W czasach Hadriana, jak i szerzej ujmuj¹c w okresie dzia³alnoci jurysprudencji klasycznej II i III wieku n.e., zarówno leges Corneliae1, jak i uzupe³niaj¹ce je leges Iuliae2, wykazywa³y nadal moc obowi¹zuj¹c¹, cho-cia¿ tradycyjny system ordo iudiciorum publicorum3 opieraj¹cy siê na rzymskich ustawach karnych, przechodzi³ ju¿ wówczas do lamusa historii.
Hadrian poprzez twórcz¹ interpretacjê, dokonywan¹ poprzez swoje re-skrypty, wp³ywa³ na zmiany obowi¹zuj¹cego na podstawie leges prawa kar-nego i kszta³towa³ na nowo znamiona znanych crimina ordinaria. T¹ sam¹ drog¹, zreszt¹, decydowa³ o nowym znaczeniu istniej¹cych ju¿ crimina extraordinaria i o wyznaczeniu znamion dla nowych przestêpstw4. Prakty-kê tak¹ umo¿liwia³ tryb cognitio extra ordinem5.
1 Przegl¹d ustaw Sulli zawiera artyku³: K. Amielañczyk, Ustawodawstwo Korneliusza Sulli na rzecz restauracji republiki i zaprowadzenia porz¹dku publicznego, Annales UMCS, Sectio G, 38 (1991), s. 114.
2 Na ten temat por. zw³aszcza: H.-D. Ziegler, Untersuchungen zur Strafrechtsgesetzge-bung des Augustus, München 1964, s. 5 i n. Wiêkszoæ leges Iuliae jest prawdopodobnie autorstwa Augusta, ale s¹ wród nich na pewno ustawy wydane przez Cezara (np. lex Iulia repetundarum z 59 r. p.n.e.). O w¹tpliwociach co do autorstwa poszczególnych ustaw:
B. Santalucia, Diritto e processo penale nellantica Roma, Milano 1989, s. 9197 (por. tak¿e has³o: Criminal Law and Procedure, OCD, s. 587).
3 Quaestiones perpetuae na pewno nie dzia³a³y ju¿ w czasach Paulusa (II/III w. n.e), por. D.48,1,8.
4 Oczywicie chodzi tu nie tyle o ciganie jakich nowych zachowañ, lecz o tworzenie nowych, jak to niegdy ujmowa³ U. Brasiello, figur kryminalnych. Por.: U. Brasiello, Note introduttive allo studio dei crimini romani, SDHI 12 (1946), s. 171 i n.
5 W ramach ordo iudiciorum takie zmiany nie by³y mo¿liwe ani w zakresie tworzenia nowych typów przestêpstw, ani zmiany zakresu ich znamion, czy okrelania nowych kar. Na mo¿liwoæ supplere, corrigere i adiuvare w sprawach karnych, jak¹ stworzy³ system cognitio extra ordinem, wskazywa³ U. Brasiello, Le pene nel campo criminale e la loro evoluzione, [w:] Problemi di diritto romano esegeticamente valutati, I, Bologna 1954, s. 136 i n.
Lex Cornelia de sicariis et veneficis (81 r. p.n.e.), bodaj najwa¿niejsza z ustaw Sulli, mia³a w okresie schy³ku republiki rzymskiej doæ szczególne znaczenie. Pierwotnym, republikañskim celem ustawy by³o zapewnienie bezpieczeñstwa i porz¹dku publicznego. Ustawa wymierzona by³a g³ównie przeciwko skrytobójczym dzia³aniom zawodowych bandytów i gangsterów stanowi¹cych zagro¿enie dla ³adu spo³ecznego6: qui cum telo ambulaverit hominis necandi furtive faciendi causa, hominemve occiderit, cuiusve id dolo malo factum erit (Ulp. Coll. 1, 3,1). Karani zatem na jej podstawie mieli byæ no¿ownicy (sicarii), tj. ci, którzy kr¹¿yli z broni¹ w rêku z zamiarem zabicia b¹d okradzenia kogo (hominis occidendi furtive fa-ciendi causa), ale tak¿e podpalacze (incendiarii), truciciele (venefici), jak równie¿ kr¹g osób spiskuj¹cych w celu pozbawienia ¿ycia niewinnego oskar¿onego7. Bardzo mo¿liwe, ¿e pierwotnie w ustawie Sulli w ogóle brak by³o normy przeciwko zabójstwu jako takiemu8.
