Powstanie zewnêtrznych sk³adek (I i IV) Folia Gertrudiana jest doœæ trudne do ustalenia, podobnie jak los Izjas³awów w czasie od powrotu Jarope³ka z Rzymu (koniec 1075 r.) do wyjazdu do Krakowa (koniec 1076 r.).
Okres ten stanowi „bia³¹ plamê”18 w dziejach Gertrudy i Izjas³awa. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e czas wojny domowej w Niemczech przeczekali w ufundowanym przez Rychezê klasztorze Brauweiler w Nadrenii.
Wskazywaæ na to mo¿e treœæ wymienionych sk³adek; oprócz modlitw, pisanych niew¹tpliwie rêk¹ Gertrudy, znajduj¹ siê tu te¿ inne teksty, zapewne skopiowane sk¹din¹d (i – byæ mo¿e – pisane innymi rêkami):
Kalendarz wraz z notami komemoracyjnymi (f.2r – 4v) oraz Prognostyki ksiê¿ycowy i pogodowy (f.11r – 12r).
Na temat Kalendarza wyczerpuj¹co pisze B. Kürbis, wi¹¿¹c go z pobytem Gertrudy w Krakowie19. Dociekania tej autorki na temat Prognostyków20zdaj¹ siê potwierdzaæ przypuszczenia T. Micha³owskiej o skopiowaniu ich w klasztorze Œwiêtego Miko³aja w Brauweiler. Sk³adka IV (f.12r – 14v), na której wpisane s¹ modlitwy (XXII – XLVII) jest niekompletna – brakuje tu karty, albo nawet kilku kart. Znajduj¹ce siê tu modlitwy wi¹¿¹ siê treœciowo z póŸniejszym okresem w ¿yciu Gertrudy – zapewne powsta³y ju¿ po powrocie na Ruœ.
18Wyra¿enie T. Micha³owskiej: Ego Gertruda, 51.
19Liber precum..., 18-33.
20Tam¿e, 34-40.
Jednak¿e w pocz¹tkowych partiach Kodeksu Egberta znajdujemy szereg modlitw (LI – LXV), wpisanych rêk¹ Gertrudy, lecz skopiowanych zapewne z jakiegoœ innego Liber precum21. Pismo tych modlitw jest staranne i spokojne, dostrzegalna jest dba³oœæ o kaligrafiê i zdobnictwo. Modlitwy te musia³y zapewne zostaæ wpisane w jakiœ skryptorium z dobrze zaopatrzon¹ bibliotek¹. Zdaniem T. Micha³owskiej, mog³o to byæ w³aœnie skryptorium Œwiêtego Miko³aja w Brauweiler22.
21T. Micha³owska, która ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ udowadnia skopiowanie niektórych modlitw z tej grupy, zestawiaj¹c je z tekstami z innych jedenastowiecznych Libelli precum (zob. Ego Gertruda, 249-251), pisze, ¿e ta grupa modlitw podwa¿a domys³ o chronologicznej ci¹g³oœci zapisów. Ostatecznie autorka wi¹¿e te modlitwy z pobytem Gertrudy na terenie Cesarstwa w 1076 r. (por. s. 209). Wydaje siê,
¿e trudnoœæ tê mo¿na wyjaœniæ bior¹c pod uwagê fakt, i¿ Kodeks Gertrudy zyska³ oprawê póŸniej, zapewne ju¿ podczas pobytu ksiê¿nej na Rusi. Przedtem poszczególne sk³adki foliów Gertrudy wystêpowa³y luzem, sam zaœ Kodeks Egberta funkcjonowa³ niezale¿nie od tych sk³adek. Gdy siê ponadto przyjmie, ¿e pierwotny zamys³ Gertrudy polega³ na stworzeniu niewielkiego Libellum precum, stanowi¹cego ca³oœæ wraz z miniaturami, to niew¹tpliwie obejmowa³ on wy³¹cznie œrodkowe (II i III) sk³adki foliów Gertrudy. Sk³adki I i IV, z nieco lepszego pergaminu, otrzymaæ mog³a Gertruda póŸniej, wraz z zawartymi na nich tekstami Prognostyków.
