Marks i Engels o znaczeniu długu

Neoliberalne rządy przez wiele lat przemilczały i bagatelizowały problem długu publicznego. W przeciwieństwie do nich Marks, niezależnie od tego, jaka była forma ustroju politycznego w danym państwie, widział ogromną polityczną rolę długu publicznego i określał go jako „wyprzedaż państwa”, która „wyciska swe piętno na erze kapitalistycznej”23. Bogata część narodu tym bardziej wzbogacała się, im bardziej naród pogrążał się w długach.

Zdaniem Marksa, dług publiczny był jedną z najpotężniejszych dźwigni zmian społecznych i akumulacji pierwotnej kapitału. Pozwolił na zdobycie prze-wagi mieszczaństwa nad szlachtą i właścicielami ziemskimi. Nie był on jednak obojętny dla funkcjonowania systemu politycznego. Każdy ustrój uzależniał się

22 D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, War-szawa 2008, s. 218.

23 K. Marks, Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 23, Książka i Wiedza, Warszawa 1968, s. 895. Marks używał zamiennie pojęcia „dług publiczny”, „kre-dyt publiczny” i „dług państwowy”, gdyż o powstaniu jego decydowały rządy państw, jeszcze wów-czas bez udziału samorządów czy towarzystw ubezpieczeniowych.

39 Globalizacja a dług publiczny

bowiem od tego, kto mu pożyczał. Dzięki długowi publicznemu nieproduktywny pieniądz był przemieniany w kapitał, bez ryzyka typowego dla inwestycji prze-mysłowych. Powstała „próżniacza klasa rentierów”, spółki akcyjne, nowoczesna bankokracja, bogacili się dzierżawcy podatkowi, kupcy, prywatni fabrykanci, a fi-nansiści zaczęli odgrywać rolę pośredników między rządem a narodem. Dług publiczny pozwolił na rozwój ażiotażu, czyli spekulacji na giełdzie, polegającej na wywoływaniu i wykorzystywaniu różnic kursów papierów wartościowych. Po-wstały banki narodowe już nie tylko z nazwy, ale również ze względu na zasięg swojej działalności. Banki stawały się depozytariuszami krajowych zapasów złota i ośrodkiem oddziałującym na stopę kredytową w skali kraju. Pieniądz legł u pod-staw istniejących stosunków społecznych. „W tym samym czasie, gdy w Anglii przestano palić czarownice, zaczęto wieszać fałszerzy banknotów”24.

Dług publiczny miał wpływ na system finansowy, kapitalizację bogactwa i wywłaszczenia. Miał on daleko idące konsekwencje dla klasy robotniczej i ogó-łu ludzi pracy. Zdaniem Marksa, zdawali sobie doskonale z tego sprawę także ów-cześni mężowie stanu, którzy uważali, że był to „najlepszy system, aby uczynić ro-botnika najemnego uległym, skromnym, pracowitym i… przeciążonym pracą”25. Z punktu widzenia akumulacji pierwotnej kapitału Marksa bardziej interesowało jednak „spowodowane przezeń przymusowe wywłaszczenie chłopa, rzemieślni-ka, słowem, wszystkich warstw składających się na drobną burżuazję”26.

Dług publiczny nie pełniłby redystrybucyjnej funkcji i nie byłby źródłem aku-mulacji pierwotnej, gdyby wszystko z nim związane było przejrzyste i uczciwe. Specjaliści od finansów i skarbowości stosowali, zdaniem Marksa, wiele środ-ków, ażeby zamaskować „prymitywne chwyty”. Jeszcze przed napisaniem

Kapi-tału stosowane metody określał jako „obrzydliwą scholastykę giełdową” i

„alche-mię finansową”27.

Dług publiczny pozwalał na ukrycie w krótkim czasie rzeczywistych roz-miarów redystrybucji dochodów. Większość ludzi nie zdawała sobie sprawy z rzeczywistych kosztów przedsięwzięć rządu w danej chwili, a późniejsze jego tłumaczenia o konieczności spłaty długu, nawet bez wyjaśnienia jego przyczyn, przyjmowane były za wystarczające. Dlatego rządy wolały i wolą zaciągać po-życzki na poczet przyszłych dochodów, niż ściągać podatki, na których pobór z reguły występuje natychmiastowa reakcja dotkniętych nimi grup społecznych.

24 K. Marks, Kapitał…, s. 896. Marks pisze, że „panowanie burżuazji finansowej uzyskało swą pierwszą sankcję przez założenie banku i wprowadzenie długu państwowego”. K. Marks, Recenzja

broszury F. Guizota, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 7, Książka i Wiedza, Warszawa 1963, s. 244.