W okresie pryncypatu lex Cornelia dozna³a jednak spektakularnej trans-formacji: z ustawy pomylanej pierwotnie jako rodek s³u¿¹cy zapobieganiu aktom gangsteryzmu szerz¹cym siê u schy³ku republiki, przekszta³cona zosta³a w powszechne prawo o zabójstwie9. W okresie panowania Trajana i Hadriana te zmiany odnotowaæ mo¿na nawet w jêzyku prawniczym. Na okrelenie zabójstwa zaczêto powszechnie u¿ywaæ terminu homicidium10.
Licz¹cy siê wk³ad do tej transformacji wnios³a dzia³alnoæ senatu rzymskiego, który dokona³ twórczej (rozszerzaj¹cej) interpretacji ustawo-wych przepisów dotycz¹cych veneficium. Po pierwsze, kar¹ relegacji objêty zosta³ czyn polegaj¹cy na niecelowym (bez z³ego zamiaru) zaaplikowaniu
6 Por.: W. Kunkel, Untersuchungen zur Enwicklung der römischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit, München 1962, s. 6467; J.D. Cloud, The primary Purpose of the Lex Cornelia de sicariis, ZSS 86 (1969), s. 258286.
7 Por.: K. Amielañczyk, Lex Cornelia de sicariis et veneficis, Annales UMCS, Sectio G., 43 (1996), s. 286293; Systematyka lex Cornelia de sicariis et veneficis [w:] Prawo i sowre-miennost, Miñsk 1998, s. 196201; The Position of Incendium in the Legislature of Corne-lius Sulla Lex Cornelia de sicariis et veneficis, Orbis Iuris Romani, Journal of Ancient Law Studies, 5 (1999), s. 619; In iudicio convenire (circumvenire): iudicial crimes according to the lex Cornelia de sicariis et veneficis, Pomoerium, 2 (1996), s. 5970.
8 Tak: W. Rein, Das Kriminalrecht der Römer von Romulus bis auf Justinianus, Aalen 1962, s. 765768; W. Kunkel, Quaestio, RE, 24,1, kol. 739; B. Santalucia, Diritto e processo penale..., s. 72. Dyskusja o obecnoci s³ów hominem occiderit w pierwotnym tekcie ustawy Sulli w: R. Bauman, Leges iudiciorum publicorum and their Interpretation in the Republic, Principate and Later Empire, ANRW II,13 (1980), s. 121123.
9 Por. tylko ostatnio: E. Höbenreich, rec. ksi¹¿ki J. Ermann, Strafprozess öffentliches Interesse und private Strafverfolgung. Untersuchungen zum Strafrecht der römischen Repu-blik, Böhlau, KölnWeimarWien 2000, ZSS 120 (2003), s. 291 i n.
10 Por.: A. Wiliñski, Bemerkungen zur Terminologie des Totschlags im römischen Stra-frecht vor Konstantin dem Grossen, Zeszyty Naukowe UJ 73 (1976), s. 184; A. Stankiewicz, De homicidio in iure poenali romano, Romae 1981, s. 29 i n. Jeszcze przed Hadrianem przepisy Sullañskiej ustawy rozszerzone zosta³y ustaw¹ Juliusza Cezara (lex Iulia de pecu-niis repetundis z 59 r. p.n.e.) na przypadki korupcji, prowadz¹ce nie tylko do wyroku
mierci, lecz tak¿e wyroku uniewinniaj¹cego, jak te¿ przypadki wydania wyroku skazuj¹ce-go powodowaneskazuj¹ce-go gniewem sêdzieskazuj¹ce-go (D.48,11,3; D.48,11,7pr.; D.48,11,7,3).
lekarstwa, które okaza³o siê wywo³aæ zgubny skutek w postaci mierci.