W miêdzyczasie kopiowa³a i kompilowa³a modlitwy, wpisuj¹c je na marginesach pocz¹tkowych kart Kodeksu Egberta. Domys³ ten zdaje siê potwierdzaæ graficzne wyodrêbnienie tych modlitw. Na otrzymanych sk³adkach – bêd¹c ju¿ w Krakowie – mog³a Gertruda uzyskaæ wpisanie Kalendarza, i w takiej postaci dotar³y one na Ruœ, gdzie doszyto je do Kodeksu wraz z pierwotnym Libellum precus.
W tym momencie, kolejne swoje modlitwy wpisa³a Gertruda na wolnych miejscach w doszytych sk³adkach, aby nastêpnie je kontynuowaæ w dalszych partiach Kodeksu Egberta.
22Problemem jest jednak pochodzenie skopiowanych tekstów, które znajdujemy w innych czêœciach manuskryptu Gertrudy. Tak¹ przepisan¹ sk¹din¹d modlitwê znajdujemy na IV sk³adce foliów Gertrudy (XLVI), co mo¿na by ³¹czyæ z pobytem w Niemczech, choæ treœciowo wiêkszoœæ modlitw tej sk³adki sk³onni jesteœmy ³¹czyæ z powrotem do Kijowa. Teksty skopiowane znajdujemy tak¿e w dalszych czêœciach Kodeksu – s¹ to chocia¿by Credo i Gloria, choæ te teksty Gertruda mog³a znaæ na pamiêæ.
Tê grupê modlitw otwiera d³uga modlitwa przeb³agalna (LI), wyró¿niaj¹ca siê nie tylko silnym za-anga¿owaniem emocjonalnym, lecz tak¿e niezwyk³¹ urod¹ literack¹23:
Pognêbi³y mnie bowiem grzechy, nieszczêœliwie upad³am, ca³¹ m³odoœæ moj¹ spl¹ta³am24,
ca³e ¿ycie swoje zgubi³am;
23Perii enim peccatis, miserabiliter lapsa sum, omnem iuventutem meam confudi,
omnem vitam meam perdidi,
fruebar semper presentis vitae voluptatibus,
duxi cor meum [in] inanem laeticiam et in vanam gloriam, quia carnalibus desideriis consentiebam.
Nunc igitur fac me assueta mala derelinquere et Tibi placita opera agere,
quatinus te adiuvante diabolicas possim persuasiones devitare,
et in Tuo sancto famulatu firmiter atque constanter in perpetuum valeam perserverare.
Amplius lava [me ab iniquitate mea et a peccato meo munda me].
Novi peccata mea maxima,
Tu pie Deus, vel parvam penitentiam ac confessionem concede mihi ante diem mortis meae.
Da oculis meis cordis verae compunctionis lacrimas,
ut per singulos dies plangere possim terribilia peccata mea, que prae multitudine numerari non possunt.
Quoniam iniquitatem [meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper].
24Mo¿e znaczyæ te¿: oœmieszy³am.
u¿ywa³am zawsze rozkoszy tego ¿ycia,
skierowywa³am moje serce do czczych radoœci, do pró¿nej chwa³y, poniewa¿ przyzwala³am na pragnienia cielesne.
Teraz zatem daj, abym porzuci³a z³o, do którego przywyk³am, i czyni³a dzie³a podobaj¹ce siê Tobie,
a¿ gdy przy Twojej pomocy bêdê mog³a odrzuciæ pokusy diabelskie i w Twojej œwiêtej s³u¿bie mocno i stale na wieki zdo³am wytrwaæ.
„Jeszcze wiêcej obmyj miê [z nieprawoœci mojej i z grzechu mojego oczyœæ miê!]”25.
Pozna³am moje najwiêksze grzechy
Ty, ³askawy Bo¿e, udziel mi przed dniem mojej œmierci chocia¿ ma³ej pokuty i spowiedzi.
Daj oczom moim ³zy prawdziwie skruszonego serca,
abym przez kolejne dni mog³a op³akiwaæ moje straszne grzechy, których mnogoœci nawet nie mogê policzyæ.
„Albowiem ja znam nieprawoœæ [moj¹ i grzech mój jest zawsze przeciwko mnie]”.26
Modlitwa ta, zbudowana wed³ug innego planu ni¿ kolekta rzymska, w pierwszej swej czêœci jest wezwaniem mi³osierdzia Chrystusowego i przypomnieniem wydarzeñ biblijnych, potwierdzaj¹cych to mi³osierdzie. W tym fragmencie jest jakby streszczona ca³a chrystologia Gertrudy, o której ju¿ pisano,
25Ps 50,4.