Chodziło tu o wskazanie, że początek długowi państwowemu dało utworzenie Banku Angielskiego w 1694 r., którego założyciele oddali rządowi do dyspozycji kapitał zakładowy w charakterze pożyczki.

25 K. Marks, Kapitał…, s. 897. 26 Ibidem, s. 897-898.

27 K. Marks, Nowy trick finansowy, czyli Gladstone i pensy, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 9, Książka i Wiedza, Warszawa 1965, s. 52.

40 Edward Karolczuk

Wraz z długiem publicznym powstał międzynarodowy system kredytowy, który również zaczął służyć pierwotnej akumulacji kapitału. Każde państwo, które przeżywało trudności, mogło liczyć na pomoc banków z innych krajów. Marks znajdował przykłady na to, że wierzycielami były nawet państwa, które same przeżywały kryzysy. Dług publiczny ułatwiał budowę systemów represji wewnętrznej oraz prowadzenie wojen handlowych i podbojów kolonialnych. Torował przejście od „staroświeckiego do nowoczesnego sposobu produkcji”28. Dług publiczny, przy niezbyt dużej wysokości, stabilizował też system kapitali-styczny w skali międzynarodowej.

Ogromna rola długu publicznego w systemie fiskalnym, kapitalizacji docho-dów i wywłaszczeniach drobnych producentów doprowadziły wielu autorów „do niesłusznego upatrywania w nim zasadniczej przyczyny nędzy nowoczesnych na-rodów”29. Rosnący dług publiczny prowadził do nowych pożyczek na jego obsłu-gę. Pożyczki należało kiedyś zacząć spłacać. A jedynym środkiem, jakim dyspo-nowało państwo, były podatki. Dług publiczny, chociaż miał chronić niski poziom podatków – prowadził w końcu do ich wzrostu. „Przeciążenie podatkowe staje się nie szczególnym wypadkiem, lecz raczej zasadą”30. Marks napisał z pozoru sprzeczne i paradoksalne zdanie, że „dług państwa opiera się na dochodach pań-stwa”. Wyjaśniając to, Marks odnotował, że państwa muszą pokrywać swoje zobo-wiązania podatkami. Dlatego „nowoczesny system podatkowy stał się niezbędnym uzupełnieniem systemu pożyczek państwowych”. Zaciągane przez państwa „Po-życzki umożliwiają rządowi opłacanie wydatków nadzwyczajnych w taki sposób, aby podatnik nie odczuł natychmiast ich ciężaru, w konsekwencji jednak wymaga-ją podwyższonych podatków”31. Ale przeznaczenie podatków na spłatę zaciągnię-tych długów wymaga od rządu nowych pożyczek na wydatki nadzwyczajne.

Ponieważ podatki bezpośrednie są wymierne i czytelne, powstaje fiskalizm oparty na podatkach pośrednich, „którego osią są podatki na artykuły pierwszej potrzeby”32, szczególnie te, które służą zaspokojeniu potrzeb najszerszych rzesz ludzi pracy, gdyż wówczas wpływy podatkowe są największe.

Marks dostrzegł ogromną rolę polityczną długu publicznego. Analizując doświadczenia Wiosny Ludów, wskazywał, że dług publiczny był jedną z po-średnich jej przyczyn. Trudności finansowe rządu uzależniły monarchię lipco-wą, powstałą w 1830 r., od wielkiej burżuazji, to zaś doprowadziło do ciągłego zwiększenia długu publicznego, co z kolei wpłynęło na rozwój korupcji i demo-ralizację aparatu państwowego. W związku z tym dopóki nie było równowagi budżetowej, trudno było budżet podporządkować „interesom produkcji

naro-28 K. Marks, Kapitał…, s. 898. 29 Ibidem.

30 Ibidem, s. 897. 31 Ibidem. 32 Ibidem.

41 Globalizacja a dług publiczny

dowej”. Nieustanne zadłużanie państwa leżało bowiem w interesie panującej wielkiej burżuazji finansowej.

Deficyt państwowy był akurat właściwym przedmiotem jej spekulacji i głównym źró-dłem jej bogacenia się. Co roku – nowy deficyt. Co 4–5 lat nowa pożyczka. A każda nowa pożyczka dawała arystokracji finansowej nową sposobność ograbiania państwa, sztucznie utrzymywanego na skraju bankructwa – państwo musiało zawierać umowy z bankierami na najbardziej niekorzystnych dla siebie warunkach. Każda nowa po-życzka nastręczała dalszą sposobność ograbiania publiczności lokującej swe kapitały w państwowych papierach procentowych33.

Na pytanie o przyczyny przejścia majątku państwowego w ręce arystokracji finansowej Marks odpowiadał: „Stale wzrastające zadłużenie państwa. A jaka jest przyczyna zadłużenia państwa? – Stała przewaga jego wydatków nad dochoda-mi, dysproporcja, która jest jednocześnie przyczyną i skutkiem systemu pożyczek państwowych”34.