W ten sposób senat, wbrew oryginalnej koncepcji odpowiedzialnoci
wy-³¹cznie za dolus malus (animus occidendi), konsekwentnie zrealizowanej w oryginalnej ustawie przez Sullê11, przewidzia³ tak¿e odpowiedzialnoæ za dzia³ania nieumylne. Ponadto dla Sulli venenum w za³o¿eniu by³o ma-lum12 i oznacza³o cile truciznê, tj. rodek s³u¿¹cy do zadawania mierci, dla klasycznego ustawodawcy venenum malum to tak¿e rodek koncepcyj-ny, jak równie¿ rodek spêdzaj¹cy p³ód, a nawet afrodyzjak13.
Od powy¿szej aktywnoci prawodawczej, której efektem sta³o siê roz-szerzenie zakresu przedmiotowego poszczególnych przestêpstw, odró¿niæ nale¿y inn¹ jeszcze aktywnoæ senatu polegaj¹c¹ na rozci¹gniêciu kary z ustawy Sulli poena legis Corneliae na nowe przestêpstwa. Kara z tej ustawy grozi³a za kolejne czyny, mniej lub bardziej przypominaj¹ce te przewidziane w jej oryginalnym brzmieniu.
I tak, na podstawie senatus consultum karany kar¹ z ustawy Sulli by³ sprawca, którego rodzina za jego wiedz¹ podnosi broñ, aby uzyskaæ lub odzyskaæ posiadanie, jak równie¿ ten, kto wznieca bunt, ten kto ukrywa szcz¹tki rozbitego statku, ten kto sk³ada fa³szywe zeznania albo poleca je z³o¿yæ, by doprowadziæ do skazania niewinnego, a tak¿e ten, kto kastruje inn¹ osobê dla rozrywki lub zysku14. Z wymienionych stanów faktycznych dwa by³y przedmiotem bezporednich regulacji w konstytucjach Hadria-na15. Inne jeszcze senatus consultum przewidywa³o, ¿e jeli spiskowi s¹do-wemu na ¿ycie oskar¿onego towarzyszy³y dzia³ania korupcyjne, polegaj¹ce na wymuszaniu od kogo ³apówki w zamian za oskar¿enie kogo albo powstrzymanie siê od oskar¿enia, jak te¿ w zamian za z³o¿enie albo po-wstrzymanie siê od z³o¿enia zeznañ, równie¿ wchodzi³a w grê odpowie-dzialnoæ z tytu³u ustawy Sulli16.
11 Na temat tej koncepcji odpowiedzialnoci: K. Amielañczyk: Dolus malus animus occidendi: The Problem of Guilt in the lex Cornelia de sicariis et veneficis, [w:] Au delà des frontières. Mélanges de droit romain offerts à Witold Wo³odkiewicz, Warszawa 2000, s. 115.
12 Por. U. Brasiello, La repressione penale in diritto romano, Napoli 1937, s. 236.
13 D.48,19,38,5 = PS. 5,23,14. Zgodziæ siê trzeba z B .Santaluci¹, ¿e trudno tu mówiæ o w³¹czeniu przez ustawodawcê okresu pryncypatu aborcji jako typu przestêpstwa do usta-wy Sulli. Aborcja karana by³a jako samodzielne przestêpstwo za Sewerów i Karakalli. Por.
B. Santalucia, Diritto e processo penale..., s. 120. Raczej chodzi³o wiêc o przestêpstwo wy-mierzone przeciwko ¿yciu kobiety.
14 D.48,8,3,4 (Marcianus). Por. tak¿e tekst D.48,8,8 (Ulpianus) dotycz¹cy aborcji.
O przestêpstwach tych, które niekiedy przypominaj¹ zabójstwo patrz: U. Brasiello, Sulla riconstruzione dei crimini in diritto romano- cenni sulla evoluzione dellomicidio, SDHI 42 (1976), s. 258259; B. Santalucia, Omicidio, [w:] Studi di diritto penale romano, Roma 1994, s. 124 i n.
