Udostępnianie materiałów archiwalnych

Udostępnianie materiałów archiwalnych przez archiwa państwowe odbywało się bez-pośrednio – użytkownicy korzystali z nich w pracowni naukowej, lub pośrednio – kwe-rendy przeprowadzali pracownicy i udzielali informacji o ich wynikach. Udostępnianie materiałów archiwalnych mogło odbywać się także przez publikowanie edycji źródłowych skierowanych do szerszego grona odbiorców, a także wystaw i różnorodnych pokazów.

262 Tamże.

Oddziały powiatowe archiwów państwo-wych, jak i powiatowe archiwa państwowe, a co za tym idzie Oddział Powiatowy w Lesz-nie, potem PAP w LeszLesz-nie, w pierwszych la-tach swojego funkcjonowania praktycznie nie prowadziły udostępniania materiałów archi-walnych, chociaż Dekret z dnia 29 marca 1951 r.

o archiwach państwowych mówił, że należy ono

do zadań archiwów263. Dekret formułował w sposób ogólny zadania archiwów, dopiero jednak przepisy szczegółowe w formie rozpo-rządzeń i zarozpo-rządzeń określały, jak ma wyglą-dać udostępnianie akt. Instrukcja w sprawie prowadzenia Oddziałów Powiatowych Archi-wów Państwowych przewidywała udostęp-nianie przez kierownika akt na miejscu, tylko i wyłącznie w celach urzędowych. Dopusz-czano udostępnianie akt własnych urzędom i instytucjom, a także akt innych urzędów, ale tylko za zgodą urzędu macierzystego (wła-ściciela zespołu). Akta do celów naukowych można było udostępniać tylko za zgodą dy-rektora właściwego wojewódzkiego archi-wum państwowego264. Zarządzenie nr 7

Naczel-nego Dyrektora Archiwów Państwowych w spra-wie regulaminu pracowni naukowych w archiwach państwowych nie przewidywało

udostępnia-nia materiałów archiwalnych przez placówki powiatowe, zresztą nie funkcjonowały tam wówczas pracownie naukowe. Zarządzenie to przewidywało udostępnianie w pracow-niach materiałów przechowywanych w archi-wach jedynie za zgodą dyrektora archiwum265. W Statucie Powiatowego Archiwum

Państwowe-go wprowadzonym zarządzeniem naczelnePaństwowe-go

dyrektora Archiwów Państwowych w 1952 r., była mowa o tym, iż PAP udostępnia urzę-dom, instytucjom i przedsiębiorstwom mate-riały archiwalne z terenu swojej właściwości. Statut nie przewidywał jednak udostępnia-nia akt do celów naukowych, a tym bardziej

263 Dekret z dnia 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych,

Dz.U. R.P. z 1951 r. nr 19, poz. 149.

264 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 15, k. 10–11.

265 Zarządzenie nr 7 Naczelnego Dyrektora Archiwów

Państwo-wych z dnia 20 maja 1952 r. w sprawie regulaminu publicznych pracowni naukowych w archiwach państwowych, [w:] Zbiór przepi-sów..., 1952 s. 24.

33. Józef Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów

parochialnych [...], t. 1, Poznań 1858

sobom prywatnym266. Taka sytuacja powo- dowała, że PAP w Lesznie początkowo spo- rządzało kwerendy267 tylko dla urzędów oraz instytucji.

W 1954 r. w wyniku licznych zapytań dy-rektorów wojewódzkich archiwów państwo-wych w sprawie korzystania z materiałów ar-chiwalnych znajdujących się w powiatowych archiwach państwowych, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych przesłał pismo wy-jaśniające. Z pisma wynikało, że dyrektorzy WAP mogą wydać kierownikom PAP upo-ważnienie do udostępniania akt z zasobów własnych. Według pisma udostępnianiu pod-legać miały akta stanowiące zasób powiato-wego archiwum, z wyłączeniem zespołów zastrzeżonych, a osoby korzystające winny mieć pismo upoważniające do przeprowadza-nia poszukiwań, wystawione przez instytucję naukową lub urząd. Kierownik PAP miał pro-wadzić ewidencję osób korzystających i ewi-dencję materiałów udostępnianych. W spra-wozdaniach kwartalnych należało natomiast podawać liczbę osób korzystających z zasobu, liczbę udostępnionych jednostek oraz nazwy zespołów, z których korzystano268. W PAP w Lesznie udostępnianie akt, mimo wyja-śnień naczelnego dyrektora, nie odbywało się. W sprawozdaniach nie ma zawartych infor-macji o liczbie osób korzystających z zasobu ani o liczbie udostępnianych jednostek czy nazw udostępnianych zespołów.

