Lokal, którym dysponowało – po długich staraniach – na początku swojego działania PAP w Lesznie, praktycznie nie spełniał wa-runków, jakie winny panować w pomieszcze-niach przeznaczonych na archiwum. Siedziba przy ul. Bolesława Chrobrego 29 była dawną salą konfirmacyjną gminy ewangelicko-refor-mowanej. Magazyn i biuro kierownika było faktycznie jednym pomieszczeniem. W stycz-niu i lutym 1951 r. dokonano w nim napraw instalacji elektrycznej, doprowadzono wodę z sąsiedniego pomieszczenia, tak aby można było zainstalować umywalkę dla pracowni-ków. Wykonano także zabezpieczenie okien i drzwi żelaznymi kratami193. Kierownik ar-chiwum rozpoczął również starania o wyko-nanie przepierzenia oddzielającego magazyn od pomieszczenia biurowego, jednak z po-wodu braku środków finansowych starań zaniechano. Dopiero wizytacja lokalu PAP
192 APL, Powiatowe Archiwum…, sygn. 18, s. 113.
193 Tamże, sygn. 15, s. 29, 31.
30 listopada 1951 r. przez przedstawiciela Archiwum Państwowego w Poznaniu spo-wodowała, że dostrzeżono problemy lesz-czyńskiego archiwum, a zwłaszcza to, że w pomieszczeniu PAP w Lesznie, z uwagi na panujące tam zimno, nie było warunków do pracy. Nie było tam nawet pieca, który by je ogrzewał. Przenośny piec kaflowy został zakupiony dopiero w grudniu, a w lutym archiwum wystąpiło o budowę jednokana-łowego komina w celu podłączenia pieca. Ostatecznie komin został oddany w marcu 1952 r. i ogrzewanie mogło zacząć funkcjo-nować194. Ponownie rozpoczęto również sta-rania o budowę przepierzenia, konsultując tę sprawę z Miejskim Przedsiębiorstwem Budowlanym i Spółdzielnią Stolarską. Spra-wa została pozytywnie załatwiona dopiero w roku 1952. Lokal archiwum od początku nie był wyposażony w kanalizację, nie po-siadał również żadnej przynależnej do nie-go łazienki dla pracowników, a najbliższy ustęp publiczny znajdował się w odległości 200 m od pomieszczenia archiwalnego. Ka-nalizacji w pomieszczeniach nie można było podłączyć z uwagi na brak podpiwnicze-nia budynku. O trudnych warunkach może świadczyć dodatkowo fakt, że w roku 1956 nie wykonano np. prac związanych z inwen-taryzacją, z uwagi na zimno, jakie panowało w archiwum. Natomiast w marcu 1963 r., mimo palenia w piecu kaflowym i ogrze-wania pomieszczeń maszynką elektrycz-ną, temperatura w biurze wynosiła 11ºC, a w magazynie utrzymywała się na poziomie 8ºC195. Kłopoty wynikające z jednej strony ze szczupłości pomieszczeń, a z drugiej z wa-runków temperaturowych powodowały, że PAP w Lesznie zmuszone było odsyłać akta do Archiwum Państwowego w Poznaniu. Notabene leszczyńskie archiwum miało najgorszą sytuację lokalową ze wszystkich tego typu placówek podległych archiwum
194 APL, Akta miasta Leszno, sygn. 1927, s. 22–27.
195 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 15, s. 53, 57; sygn. 16,
poznańskiemu196. Sygnalizowano już pro-blemy i pierwsze starania kierownika PAP w Lesznie W. Nawrockiego o pozyskanie nowych pomieszczeń. Pierwsze kroki w tym kierunku zostały poczynione w roku 1956. Przeprowadzona została wówczas rozmo-wa z sekretarzem PMRN w Lesznie, w któ-rej uczestniczyli przedstawiciel Archiwum Państwowego w Poznaniu i kierownik PAP w Lesznie. W czasie rozmów sekretarz PMRN wskazał na możliwość pozyskania nowego lo-kalu na II piętrze leszczyńskiego ratusza, ale rozmowy te nie przyniosły ostatecznie popra-wy sytuacji lokalowej197.