15 Por.: D.47,9,7 (kradzie¿ szcz¹tków statków armatorom), D.48,8,4,2 (przestêpstwo ka-stracji).
16 D.47,13,2 (Macer).
Zasadnicz¹ rolê, jako wnioskodawca powy¿szych uchwa³ w senacie, móg³ odegraæ sam Hadrian17. Jednak najbardziej donios³¹ ingerencjê w republikañskie brzmienie legis Corneliae przynios³y reskrypty cesarza i one bêd¹ przedmiotem niniejszego krótkiego opracowania. Hadrian roz-ci¹gn¹³ ustawê Sulli równie¿ na przypadki usi³owania zabójstwa i przypad-ki dokonania zabójstwa nieumylnego (przypadkowego). Problematyka ta od dawna jest przedmiotem emocjonuj¹cej dyskusji w nauce. Z uwagi na jej rozleg³oæ zostanie tu zaledwie zasygnalizowana18.
Efektem Hadriañskiej interpretacji prawa jest tak¿e reskrypt formu³u-j¹cy na gruncie ustawy Sulli kontratyp obrony koniecznej.
Rekrypty w sprawach karnych dotycz¹cych zabójstw znane s¹ dziêki przekazom jurystów klasycznych dzia³aj¹cych dopiero jaki czas po Hadria-nie, a zamieszczonych w poklasycznych opracowaniach, takich jak Collatio i Pauli Sententiae, a tak¿e w Digestach Justyniana.
1. Powszechny zakaz zabijania
W zasadzie ustawa Sulli nie kara³a bezporednio zabójstwa niewolni-ka, tak jak nie kara³a wprost zabójstwa cz³owieka wolnego. S³owa ustawy:
...qui cum telo ambulaverit hominis necandi furtive faciendi causa, homine-mve occiderit, cuiusve id dolo malo factum erit (Ulp.Coll.1,3,1) odnosi³y siê generalnie do zagro¿enia, jakie stwarzali skrytobójcy dla bezpieczeñstwa
17 D.48,8,3,2-3. Co do powy¿szych uchwa³ senatu patrz przede wszystkim: E. Höbenre-ich, Due senatoconsulti in tema di veneficio (Marcian 14 inst. D.48,8,3,2 e 3), Archivo Giu-ridizio Filippo Serafini 208 (1988), s. 7597. A. Pernice, C. Ferrini, T. Mommsen, E. Volter-ra, E. Nardi, B. dOrgeval datowali uchwa³y w okresie panowania Hadriana (za:
Höbenreich, Due senatoconsulti in tema di veneficio, s. 96. Autorka podchodzi do tej hipote-zy, z braku jednoznacznych dowodów, ostro¿nie).
18 Kwestiom nale¿¹cym do problematyki zawinienia, tak¿e w zwi¹zku z prawodaw-stwem Hadriana, powiêcono wiele uwagi w literaturze romanistycznej, por. zw³aszcza:
A. Lebigre, Quelques Aspects de la Responsabilite penalee droit romain classique, Paris 1967; J.-D. Genin, La Rèpression des Actes de Tentative en Droit Criminel Romain, Lyon 1968; G. Polara, Marciano e lelemento soggetivo del reato. Delinquitur aut proposito aut impetu aut casu, BIDR 77 (1974), s. 94 i n.; G. Gioffredi, Lelemento intenzionale nel diritto penale romano, Studi in onore di G. Grosso III, Torino 1970, s. 35 i n.; A. Wacke, Fahrlässige Vergehen im römischen Strafrecht, RIDA 26 (1979), s. 505 i n.; G. Muciaccia, Sulluso del termine casus nel diritto penale romano, Milano 1980, M. Balzarini, Appunti sulla rixa nel diritto criminale romano, Labeo 28 (1982), s. 29 i n., E. Höbenreich, Überle-gungen zur Verfolgung unbeabsichtiger Tötungen von Sulla bis Hadrian, ZSS 107 (1990), s. 249 i n.; G. Rizelli, Ope consilio dolo malo, BIDR 9697 (19931994); A. Wacke, Pönali-sierung des untauglichen Versuchs?, [w:] Collatio Iuris Romani. Études dédieés à Hans An-kum, Amsterdam 1995, s. 593 i n.; V. Giuffre, La repressione criminale nellesperienza ro-mana, Napoli 1998, s. 145 i n.; K. Amielañczyk, The Guilt of the Perpetrator, Labeo 46, 1 (2000), s. 82 i n.; idem, Wina jako przes³anka odpowiedzialnoci karnej w prawodawstwie cesarza Hadriana, [w:] Przez tysi¹clecia: pañstwo prawo jednostka, Katowice 2001, s. 20 i n.; L. Garofalo, Pojêcia i ¿ywotnoæ rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze UKSW 3.1 (2003), s. 17 i n.