Sytuacja zmieniła się, gdy umożliwiono ar-chiwom powiatowym gromadzenie własnego zasobu. Na podstawie Rozporządzenia Rady

Mi-nistrów z dnia 10 lutego 1957 r. archiwa

powia-towe uzyskały prawo do wieczystego prze-chowywania akt. Dalej, w Zarządzeniu Ministra

Kultury i Sztuki z dnia 22 marca 1957 r. w sprawie korzystania z materiałów archiwalnych

stwier-dzono, że z materiałów archiwalnych w

zasa-266 Statut Powiatowego Archiwum Państwowego, [w:] Zbiór

prze-pisów..., 1962, s. 40–41.

267 Kwerenda – poszukiwanie w materiałach archiwalnych

danych dotyczących określonego zagadnienia lub osoby, zob. Polski słownik archiwalny, pod red. W. Maciejewskiej..., s. 48.

268 APP, Archiwum..., sygn. 160, k. 19.

dzie można korzystać w pracowni naukowej archiwum po uzyskaniu zezwolenia, które miał wydawać dyrektor (kierownik) właści-wego archiwum269. Wymienione uregulowania wskazywały już na możliwość standardowego udostępniania przez archiwa powiatowe ma-teriałów archiwalnych. Dopiero jednak kolejne regulacje umocniły nowe zadania archiwów powiatowych. Wytyczne z 1958 r. o nowym zadaniu, a mianowicie udostępnianiu zasobu, zalecały: […] możliwe szybkie udostępnienie go

badaczom poprzez uporządkowanie, zewidencjono-wanie, sprawną orientację w posiadanym materiale i przeprowadzanie kwerend naukowych270. Regula-cję zasad udostępniania archiwaliów przynio-sło Zarządzenie nr 10 Naczelnego Dyrektora z dnia

29 czerwca 1960 r. w sprawie udostępniania ma-teriałów archiwalnych. Zgodnie z nim archiwa

powiatowe udostępniały we własnym zakre-sie do celów naukowych materiały archiwalne pochodzące z okresu do 1 stycznia 1945 r. Na udostępnienie akt z okresu 1945–1950 nale-żało uzyskać zgodę dyrektora nadrzędnego archiwum, natomiast na udostępnienie akt powstających po 1 stycznia 1950 r. wymaga-ne było zezwolenie naczelwymaga-nego dyrektora. Do celów urzędowych udostępniano natomiast wszelkie materiały archiwalne osobom dele-gowanym przez urząd, instytucję czy przed-siębiorstwo, które posiadały odpowiednie upoważnienie. Udostępnianie miało się odby-wać w pracowniach naukowych, w godzinach wyznaczonych przez kierownika archiwum powiatowego, zgodnie z regulaminem271.

Jak już wspomniano, na początku lat 50. PAP w Lesznie nie udostępniało akt, co było zresztą zgodne z ówcześnie panującymi prze-pisami. Jednak w sprawozdaniu z wykonania

269 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 lutego 1957 r.,

w sprawie państwowego zasobu archiwalnego, Dz.U. z 1957 r. nr 12, poz. 66; Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 marca 1957 r. w sprawie korzystania z materiałów archiwalnych, „Monitor Polski” z 1957 r. nr 24, poz. 173.

270 Wytyczne z dnia 24 kwietnia 1958 r. w sprawie nowego profilu

archiwów powiatowych, [w:] Zbiór przepisów…, 1962, s. 48.