Marks zauważył, że po wybuchu rewolucji lutowej w 1848 r. we Francji, Rząd Tymczasowy, odsłaniając klasową funkcję państwa, wypłacił wierzycielom dywiden-dy jeszcze przed upływem terminów płatności. Koszty tej operacji finansowej ponie-śli wszyscy drobni ciułacze. Ich drobne oszczędności skonfiskowano i „zamieniono na niepodlegającą spłacie pożyczkę państwową”35. Miało to polityczną konsekwencję w postaci przeciwstawienia drobnomieszczaństwa rewolucji i republice. Rząd Tym-czasowy zaczął również ratować przed bankructwem Bank Francji i zezwolił na pod-porządkowanie mu banków lokalnych. Zdaniem Marksa, bankructwo banku nie było-by dla rewolucyjnej Francji złe, „stałobyło-by się potopem, który w jednej chwili zmiótłbyło-by z francuskiej ziemi arystokrację finansową – tego najpotężniejszego i najgroźniejsze-go wroga republiki [...]. A po bankructwie to i sama burżuazja musiałaby przyznać, że stworzenie przez rząd banku narodowego i podporządkowanie kredytu państwowego kontroli narodu jest ostatnią, rozpaczliwą próbą ratunku. […] Tak więc rewolucja lu-towa bezpośrednio umocniła i rozszerzyła tę bankokrację, którą miała obalić”36.

Engels dostrzegł wzajemną zależność pomiędzy długiem publicznym a sytu-acją międzynarodową i jej zwrotnym oddziaływaniem na stosunki wewnętrzne. Gdy Niemcy pomogły Rosji, która była ostoją reakcji europejskiej, w uzyskaniu pożyczki, Engels pisał, że „pozwoliło to odwlec katastrofę o kilka lat”, że „Bi-smarck w ten sposób uzależnił od siebie Rosję” oraz „odroczył rewolucję rosyj-ską, która i jemu nie jest na rękę”37.

33 K. Marks, Walki klasowe we Francji 1848-1850, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 7, War-szawa 1963, s. 13-14.

34 Ibidem, s. 89. 35 Ibidem, s. 25. 36 Ibidem, s. 26.

37 F. Engels, List do Salo Ferbera z 22 października 1885 r., w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 36, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, s. 436.

42 Edward Karolczuk

Engels zastrzegał, że „Tak zwany kapitał pieniężny, który jest przedmiotem pożyczki, jest w dużej mierze kapitałem fikcyjnym, plikiem papierów kredyto-wych, a te nie mają większego znaczenia”38. Zaś w liście do Liebknechta pi-sał, że „Rosja nie może rozpocząć żadnej wojny bez zezwolenia B[ismarcka], gdyż tylko za jego protekcją może zdobyć pieniądze”39. W liście do Pawła Lafar- gue’a pisał, że Anglia nie chciała wspierać militarystycznych i wojennych pla-nów cara, zaś Bismarck doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że „rewolucja w Rosji «oznaczałaby upadek reżymu bismarckowskiego w Niemczech». Bez tej ogromnej armii rezerwowej reakcji panowanie junkrów w Prusach nie utrzyma-łoby się ani jednego dnia”40. Widzimy, że oddziaływanie to nie miało tak global-nego charakteru jak dzisiaj. Niemniej jednak tendencja była widoczna, a skala i głębia wzajemnych zależności były stosowne do ówczesnych warunków i po-wiązań gospodarczych.

Marks i Engels sformułowali ogólne założenia strategii i taktyki rewolucyj-nego ruchu robotniczego wobec podatków i długu publiczrewolucyj-nego w warunkach re-wolucji burżuazyjno-demokratycznej. Według nich świadomi robotnicy zawsze powinni być o jeden krok do przodu w stosunku do żądań liberalnych burżu-azyjnych demokratów. „Jeżeli demokraci proponują podatek proporcjonalny, to robotnicy żądają progresywnego; jeżeli demokraci sami proponują umiarkowanie progresywny podatek, robotnicy powinni domagać się takiego podatku, którego progresja musiałaby zabić wielki kapitał; jeżeli demokraci żądają uregulowania długów państwowych, robotnicy powinni zażądać bankructwa państwa”41.

W fakcie wzrostu długu publicznego Marks i Engels widzieli więc możli-wość rozszerzenia i pogłębienia przemian społecznych i procesu rewolucyjnego. Zobowiązania z tytułu pożyczek i kredytów mogły zachwiać stabilną realizacją polityki społeczno-gospodarczej państwa, a tym samym stać się jedną z istotnych przyczyn rewolucji.