publicznego. Poniewa¿ by³a ustaw¹ stanu wyj¹tkowego, karano za ka¿de stwarzaj¹ce zagro¿enie kr¹¿enie z broni¹ w rêku z zamiarem zabójstwa, a zatem prawdopodobnie niezale¿nie od tego, czy zamiar dotyczy³ osoby wolnej, czy niewolnika19. W okresie pryncypatu, gdy z pewnoci¹ rozumia-no ustawê Sulli jako prawo przeciwko zabójstwu, powsta³a potrzeba do-okrelenia, czy zabronione jest tak¿e zabijanie niewolników. Ta potrzeba dotyczy³a zw³aszcza zabójstwa w³asnych niewolników, bo zabijania cudzych jednoznacznie zabrania³a od dawna lex Aquilia20. Ponadto prawo karne obowi¹zuj¹ce w czasach Gaiusa, który zapewne dzia³a³ ju¿ za Hadriana21, uzna³o na drodze rozszerzaj¹cej interpretacji, ¿e zakaz zabijania cudzych niewolników wynika wprost z ustawy Sulli i stanowi crimen capitalis22.
Hadrian, jeli idzie o ten kierunek interpretacji znaczenia ustawy, ma tak¿e swe zas³ugi. Jest prawdopodobnie autorem pierwszego w historii rzymskiego prawa karnego zakazu zabijania w³asnych niewolników23. Za-kaz ten przeZa-kazany zosta³ przez biografa jego ¿yciorysu w Scriptores Histo-riae Augustae:
S.H.A. Had.18.7 ...servos a dominis occidi vetuit eosque iussit damnari per iudi-ces, si digni essent.
Cesarz w swej konstytucji zakaza³ zatem w³acicielom zabijania swych niewolników pod grob¹ skazania przez s¹d, jak nale¿y domniemywaæ, za przestêpstwo homicidium, tj. na podstawie legis Corneliae de sicariis et veneficis. Powy¿szy zakaz uzupe³nia³ w sposób naturalny inny przepis
19 A. Wiliñski, interpretuj¹c normê dotycz¹c¹ sicarii znan¹ z D.48,8,1pr. i Ulp.Coll.1,3,1, wyrazi³ s³uszny pogl¹d, ¿e ustawa Sulli bra³a w ochronê jedynie ¿ycie wolnego cz³owieka.
Nie stoi w sprzecznoci z tym pogl¹dem teza, ¿e chocia¿ s³owo homo w wyra¿eniu hominem occiderit oznacza³o cz³owiek wolny, to jednak w zwrocie hominis necandi causa cum telo ambulaverit dotyczy³o ka¿dego cz³owieka, tak¿e niewolnika. Tylko taka bowiem konstruk-cja normy dawa³a nadziejê na odbudowê bezpieczeñstwa publicznego. Por. A. Wiliñski, Zur Frage der Tötung von Sklaven in der lex Cornelia de sicariis et veneficis, Acta Conventus XI Eirene, 1972, s. 233.
20 Por. M. Miglietta, Servus dolo occisus. Contributo allo studio del concorso tra actio legis Aquiliae e iudicium ex lege Cornelia de sicariis, Napoli 2001, s. 30 i n. Zob. tak¿e rec.
tej pracy: A. Burdese, IURA 52 (2001), s. 307321.