271 Zarządzenie nr 10 Naczelnego Dyrektora Archiwów

Państwo-wych z dnia 29 czerwca 1960 r. w sprawie udostępniania materiałów archiwalnych w pracowniach naukowych archiwów państwowych, [w:] tamże, s. 170–171.

planu za rok 1954 przygotowanym przez kie-rownika W. Nawrockiego, w rubryce dotyczą-cej udostępniania akt widnieje informacja, że dwa dni pracy zostały poświęcone na udo-stępnianie akt w pracowni naukowej (zob. ta-bela 4). Analizując jednak ten zapis, jak i dal-sze informacje dotyczące udostępniania, nale-ży stwierdzić, że nastąpiła pomyłka i zapis ten tyczy się najpewniej kwerend. Wprowadzenie błędnego zapisu potwierdza sprawozdanie przesłane do archiwum poznańskiego, które obecnie znajduje się w jego zbiorach – wid-nieje w nim informacja o wykonaniu dwóch kwerend272. W kolejnych latach w sprawoz-daniach nie pojawia się informacja o udostęp-nianiu akt. Z przytoczonych danych wynika natomiast, że kwerendy PAP w Lesznie wyko-nywało od roku 1954273.

Ponowna informacja o udostępnianiu ar-chiwaliów pojawia się w sprawozdaniu za rok 1958, co wynika z nowych zadań, jakie nało-żono na archiwa powiatowe w związku z pra-wem do wieczystego przechowywania. Wy-nika z niego, że w tym roku kierownik PAP poświęcił pięć dni roboczych na udostępnia-nie akt w pracowni. Ze sprawozdania z wyko-nania planu pracy nie wynika jednak, ile osób odwiedziło pracownię i z ilu jednostek one skorzystały, wiadomo wszakże, iż akta były udostępnione na potrzeby PRN w Lesznie274. Podobna sytuacja występuje w roku 1959, kie-dy to kierownik na obsługę pracowni poświę-cił dziewięć dni roboczych. W kolejnym roku, zgodnie z nowym wzorem sprawozdania opi-sowego, została umieszczona informacja, że pracownię odwiedziło dziewięciu użytkow-ników, jednak nadal nie jest znana liczba udo-stępnionych jednostek275.

Pełne informacje o liczbie odwiedzin, użyt-kowników i udostępnianych jednostek w lesz-czyńskim archiwum uzyskujemy dopiero od

272 APP, Archiwum..., sygn. 203, k. 26.

273 APL, Powiatowe Archiwum…, sygn. 15, s. 113.

274 APP, Archiwum..., sygn. 206, k. 37; APL, Powiatowe

Archi-wum..., sygn. 16, s. 46.

275 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 16, s. 48, 65.

roku 1961, kiedy to Zarządzeniem nr 14

Naczel-nego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 30 czerwca 1961 r. w sprawie planowania i spra-wozdawczości w zakresie prac archiwalnych

wprowadzono nowy formularz statystyczny, zawierający wszystkie informacje odnośnie udostępniania archiwaliów w pracowniach naukowych276. Jak już wspomniano, udostęp-nianie akt w leszczyńskim archiwum odbywa-ło się początkowo w bardzo złych warunkach, co było związane z trudnościami lokalowymi. Użytkownik do momentu utworzenia pra-cowni naukowej dzielił biurko z kierownikiem archiwum. Sytuacja zmieniła się dopiero wte-dy, gdy archiwum otrzymało nowe pomiesz-czenia i mogło zorganizować pracownię, która po remoncie została oddana do użytku w 1967 r. Pracownia dysponowała wówczas dwoma miejscami dla korzystających, lecz z czasem jej powierzchnia powiększyła się – w 1971 r. zaj-mowała 20 m² razem z biblioteką podręczną i były w niej trzy miejsca dla użytkowników oraz jeden czytnik mikrofilmów firmy Carl Zeiss277.

Analizując liczbę korzystających, od-wiedzin i udostępnianych jednostek, należy stwierdzić, że w początkowym okresie funk-cjonowania pracowni nie była ona duża. Do-piero od roku 1971 można zauważyć znaczą-cy wzrost liczby odwiedzin i wypożyczanych jednostek archiwalnych. Łącznie w latach 1960–1975 z pracowni skorzystało 269 osób, które podczas 1350 odwiedzin wypożyczyły 5970 jednostek278 (zob. tabela 4).