W związku z nowymi zadaniami wy-nikającymi z Rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 19 lutego 1957 r. w sprawie państwowe-go zasobu archiwalnepaństwowe-go, PAP w Lesznie
zna-lazło się w jeszcze trudniejszej sytuacji. Lo-kal, w którym funkcjonowało archiwum, nie był w stanie zapewnić miejsca na wieczyste przechowywanie akt z podległego terenu. Nie było tam także możliwości utworze-nia pracowni naukowej dla użytkowników, a tych z czasem było coraz więcej. W proto-kole wizytacji archiwum z 30 września 1957 r. można przeczytać, że lokal archiwum był na-leżycie zabezpieczony i czysto utrzymany, jednak za szczupły na potrzeby archiwum, które obejmuje pięć powiatów. Posiadał od-powiednie zabezpieczenie przeciwpożarowe, które stanowiła wówczas gaśnica, skrzynia z piaskiem, łopata, wiadro i instrukcja ppoż. Wydane zalecenia pokontrolne proponowały dobudowanie magazynu lub pozyskanie no-wego lokalu198. Mając to na uwadze, kierow-nik PAP stale podejmował działania zmie-rzające do jego pozyskania. W 1959 r. PPRN obiecywało tę palącą potrzebę załatwić po opróżnieniu lokalu przez Powiatowy Zwią-zek Gminnych Spółdzielni. W tej kwestii
ad-196 K. Bielecki, Powstanie i działalność powiatowych archiwów
państwowych podległych Archiwum Państwowemu w Poznaniu w latach 1950–1960 z uzupełnieniem danych o zasobie za lata 1961– –1965, „Archeion”, t. 49, 1968, s. 71.
197 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 20, k. 19.
198 Tamże, sygn. 20, k. 36.
iunkt Archiwum Państwowego w Poznaniu Jan Majewski z kierownikiem PAP w Lesz-nie W. Nawrockim odbyli rozmowę z sekre-tarzem i zastępcą przewodniczącego PPRN, którzy przyrzekli dopilnować sprawy lokalu dla archiwum. Sytuacja ich zdaniem miała się poprawić prawdopodobnie w połowie 1961 r. Przedstawiciele PRN podczas rozmowy pod-kreślali […] znaczenie placówki archiwalnej dla
rozwoju życia kulturalnego Leszna i z uznaniem wspominali o usługach i pomocy Kol. Nawrockiego jakie oddał miastu w związku z sesją poświęconą Millenium państwa polskiego199. Mimo tych za-pewnień ze strony władz, sytuacja lokalowa leszczyńskiego archiwum nadal się nie popra-wiała, a wręcz pogarszała z uwagi na coraz większy niedostatek powierzchni magazyno-wej. Akta z braku miejsc na regałach musiały leżeć na podłodze, zachodziła konieczność nadbudowy regałów. Te z kolei przechylały się w wyniku przeciążenia i słabej podłogi. Dodatkowym problemem dla archiwum była konieczność składowania opału w jego po-mieszczeniach. PAP pisało więc kolejne pisma do PMRN w Lesznie. W marcu 1962 r. oglę-dziny lokalu przeprowadzili nawet człon-kowie PMRN, przewodniczący Wydziału Oświaty i Kultury, przedstawiciele Wydziału Spraw Lokalowych oraz Komitetu Powiato-wego PZPR. W 1962 r. PMRN, odmawiając po raz kolejny przydziału dodatkowych przyle-głych pomieszczeń, zaproponowało rozbu-dowę istniejącego lokalu przy swojej pomo-cy finansowej. Archiwum po konsultacjach z Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (PWRN) w Poznaniu przystąpiło do prac przy-gotowawczych. Nowy budynek miał powstać przy wsparciu PMRN i PPRN w Lesznie oraz innych prezydiów powiatowych rad narodo-wych z terenu działania archiwum. Została opracowana dokumentacja techniczna projek-towanego budynku oraz zabezpieczono część funduszy na budowę, przydzielono również pod rozbudowę przyległy teren. Plan ten nie
został ostatecznie zrealizowany ze względów prawnych200. Wysyłanie kolejnych pism przez archiwum doprowadziło jednak do tego, że w roku 1962 PAP otrzymało dodatkowy lokal o powierzchni 10,1 m², mieszczący się przy placu Wiosny Ludów 18/2 (obecnie Nowy Rynek), co chwilowo zaspokoiło potrzeby ma-gazynowe, nie poprawiło jednak warunków pracy personelu. Minusem tego rozwiązania było to, iż przyznane pomieszczenie znajdo-wało się w dość znacznej odległości od siedzi-by PAP. Lokal ten siedzi-był użytkowany przez lesz-czyńskie archiwum do 1 marca 1994201.