21 Tak: W. Wo³odkiewicz, Prawo rzymskie. S³ownik encyklopedyczny, Warszawa 1986, s. 162.
22 Otwarta zosta³a w ten sposób swoista dwutorowoæ postêpowania w sytuacji, gdy dosz³o do zabójstwa cudzego niewolnika. W³aciciel zabitego niewolnika mia³ alternatywê:
albo móg³ dochodziæ odszkodowania za pomoc¹ actio legis Aquiliae, albo zwróciæ siê z accu-satio do iudicium publicum na podstawie lex Cornelia de sic. et ven. Alternatywa ta jest powiadczona dla czasów Gaiusa we fragmencie jego Instytucji G. 3, 213: Cuius autem servus occissus est, is liberum arbitrium habet vel capitali crimine reum facere eum, qui occiderit, vel hac lege damnum persequi.
23 Nale¿y s¹dziæ, ¿e zakaz ten sta³ siê pierwowzorem dla regulacji Antonina Piusa, zakazuj¹cej znêcania siê nad niewolnikami, a zw³aszcza ich zabijania, dobrze znanej z licz-nych róde³ prawniczych: G. 1, 53; I. 1, 8,2; D.1,6,1,2. Por. te¿ Coll. 3,3,5.
dotycz¹cy sprzedawania niewolników w³acicielom szkó³ gladiatorskich w celu posy³ania ich do walki na arenie. Ta praktyka, jak mo¿na z góry za³o¿yæ, prowadzi³a do ich czêstej mierci24.
Zakaz Hadriana, powtórzony w konstytucji Antonina Piusa wespó³ z przepisami legis Aquiliae, pozwoli³ jurystom: Marcianowi i Ulpianowi wypowiedzieæ, zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ od czasów Hadriana rozszerzaj¹c¹ wyk³adni¹ ustawy Sullañskiej, nastêpuj¹ce generalizuj¹ce zdania:
D. 48.8.1.2. Marcianus libro quarto decimo institutionum. Et qui hominem occi-derit, punitur non habita differentia, cuius condicionis hominem interemit.
Coll. 1.3.2 Ulpianus libro VII de officio proconsulis sub titulo de sicariis et veneficis. Relatis verbis legis modo ipse loquitur Ulpianus: haec lex non omnem, qui cum telo ambulaverit, punit, sed eum tantum, qui hominis necandi furtive faciendi causa telum gerit, coercet. Compescit item eum, qui hominem occidit, nec adiecit cuius condicionis hominem, ut et ad servum et peregrinum pertinere haec lex videatur.
W ten sposób regulacje cesarskie w praktyce pozbawi³y w³aciciela odwiecznego ius vitae necisque wobec swego niewolnika25.
Uznaæ mo¿na, ¿e to w³anie od Hadriana zabójstwo nie tylko cudzego niewolnika, ale i w³asnego uznane zosta³o za homicidium, a lex Cornelia de sicariis et veneficis rzeczywicie uros³a do rangi powszechnego prawa o zabójstwie.
2. Karalnoæ zabójstwa nieumylnego
Na gruncie rozwa¿añ nad mo¿liwym zastosowaniem przepisów legis Corneliae de sicariis et veneficis wobec przypadków dokonania zabójstwa, okrelanego jako homicidium26, zosta³y wydane trzy wa¿ne reskrypty doty-cz¹ce problematyki winy jako przes³anki odpowiedzialnoci sprawcy prze-stêpstwa. Dokona³ w nich Hadrian ucilaj¹cej interpretacji republikañskich
24 S.H.A. Had. 18,8 [...] lenoni et lanistae servum vel ancillam vendi vetuit causa non praestita. Por. tak¿e: D.48,8,11,12 (uchwa³y senatu).
25 V. Marotta utrzymuje, ¿e w³aciciel nie straci³ za Hadriana i Antonina Piusa swego odwiecznego prawa, por.: Marotta, Multa de iure sanxit, Aspetti della politica del diritto di Antonino Pio, Milano 1988, s. 307 i n. Oczywicie, zgodziæ siê nale¿y, ¿e formalnie nie zosta³o ono zniesione, ale w praktyce obowi¹zkowy s¹dowy tryb postêpowania uczyni³ pra-wo w³aciciela martwym, pozbawiaj¹c go prawa do autonomicznej decyzji. Analogiczne skutki wywo³a³o prawodawstwo Hadriana w przedmiocie zakresu w³adzy ojcowskiej, w której nie by³o ju¿ miejsca dla prawa do zabicia syna por. D. 48.9,5.