Wśród użytkowników archiwum przez cały okres przeważali studenci i doktoranci studiów zaocznych uniwersytetów i wyż-szych szkół pedagogicznych w Opolu, Po-znaniu, Warszawie i Wrocławiu. Pojawiali się także pracownicy naukowo-dydaktyczni,

276 Zarządzenie nr 14 Naczelnego Dyrektora Archiwów

Państwo-wych z dnia 30 czerwca 1961 r. w sprawie planowania i sprawozdaw-czości w zakresie prac archiwalnych, [w:] Zbiór przepisów…, 1962, s. 58– 59.

277 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 17, s. 161; A. Piwoń,

Powiatowe Archiwum..., s. 10.

naukowo-badawczy. Do lat 70. XX w. rzadko pojawiali się regionaliści, ponieważ zaanga-żowani byli w regionalny ruch artystyczny. W latach 70. coraz częściej użytkownikami pracowni naukowej byli nauczyciele, urzęd-nicy, dziennikarze, zaczęli również pojawiać

się regionaliści oraz coraz częściej doktoranci historii. Użytkownicy zasobu pochodzili naj-częściej z terenu działania leszczyńskiego ar-chiwum, sporadycznie pojawiały się osoby z innych ośrodków, jak Poznań, Warszawa czy Pleszew. Podobna sytuacja była w innych

Tabela 4. Udostępnianie materiałów archiwalnych i kwerendy w Powiatowym Archiwum Państwowym w Lesznie

Rok

Udostępnianie w pracowni naukowej Kwerendy liczba

korzy-stających dzin pracowni^liczba

odwie-liczba udostęp-nionych

jedno-stek

dla władz

i urzędów ^{dla instytucji} naukowych

dla osób prywat-nych tematycz-ne i do-tyczące regionu 1951 1952 1953 1954 2 dni 1955 1 2 1956 – 2 – 1957 2 1 2 – 1958 5 dni – – 3 3 1959 9 dni 2 2 – – 1960 9 1 – – 1 1961 2 11 37 – – – – 1962 7 20 46 2 – – – 1963 13 39 180 2 – – – 1964 13 70 141 4 – 2 – 1965 19 60 346 3 – 1 – 1966 16 37 283 3 – 6 – 1967 13 48 177 6 – 2 – 1968 18 81 363 3 – 3 – 1969 19 90 291 3 – 1 – 1970 12 55 400 5 2 3 – 1971 25 182 676 10 – 8 – 1972 15 108 427 7 – 8 – 1973 23 215 911 1 1 12 – 1974 31 178 710 6 1 4 – 1975 34 156 982 7 – 3 –

archiwach, gdzie największą liczbę użytkow-ników stanowili także studenci i doktoranci279. Do najczęściej wykorzystywanych mate-riałów archiwalnych należały akta z okresu międzywojennego, okupacji hitlerowskiej i PRL. Wypożyczano głównie jednostki z akt starostw, miast i gmin. Przedmiotem badań, jak pisał A. Piwoń, były: […] stosunki

politycz-ne, społeczno-gospodarcze i kulturalne na terenie działania archiwum w Lesznie, rzadziej na tere-nie całego województwa poznańskiego. Większość zgłoszonych tematów dotyczyła szkolnictwa pod-stawowego i średniego, mniejszości niemieckiej w dwudziestoleciu międzywojennym, okupacji hitlerowskiej oraz kształtowania się władzy ludo-wej280.

Powiatowe Archiwum Państwowe w Le- sznie prowadziło także wypożyczenia mię-dzyarchiwalne. Polegało to na wypożyczaniu akt z zasobu PAP w Lesznie do innych archi-wów bądź na sprowadzaniu archiwaliów do Leszna na zamówienie użytkowników. Naj-częściej wypożyczano i sprowadzano archi-walia z i do Archiwum Państwowego w Po-znaniu. Ponadto prowadzono wypożyczenia

279 Tamże, sygn. 15–19; A. Piwoń, Powiatowe Archiwum…, s. 10;

I. Radke, Stan wykorzystania materiałów archiwalnych w archiwach państwowych w latach 1964–1974 (w świetle wyników ankiety archi-walnej), „Archeion”, t. 68, 1979, s. 39.