W związku z trudnymi warunkami pra-cy, 4 października 1963 r. w PAP w Lesznie kontrolę przeprowadził techniczny inspektor pracy Związków Zawodowych Pracowni-ków Kultury i Sztuki w Poznaniu (ZZPKiS). Wynikiem tej kontroli było wydanie nakazu powizytacyjnego, w którym głównym zale-ceniem było wystąpienie do Wydziału Spraw Lokalowych PMRN w Lesznie o przydział nowych pomieszczeń z przeznaczeniem na biuro, pracownię naukową, pracownię kon-serwatorską, pomieszczenie magazynowe i gospodarcze oraz ubikację. Dodatkowo za-znaczono, że temperatura w pomieszczeniach dla pracowników powinna wynosić 18ºC, nakazano także zakup czajnika do przygoto-wywania ciepłych napojów. Inspektor zaka-zał także umieszczania zbiorów na podłogach w przejściach, obciążania regałów ponad nor-mę. Niepozyskanie dodatkowych pomiesz-czeń dla archiwum skutkować miało wstrzy-maniem jego działalności. Protokół kontroli został przekazany do wiadomości Archiwum Państwowego w Poznaniu, Rady Zakłado-wej Stowarzyszenia Archiwistów Polskich poznańskiego archiwum, Komitetu Powia-towego PZPR w Lesznie, Zarządu Okręgu ZZPKiS w Poznaniu, Wydziału Oświaty i Kultury PPRN w Lesznie. Powołując się na
200 Tamże, sygn. 21, s. 21–22; A. Piwoń, Powiatowe Archiwum...,
s. 4.
201 APL, Archiwum Państwowe w Lesznie (dalej: Archiwum
Państwowe...), sygn. 279, s. 53, 58.
protokół, PAP w Lesznie już 7 października wystosowało kolejne pismo do Wydziału Spraw Lokalowych PMRN w Lesznie z proś-bą o przydział dodatkowych pomieszczeń. Motywując swoją prośbę, kierownik PAP na-pisał: Archiwum żywi przekonanie, że Prezydium
tym razem nie odmówi przydziału pomieszczeń dla placówki pełniącej niezwykle ważną rolę zabezpie-czania, gromadzenia, przechowywania, porządko-wania, rejestroporządko-wania, konserwacji i udostępniania archiwaliów202. W piśmie sugerowano także władzom, że trudności lokalowe w Lesznie są mniejsze, ponieważ w ostatnim czasie nowo powstała Dyrekcja Budowy Osiedli Robotni-czych otrzymała przydział pomieszczeń przy ul. Lipowej. Wskazano także, że bez otrzy-mania nowych pomieszczeń archiwum grozi wstrzymanie działalności. W grudniu tego samego roku, wobec braku odpowiedzi, ar-chiwum leszczyńskie wysłało do PMRN pi-smo przypominające o potrzebie przyznania dodatkowych pomieszczeń. W odpowiedzi Wydział Spraw Lokalowych poinformował, że Komisja Przydziału Mieszkań na posie-dzeniu rozpatrzyła wniosek odmownie. Takie postawienie sprawy pokazuje, jak władze „ce-niły” wówczas działalność archiwalną203. Nie-mniej jednak wokół PAP w Lesznie, w związ-ku z jego planowaną rozbudową, powstał korzystny klimat, który ostatecznie zaowo-cował przyznaniem dodatkowych pomiesz-czeń. Dodatkowo w maju 1964 r. kierownik archiwum przedstawił informację o PAP w Lesznie na posiedzeniu PMRN. W wyni-ku tych działań Prezydium 8 stycznia 1965 r. powzięło uchwałę o przyznaniu na potrzeby archiwum dodatkowej powierzchni lokalo-wej. Otrzymało ono po latach starań cztery pomieszczenia o powierzchni 47 m² (trzy po-koje o łącznej powierzchni 33,61 m² i kuchnię o powierzchni 13,43 m²) na cele administra-cyjno-biurowe w sąsiednim, zabytkowym budynku byłego gimnazjum gminy
ewange-202 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 21, k. 21–22.