26Ps 50,5.
polegaj¹ca na umiejêtnym po³¹czeniu wizji Syna Bo¿ego, Stworzyciela œwiata, z wizj¹ Syna Cz³owieczego, Dobrego Odkupiciela. W drugiej czêœci Gertruda zwraca siê do Chrystusa o odpuszczenie swoich grzechów, by w ostatniej – zacytowanej wy¿ej – wyznaæ swoje winy i raz jeszcze prosiæ o ³askê pokuty i spowiedzi. Podobn¹ wymowê ma, sk¹dœ skopiowana przez Gertrudê, piêkna modlitwa skierowana do Boga jako £askawego Lekarza27. Wyra¿a ona przekonanie, ¿e jak zabiegi medyczne uzdrawiaj¹ cia³o, tak spowiedŸ i pokuta stanowi¹ lekarstwo dla duszy28. Nastêpne modlitwy, nadal zdominowane dojmuj¹cym poczuciem grzesznoœci, stanowi¹ proœby o cnoty i dary niezbêdne do prawdziwej pokuty: mi³oœæ, pamiêæ grzechów, pamiêæ dobroci Bo¿ej, ¿al za grzechy, œwiat³o Ducha Œwiêtego. Modlitwa LVIII to spowiedŸ Gertrudy, w której przyznaje siê ona do pope³niania wszelkich najgorszych grzechów. K. Górski zastanawia³ siê na ile prawdziwa jest ta spowiedŸ:
„jeœli to by³oby wyznanie, by³oby ono wstrz¹saj¹ce” – pisa³29. Tekst ten jednak jest kopi¹ modlitwy, któr¹ T. Micha³owska odnalaz³a w zbiorze rêkopisów Biblioteki Watykañskiej30; jednak¿e obawy K. Górskiego nie do koñca s¹ p³onne, gdy¿ katalog grzechów w³asnych w Modlitewniku Gertrudy jest znacznie rozszerzony w stosunku do manuskryptu z Watykanu. Oto wyznanie Gertrudy:
27LII. Tekst ten zbudowano z porównañ ze sztuk¹ lekarsk¹. B. Kürbis zwraca uwagê na fachowoœæ u¿ytych w niej terminów medycznych (Modlitwy ksiê¿nej Gertrudy, 146, przypis 1).
28Ten tytu³ Chrystusa ma niew¹tpliwie Ÿród³a biblijne (Mt 9,12; £k 5,31; Mk 2,17). Warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e podobn¹ myœli wyra¿a³ Mateusz z Krakowa na prze³omie XIV i XV w.
29Zarys..., s. 35.
30Por. Ego Gertruda, 250-251.
albowiem od mojego dzieciñstwa a¿ do tej pory zawsze by³am sk¹pa, pyszna, niepos³uszna, cudzo³o¿na, z³odziejka, zwodnicza, ob³udna, jawnogrzesznica, mê¿obójczyni, zazdrosna, wpadaj¹ca w gniew,
uparta, nienawidz¹ca, z³oœliwa, pe³na nieprawoœci, niesprawiedliwa, nieczysta, splamiona krwi¹,
moje dobra zbytkownie trwoni¹ca,
przeœladuj¹ca i niszcz¹ca Twoich wiernych moim z³ym przyk³adem
OdpowiedŸ na pytanie o autentycznoœæ tej spowiedzi jest z³o¿ona i wymaga szerszej analizy ¿ycia religijnego autorki, co bêdziemy siê starali na kartach tej ksi¹¿ki przeprowadziæ.
Wszystkie modlitwy tej grupy (poza dwiema ostatnimi) po³¹czone s¹ ciekawym akcentem: oto kolejne teksty zawieraj¹ przytoczenia kolejnych wersetów Psalmu 50 (zwanym miserere) tak, ¿e ca³y ten psalm jest w nich zawarty. Nale¿y te¿ podkreœliæ, ¿e we wszystkich tych modlitwach Gertruda konsekwentnie stosuje rodzaj ¿eñski (poza nielicznymi przeoczeniami). Omawian¹ grupê modlitw, zasadniczo przeb³agalnych, zamyka piêkny hymn Gloria Patris, skompilowany z ró¿nych tekstów liturgicznych31.
31Zob. B. Kürbis: Modlitwy ksiê¿nej Gertrudy, 165, przypis 2.