280 APL, Powiatowe Archiwum..., sygn. 17, s. 162, 213–214,

249–250.

międzyarchiwalne z archiwami w Kaliszu, Pile, Łodzi, Gnieźnie, Warszawie, Katowicach, Szprotawie, Zielonej Górze. Sporą liczbę akt wypożyczano także do Głównej Komisji Ba-dania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie281. W początkowym okresie swej działalno-ści archiwa powiatowe, a tym samym i archi-wum leszczyńskie, nie przeprowadzały po-szukiwań archiwalnych. Jak już wspomniano, pierwsze dwie kwerendy przeprowadzono w PAP w Lesznie w 1954 r. W kolejnych la-tach archiwum leszczyńskie wykonywało już poszukiwania stale. W 1955 r. wykona-no trzy kwerendy: jedną urzędową i dwie tematyczne. W 1957 r. archiwum wykonało pięć kwerend, jak podał kierownik Nawrocki w sprawozdaniu opisowym (w sprawozda-niu statystycznym podał mylną liczbę: sześć kwerend). Dwie kwerendy zostały wykonane dla Prezydium PRN – dotyczyły obrotu zie-mią i gospodarstw prywatnych przekazanych spółdzielniom produkcyjnym. Poszukiwania naukowe zostały zlecone przez Polskie To-warzystwo Historyczne (PTH) i dotyczyły wyszukania materiałów do kartoteki Polskiego

słownika biograficznego. Dwie kwerendy zleciły

osoby prywatne – jedna dotyczyła germaniza-cji w Wielkopolsce w latach 1870–1918, druga kształtowania stosunków administracyjnych i gospodarczych w powiecie wolsztyńskim282. Przez wszystkie lata funkcjonowania PAP w Lesznie nie przeprowadzono w sumie dużej liczby kwerend, bowiem w latach 1955–1975 było ich zaledwie 142.

W latach 70. poszukiwania zlecane były także przez cudzoziemców. Najczęściej kwe-rendy dla osób prywatnych dotyczyły spraw związanych z zatrudnieniem, sprawami te-stamentowymi, spadkowymi, rozwodowymi i szkolnymi. Na zlecenia urzędów wykonano np. poszukiwania związane ze stratami i szko-dami wojennymi, eksterminacją Polaków podczas okupacji czy zbrodniarzami niemiec-kimi – jej efektem było 618 kart osobowych.

281 APL, Powiatowe Archiwum…, sygn. 17, 18.

282 APP, Archiwum..., sygn. 205, k. 8.

34. Salka konferencyjna Wojewódzkiego Archiwum Pań-stwowego w Lesznie, kwiecień 1979 r.

Archiwum leszczyńskie wykonywało także kwerendy naukowe, były one jednak często bardzo czasochłonne z uwagi na potrzebę przejrzenia wielu jednostek archiwalnych. Do ciekawszych należała m.in. kwerenda z 1970 r. zlecona przez Zakład Historii Wsi Uniwersy-tetu Łódzkiego, dotycząca wsi i ruchu ludo-wego w okresie międzywojennym. Poszuki-wanie materiałów archiwalnych w zakresie rachunkowości zlecił w 1973 r. Instytut Or-ganizacji i Zarządzania Uniwersytetu Łódz-kiego. W 1974 r. przeprowadzono natomiast kwerendę dotyczącą udziału artysty Włady-sława Knaflewskiego w wystawie współczes-nego malarstwa w Lesznie. Poszukiwania tematyczne zlecała także Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych: w 1968 r. dotyczącą dziejów rad narodowych, a w 1971 r. dziejów oświaty w okresie okupacji hitlerowskiej. Ob-jęła ona nie tylko zasób archiwalny, ale także zbiory oddziałów ZNP, szkół, muzeów i osób prywatnych. Jej efektem były 62 karty inwen-tarzowe przesłane zwrotnie do NDAP283.

Liczba użytkowników i udostępnianych jednostek stale wzrastała wraz ze zwiększa-niem zasobu aktowego, jak i poprawą wa-runków lokalowych, a także rozwojem badań regionalnych. W ostatnich latach funkcjono-wania archiwum powiatowego nieco wzrosła też liczba przeprowadzanych kwerend. Nale-ży jednak pamiętać, że PAP w Lesznie miało bardzo skromną obsadę kadrową – jednego pracownika merytorycznego – kierownika archiwum, na którego barkach spoczywała większość obowiązków.