krwi,
lecz z prawdziw¹ wiar¹ i pewn¹ nadziej¹, i szczer¹ mi³oœci¹ pozwól mi j¹ przyj¹æ i do wiecznej chwa³y dojœæ.
„Przez [Chrystusa Pana naszego. Amen]”.
Tekst ten to jakby odbicie dosyæ spokojnej egzystencji w oddalonym od Kijowa W³odzimierzu. B³ogostan ten trwa³ do pocz¹tku 1084 roku, kiedy to dwaj synowie zmar³ego w 1076 roku ksiêcia Roœcis³awa „przyszed³szy, przegnali Jarope³ka”23. (który zreszt¹ œwiêtowa³ w tym czasie Wielkanoc w Kijowie). Ksi¹¿ê zwierzchni Wsiewo³od (ostatni ¿yj¹cy syn Jaros³awa M¹drego i brat Izjas³awa) wyprawi³ wraz z Jarope³kiem swego syna W³odzimierza Monomacha, który z kolei „wygna³ Roœcis³awowiczów i posadzi³ Jarope³ka we W³odzimierzu”24. œwiadczyæ by to mog³o o bardzo dobrych kontaktach m³odego ksiêcia ze stryjem-seniorem. Jednak¿e pamiêtaæ nale¿y, ¿e Izjas³aw i Gertruda w³aœnie Jarope³ka-Piotra przewidywali na sukcesora Izjas³awa, co zdawa³ siê
22Chodzi o odrodzenie z wody i Ducha Œwiêtego na chrzcie œw.
23PowieϾ minionych lat, 159.
24Tam¿e.
potwierdzaæ w swym liœcie z 1075 roku papie¿ Grzegorz VII, a co dobitnie zdaj¹ siê wyra¿aæ miniatury, namalowane na polecenie Gertrudy w jej Modlitewniku25. Latopisarz nie pozostawia w¹tpliwoœci, notuj¹c pod dat¹ 1085: „Jarope³k tedy chcia³ iœæ na Wsiewo³oda, pos³uchawszy z³ych doradców”. (...) Dowiedziawszy siê o tym, Wsiewo³od pos³a³ przeciw niemu syna swojego, W³odzimierza”26. Jarope³k liczy³ zapewne na zaskoczenie Wsiewo³oda w Kijowie; absolutnie nie mia³ ochoty na walkê z tak sprawnym wojem, jak W³odzimierz Monomach. Pozostawi³ wiêc matkê i rodzinê w £ucku i – podobnie jak ojciec – utartym niejako szlakiem zbieg³ do Polski. Liczy³ mo¿e, ¿e uda mu siê œci¹gn¹æ z odsiecz¹ przed przybyciem W³odzimierza pod wa³y £ucka. Tymczasem £uczanie nie mieli ochoty na obronê miasta; poddali je wiêc bez walki. Gertruda i Irena wraz z dzieæmi sta³y siê jeñcami Monomacha, który zreszt¹ niezw³ocznie odes³a³ je do Kijowa.
Wsiewo³od i W³odzimierz czekali teraz na Jarope³ka, który mia³ przyjœæ i siê ukorzyæ.
W tym czasie – przebywaj¹ca prawdopodobnie w którymœ z kijowskich klasztorów – Gertruda uk³ada³a najbardziej osobiste i ¿arliwe modlitwy ze wszystkich zawartych w zbiorze27:
„Panie Ojcze Œwiêty,
wszechmog¹cy, wieczny Bo¿e”
–racz byæ ³askawy naszym b³aganiom
25I to niezale¿nie od rozbie¿noœci odnoœnie do ich interpretacji.
26PowieϾ minionych lat, 159.
27Modl. XXXV [27]: Domine Sancte Pater Omnipotens, Aeterne Deus propiciare digneris supplicationibus nostris; et mitte angelum tuum sanctum cum Petro et exercitu eius, qui eos ab omnibus adversitatibus protegat, et in servitio Sancti Nominis tui ubique custodiat:
ut nullus eum et suos, in itinere inimicus decipiat, sed mereatur ab hoste omni triumphum et tuae semper miserationis subsidium quatinus tua iussa complens sospes cum suis ad te redeat.
i wyœlij swojego anio³a œwiêtego z Piotrem i jego wojskiem, który by ich chroni³ we wszelkich przeciwnoœciach
i wszêdzie strzeg³ w s³u¿bie Twojego œwiêtego imienia;
aby ¿aden nieprzyjaciel nie zwiód³ w drodze jego i jego [ludzi], ale aby zas³u¿y³ na zwyciêstwo nad wszelkim wrogiem,
i na wsparcie Twego zmi³owania zawsze wtedy, gdy wype³niaj¹c Twoje rozkazy,
pomyœlnie bêdzie wraca³ ze swoimi do Ciebie.