licko-reformowanej w Lesznie przy ul. Bole-sława Chrobrego 32. Postanowiono wówczas także, że archiwum będzie otrzymywało suk-cesywnie dalsze pomieszczenia w budynku przy ul. Bolesława Chrobrego 32 w miarę, jak będą budynek opuszczali dotychczasowi loka-torzy. Nowe pomieszczenia przeznaczono do przechowywania akt. Realizując postanowie-nia PMRN, kolejne pomieszczepostanowie-nia w tym sa-mym budynku archiwum przyznano w roku 1966 decyzją z 21 kwietnia; była to kuchnia o powierzchni 20,45 m² i pokój – 25,50 m², łącznie 45,95 m². Kolejne pomieszczenie przy-dzielono 21 kwietnia 1971 r., a było to 34,55 m² – jedna izba (31,10 m²) z korytarzykiem, są-siadujące z dotychczasowym lokalem204.
Po-204 APL, Archiwum Państwowe..., sygn. 279, s. 7, 11, 12.
mieszczenie to przeznaczono również na ma-gazyn archiwalny. Dzięki pozyskaniu lokalu w 1971 r. zlikwidowano trzy niewielkie ma-gazyny, które przeznaczono na inne cele. Je-den stał się magazynem gospodarczym, drugi powiększył pracownię naukową, a trzeci zo-stał zaadaptowany na pomieszczenie dla ma-nipulantki i pomieszczenie do opracowywa-nia akt. Łączna powierzchopracowywa-nia archiwum wy-nosiła już teraz 215,22 m², z czego 142,48 m² stanowiły magazyny i 72,74 m² inne po-mieszczenia. Obok wymienionych wcześniej, w archiwum było wówczas pięć magazynów akt, biuro i sanitariaty205. Kolejne przydziały pomieszczeń archiwum otrzymywało już po roku 1975. Powierzane systematycznie lokale
205 APL, Powiatowe Archiwum…, sygn. 21, s. 85, 97, 101;
sygn. 17, s. 2, 90, 125; sygn. 18, s. 50.
23. Budynek APL przy ul. Bolesława Chrobrego 32, akwarela Jana Kromuszczyńskiego z Leszna, 1983 r.
znacznie poprawiły sytuację PAP, wymagały jednak przeprowadzenia prac remontowych. W roku 1966 złożono zlecenie do Miejskie-go Przedsiębiorstwa Remontu Budynków na wykonanie prac, które udało się rozpocząć jeszcze w grudniu. Zostały one zakończone w 1967 r., w ich trakcie przystosowywano przede wszystkim przejęte pomieszczenia do potrzeb archiwum. Przeprowadzone zostało odgrzybianie i osuszanie. Założona została nowa instalacja elektryczna i wodno-kanali-zacyjna. Pomieszczenia wyposażono również w nowe piece kaflowe, wymieniono podłogi. Część z nich została wyłożona gumolitem. Nowe lokale zostały również zabezpieczone przed pożarem i włamaniem. Kolejny remont przeprowadzono w 1971 r. w celu dostosowa-nia następnych otrzymanych pomieszczeń206. Wizytując PAP w Lesznie w 1968 r., dr J. Ma-jewski napisał: Archiwum prowadzone pod
każ-dym względem wzorowo, wszędzie porządek, ład i czystość207. Sytuacja archiwum zdecydowanie się poprawiła, więc zatrudnieni tu pracowni-cy mogli wydajniej pracować, a zgromadzony zasób mógł być przechowywany w znacznie lepszych warunkach niż początkowo. Dzięki pozyskaniu dodatkowych miejsc, archiwum mogło przejmować będące na przedpolu akta, uzyskało także miejsce na zasób, który wcześ- niej przekazało do Poznania.
Sam budynek archiwum przy ul. Bolesła-wa Chrobrego 32 był obiektem zabytkowym, który w historii Leszna odegrał ważną rolę i mógł poszczycić się interesującymi dziejami. Należał niegdyś do gminy ewangelicko-re-formowanej i mieścił dawne gimnazjum bra-ci czeskich. Obiekt wzniesiono około 1712 r., dzięki wsparciu materialnemu gmin ewange-lickich w kraju i za granicą. Do powodzenia kolekty przyczynił się Daniel Ernest Jabłoń-ski, wnuk Jana Amosa Komeńskiego, słynne-go pedasłynne-goga czeskiesłynne-go i rektora gimnazjum. Sam Jabłoński był nadwornym kaznodzieją króla pruskiego, był także rektorem
lesz-206 Tamże, sygn. 14, s. 3; sygn. 18, s. 60.