26 Termin homicidium na okrelenie zabójstwa sta³ siê powszechny dopiero w pryncy-pacie.
ustawowych zwrotów, takich jak: dolo malo, occidendi causa, znanych z licznych o niej przekazów27, wprowadzi³ zró¿nicowanie odpowiedzialnoci ze wzglêdu na stopieñ zawinienia, dopuszczaj¹c karalnoæ czynów nie-umylnych, a tak¿e przes¹dzi³ o odpowiedzialnoci karnej za usi³owanie zabójstwa.
Wprawdzie ¿aden z tych reskryptów wprost nie odwo³ywa³ siê do usta-wy Sulli, jednak przytoczone one zosta³y przez jurystów klasycznych: Mar-ciana i Ulpiana na kanwie rozwa¿añ na temat legis Corneliae de sicariis et veneficis28, a w konsekwencji w Digestach relacje te znalaz³y siê w tytule powiêconym w ca³oci ustawie.
Pierwszy z reskryptów udzielony zosta³ prokonsulowi Betiki (rodzinne-go miasta Hadriana) Ignatiusowi Taurinusowi:
Coll. 1.11. 1-4. Ulpianus libro et titulo qui supra: Cum quidam per lasciviam causam mortis praebuisset, conprobatum est factum Taurini Egnati proconsulis Baeticae a divo Hadriano, quod eum in quinquennium relegasset. 2. Verba con-sultationis et rescripti ita se habent: Inter Claudium, optime imperator, et Eva-ristum cognovi, quod Claudius Lupi filius in convivio, dum sago iactatur, culpa Mari Evaristi ita male acceptus fuerit, ut post diem quintum moreretur. Atque adparebat nullam inimicitiam cum Evaristo ei fuisse. Tamen cupiditatis cul-pa(m) coercendum credidi, ut ceteri eiusdem aetatis iuvenes emendarentur. Ide-oque Mario Evaristo urbe Italia provincia Baetica in quinquennium interdixi et decrevi, ut impendi causa duo milia patri eius persolveret Evaristus, quod mani-festa eius fuerat paupertas. 3. Verba rescripti: Poenam Mari Evaristi recte, Tau-rine, moderatus es ad modum culpae, refert enim et in maioribus delictis, consul-to aliquid admittatur an casu. 4. Et sane in omnibus criminibus distinctio haec poenam aut iustam provocare debet aut temperamentum admittere29 .
27 Omówienie róde³ prawniczych i nieprawniczych dotycz¹cych oryginalnego brzmienia ustawy w: K. Amielañczyk, Dolus malus animus occidendi... passim.
28 Fragment pierwszy ósmego tytu³u ksiêgi czterdziestej ósmej Digestów, powiêconego ustawie Sulli, pochodz¹cy z czternastej ksiêgi Instytucji Marciana, zawieraj¹cy pierwszy reskrypt Hadriana, rozpoczyna relacja o zawartoci lex Cornelia de siariis et veneficis.
Podobnie, relacje Ulpiana o obu reskryptach Hadriana pochodz¹ce z Collatio, zamieszczone w ksiêdze pierwszej tego zbioru zatytu³owanej: De sicariis (et homicidis casu vel voluntate), pochodz¹ z siódmej ksiêgi jego dzie³a de officio proconsulis zawieraj¹cej tytu³ De sicariis et veneficis (por. Coll.1,3).