Jarope³k niezw³ocznie zjawi³ siê w Krakowie. Sytuacja polityczna w Polsce by³a ju¿ jednak diametralnie ró¿na od tej, jak¹ zastawali podczas swych ucieczek Izjas³aw i Gertruda; o interwencji zbrojnej na Rusi nie mog³o byæ nawet mowy. W 1079 roku król Boles³aw zosta³ wygnany z kraju, jego m³odszy brat i w tej sytuacji sukcesor tronu, utrzyma³ siê na nim za cenê wielu ustêpstw i znacznego os³abienia swej pozycji, szczególnie wobec Niemców. Henryk IV, po pokonaniu Grzegorza VII i cesarskiej koronacji w Rzymie w 1084 roku rozprawi³ siê ze zbuntowanymi „Saksonami” i podporz¹dkowa³ sobie tak¿e Polskê.
Prawdopodobnie oko³o po³owy 1086 roku, Jarope³k nie uzyskawszy pomocy od W³adys³awa Hermana, przyjecha³ do Kijowa i za cenê upokorzenia siê przed stryjem i stryjecznym bratem, odzyska³ rodzinê oraz dzielnicê. Wróciwszy do W³odzimierza, Jarope³k postanowi³ rozprawiæ siê z braæmi Roœcis³awowiczami, którzy po nieudanej napaœci w 1084 roku „rozsiedli siê” na ziemi przemysko-trembowelskiej (wchodz¹cej przed 1084 rokiem w sk³ad dzielnicy Jarope³ka), zagra¿aj¹c od po³udnia W³odzimierzowi Wo³yñskiemu.
Jarope³k ruszy³ w listopadzie 1086 roku. Niebawem zosta³ skrytobójczo zamordowany przez niejakiego Nieradca, nas³anego prawdopodobnie przez Roœcis³awowiczów.
Uroczysty pogrzeb Jarope³ka odby³ siê w Kijowie: „I wyszed³ naprzeciw niemu prawowierny kniaŸ Wsiewo³od ze swoimi synami, z W³odzimierzem i Roœcis³awem, i wszyscy bojarowie, i b³ogos³awiony metropolita Jan z mnichami i z prezbiterami. I wszyscy Kijowianie wielki p³acz uczynili nad nim, z psalmami i pieœniami odprowadzili go do [klasztoru] Œwiêtego Dymitra, a ubrawszy cia³o jego, ze czci¹ po³o¿yli je w trumnie marmurowej w cerkwi Œwiêtego Aposto³a Piotra, któr¹ sam pocz¹³ by³ budowaæ przedtem [...]”28. Œmieræ Jarope³ka-Piotra nie zosta³a w ¿aden sposób odnotowana w Modlitewniku, dlatego wiêkszoœæ badaczy przyjmuje 1086 rok jako terminus ad quem spisywania modlitw przez Gertrudê29. Jednak¿e mo¿na tak¿e przyj¹æ, ¿e œmieræ ta by³a dla Gertrudy zbyt bolesna, by o niej pisaæ, zw³aszcza, ¿e po ostatniej modlitwie w intencji ¿yj¹cego jeszcze Jarope³ka-Piotra, w zbiorze znajdujemy dwie – znacznie odmienne w stylu – modlitwy za zmar³ych30.
28PowieϾ minionych lat, 160.
29W starszych opracowaniach podaje siê 1087 rok jako datê œmierci Jarope³ka (W. Meysztowicz, M. H. Malewicz).
30T. Micha³owska, autorka tezy chronologizacyjnej modlitw Gertrudy, której ustaleñ trzymamy siê w tym tekœcie, przypuszcza, ¿e dwa ostatnie teksty Modlitewnika powsta³y w Kijowie, ju¿ po œmierci Jarope³ka-Piotra. Zob. Ego Gertruda, 209.