207 Tamże, sygn. 21, s. 111.
czyńskiego gimnazjum i seniorem Jednoty braci czeskich. Zebrane fundusze umożliwi-ły zbudowanie przy dawnej ul. Kupieckiej okazałego jednopiętrowego budynku w stylu barokowym, który najprawdopodobniej zo-stał zaprojektowany przez Jana Catenazzie-go. Gimnazjum mieściło się w tym budynku przez około 130 lat. W 1821 r. szkoła została przejęta przez państwo pruskie, co spowodo-wało znaczny wzrost liczby uczniów, a tym samym budynek stał się za mały. Dlatego w 1845 r. gimnazjum przeniesiono do pała-cu książąt Sułkowskich, zakupionego przez skarb pruski. Tak zakończył się etap szkol-ny w dziejach budynku208. W 1887 r. mistrz murarski i ciesielski Eduard Stein z Leszna opracował i zrealizował projekt przebudowy obiektu. Adaptowano go na cele mieszkalne i potrzeby gminy ewangelicko-reformowanej. Projekt przewidywał zamurowanie dotych-czasowego wejścia głównego, które mieściło się od strony kościoła św. Jana, dobudowanie nowej klatki schodowej od strony północnej, wybudowanie sali konfirmacyjnej od strony wschodniej (pierwszego pomieszczenia PAP), a także zachowanie większości detali elewacji. W trakcie realizacji robót do projektu wpro-wadzono jednak pewne zmiany209.
Kolejne prace budowlane przeprowadzo-no w budynku przed I wojną światową. Do wybudowanej klatki schodowej dobudowa-no dwa niższe segmenty z sanitariatami i po-mieszczeniem dla służby. Projektantem tej przebudowy był leszczyński architekt Her-mann Nerger210. Obie przebudowy okazały
208 APP, Akta Braci Czeskich w Wielkopolsce, sygn. 1722,
1823, s. 1–25; sygn. 1824, s. 1–14; B. Świderski, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928, s. 129, 245; Katalog za-bytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, z. 12, Powiat leszczyński, pod red. T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, Warszawa 1975, s. 27; E. Kręglewska-Foksowicz, Sztuka Leszna, Poznań 1982, s. 49; E. Linette, Jan Catenazzi i jego dzieło w Wielkopolsce, Warszawa – Poznań 1973, s. 120–121; Wojewódzki Konserwa-tor Zabytków Delegatura w Lesznie, U. Bauman, Karta ewi-dencyjna zabytku gimnazjum kalwińskie, później archiwum państwowe, ul. Bolesława Chrobrego 32, Warszawa 2003, mps przechowywany w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabyt-ków Delegatura w Lesznie.
209 APL, Akta miasta Leszno, sygn. 1928, s. 1–9.
się niekorzystne dla wyglądu bryły budynku. W okresie międzywojennym i w czasie oku-pacji obiekt nie był przebudowywany, pełnił nadal funkcje mieszkalne, a sala konfirma-cyjna była użytkowana przez gminę ewan-gelicko-reformowaną. Znaczące zmiany wła-snościowe wiążą się z zakończeniem wojny. Parafia ewangelicko-reformowana przestała istnieć. Budynek początkowo oddano Instytu-towi Zachodniemu w Lesznie i przeznaczono także na potrzeby mieszkalne. W 1950 r. jego część przejęło PAP, kontynuując przejmowa-nie kolejnych pomieszczeń od 1965 r.
Władze terenowe – mimo wielokrotnych zapewnień – przez prawie 15 lat nie potrafi-ły wykazać zrozumienia dla potrzeb lokalo-wych archiwum. Dopiero w połowie lat 60. problemy te częściowo rozwiązano. Archi-wum otrzymało pomieszczenia w obiekcie zabytkowym, który permanentnie wymagał remontów, a co za tym idzie i nakładów finan-sowych. Mimo poprawy sytuacji lokalowej należy stwierdzić, że budynek przy ul.
Bole-sława Chrobrego 32 w perspektywie lat nie odpowiadał potrzebom archiwum i utrwalał stereotyp archiwum jako placówki, której wy-starczy zdekapitalizowany obiekt zabytkowy, bo przecież sama jest zabytkiem.
2. Dzieje zasobu Powiatowego Archiwum