29 Por. tak¿e D. 48,8,4pr. (Marcianus). Marcianus podj¹³ jeszcze jedn¹ próbê zmierze-nia siê z problematyk¹ zawiniezmierze-nia sprawcy. Zdaniem jurysty, przestêpstwa mo¿na dokonaæ w trojaki sposób: albo proposito, czyli w zamiarze, albo impetu, czyli w stanie wzburzenia (w afekcie), albo casu, czyli przypadkowo (nieumylnie). Jako przyk³ady poda³ kolejno: czyn pope³niony przez latrones (bandytów), rzucenie siê pijanego na ofiarê z piêciami lub ¿ela-zem, zabicie kogo z powodu chybionego strza³u na polowaniu (D. 48,19,11,2). Wypowied
Marciana, choæ poszerzona w stosunku do stanu doktryny wypracowanej przez Hadriana o nowy byt, jakim jest impetus, wiadczy w dalszym ci¹gu o pewnej bezradnoci Rzymian w poszukiwaniu w³aciwych rozwi¹zañ.
Z relacji Ulpiana wynika, ¿e przypadek dotyczy³ niejakiego Mariusa Evaristusa, który trafi³ przed s¹d za to, ¿e doprowadzi³ do mierci Claudiu-sa, syna Lupusa. Rzecz siê zdarzy³a przy okazji uczty, podczas której dosz³o do swawolnej zabawy polegaj¹cej na tym, ¿e Claudius by³ podrzucany w górê przez uczestników biesiady, a Evaristus tak nieszczêliwie go ³apa³,
¿e ten dozna³ miertelnych obra¿eñ i na pi¹ty dzieñ zmar³. Innych
szczegó-³ów tej, jak siê okaza³o, niebezpiecznej m³odzieñczej rozrywki brak, przyj¹æ wszak¿e nale¿y za Ulpianem, ¿e konkretnie Evaristus winien by³
nieszczê-liwego wypadku, choæ uczestników zabawy by³o wiêcej. Wspó³udzia³ w przestêpstwie kolegów oskar¿onego prawdopodobnie z jakich powodów w ogóle nie by³ brany pod uwagê przez sêdziego. Byæ mo¿e nie da³o siê im przypisaæ ¿adnej winy. W ka¿dym razie Hadrian ustosunkowaæ siê mia³ w swojej odpowiedzi jedynie do oceny prawnej czynu Evaristusa.
Miêdzy ofiar¹ i jej przeladowc¹, jak komentowa³ Ulpian, nie by³o wrogoci, nieprzyjani (inimicitiae), nie mo¿na zatem by³o pos¹dziæ Evari-stusa, ¿e mia³ zamiar spowodowania mierci swego kolegi. Choæ przyczyn¹ wypadku by³y m³odzieñcze nieposkromione ¿¹dze (culpa cupiditatis),
dzia-³anie sprawcy by³o nieumylne, przypadkowe. Sêdzia Ignatus Taurinus wiedziony za³o¿eniem, ¿e kara ma stanowiæ walor wychowawczy zdecydo-wa³ o wymierzeniu oskar¿onemu ³agodnej kary, nieznanej ustawie Sulli piêcioletnej relegacji.
Najistotniejsze jednak s¹ zacytowane przez jurystê zdania pochodz¹ce z reskryptu Hadriana. Cesarz wypowiada regu³ê, ¿e przestêpstwa mo¿na dokonaæ zarówno umylnie, tj. z zamiarem (consulto), jak i nieumylnie, tj.
przypadkowo (casu): et in maioribus delictis, consulto aliquid admittatur an casu. Termin casus w reskrypcie zosta³ u¿yty jednak doæ ma³o precy-zyjnie nie jako ekwiwalent losowego zdarzenia, ale braku wyobrani zwi¹zanej z lascivia30. Nowatorskie jest jednak spostrze¿enie, i¿ oceniaj¹c stopieñ szkodliwoci przestêpstwa, nale¿y mieæ wiadomoæ, ¿e nawet ciê¿-sze przestêpstwa (tu skutkuj¹ce mierci¹) nie musz¹ przes¹dzaæ o ciê¿-kiej odpowiedzialnoci, jeli czynu nie pope³niono umylnie. Kara za taki l¿ejszy gatunkowo czyn powinna ulec z³agodzeniu31.
O zakresie odpowiedzialnoci powinien decydowaæ stopieñ zawinienia
O zakresie odpowiedzialnoci powinien decydowaæ stopieñ zawinienia