To, co dla państwa jest kosztem i stratą, dla wierzycieli jest zyskiem. Bardzo charakterystyczne, że arystokracja finansowa, już za czasów Marksa, nie była za-interesowana wyciągnięciem kraju ze stanu zapaści finansowej, która stanowi-ła źródło jej dochodów i wysokiej pozycji w państwie. Politycy wykorzystywali w swoich prywatnych interesach tajemnice państwowe, wahania kursów papie-rów państwowych. Rezultatem tych działań była masowa „ruina mnóstwa drob-niejszych kapitalistów i bajecznie szybkie bogacenie się wielkich graczy”. O skali

38 Ibidem, s. 437.

39 F. Engels, List do Wilhelma Liebknechta z 1 grudnia 1885 r., w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 36, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, s. 464.

40 B. Tinel, F. Van de Velde, Deficyt budżetowy pod lupą, czyli jak sektor prywatny tworzy

dług publiczny. W poszukiwaniu przyczyn kłopotów finansowych, „Le Monde diplomatique edycja

polska. Miesięcznik Społeczno-Polityczny” 2008, nr 7(29), s. 11.

41 K. Marks, F. Engels, Apel Komitetu do Związku Komunistów (marzec 1850), w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 7, Książka i Wiedza, Warszawa 1963, s. 298.

43 Globalizacja a dług publiczny

tego procederu świadczy to, że nadzwyczajne wydatki za Ludwika Filipa dwu-krotnie przewyższały nadzwyczajne wydatki za czasów Napoleona, kiedy Francja prowadziła wojnę z feudalną Europą. „Ogromne sumy przechodzące w ten sposób przez ręce państwa dawały nadto sposobność do złodziejskich kontraktów na do-stawy, do przekupstw, defraudacji i wszelkiego rodzaju oszustw. Okradanie pań-stwa, odbywające się hurtowo przy pożyczkach, powtarzało się detalicznie przy robotach wykonywanych na zlecenie państwa”42. Skandale następowały jeden po drugim, zaangażowani w nie byli poszczególni ministrowie i parlamentarzyści. Było to szczególnie widoczne w zleceniach rządowych na budowę kolei, „wszy-scy członkowie większości [parlamentarnej – E.K.] wraz z częścią ministrów byli akcjonariuszami przedsiębiorstw tych samych linii kolejowych, które jako usta-wodawcy kazali budować na koszt państwa. Z kolei najdrobniejsza reforma finan-sowa rozbijała się o wpływy bankierów”43.

Dług publiczny, jak „za dotknięciem różdżki czarodziejskiej”, obdarzył „nie-produkcyjny pieniądz siłą twórczą i przemienia go w kapitał, oszczędzając mu przy tym zachodów i ryzyka nieodłącznego od lokaty przemysłowej, a nawet li-chwiarskiej. Wierzyciele państwa w gruncie rzeczy nie dają nic, gdyż wypoży-czona przez nich suma zamienia się na łatwe do przekazywania obligacje, które funkcjonują nadal w ich rękach, zupełnie jak gdyby była gotówką. […] Kredyt publiczny staje się credo kapitału”44.

Arystokracja finansowa decydowała o przebiegu procesów politycznych i walki parlamentarnej, jej interesy zbiegły się z interesami władzy państwowej i przesądzały o jej trwałości. „Cały współczesny handel pieniądzem, cała gospo-darka bankowa jest jak najściślej spleciona z kredytem publicznym”45.

Drobne gospodarstwa chłopskie w okresie poprzedzającym Wiosnę Ludów stały się przedmiotem zwiększonej eksploatacji ze strony burżuazji i kapitału fi-nansowego. Przywiązanie chłopa do ziemi rodziło rosnące hipoteczne zadłużenie gospodarstw domowych. W rezultacie „Ciążące na ziemi francuskiej długi hipo-teczne obarczają chłopstwo francuskie odsetkami równymi rocznej sumie odsetek od całego długu publicznego Anglii”46.

Ponieważ w okresie Wiosny Ludów Francja była krajem, w którym rozmiary produkcji były nieproporcjonalnie małe w porównaniu z rozmiarami długu pu-blicznego, renta państwowa była „głównym rynkiem lokaty kapitałów, pragną-cych pomnożyć się w sposób nieprodukcyjny – w takim kraju niezliczona masa ludzi ze wszystkich klas burżuazyjnych i półburżuazyjnych musi być

zaintereso-42 K. Marks, Walki klasowe we Francji 1848-1850, s. 14. 43 Ibidem.

44 K. Marks, Kapitał…, s. 895.

45 Idem, Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 8, Książka i Wiedza, Warszawa 1964, s. 205.

44 Edward Karolczuk

wana w długu państwowym, grze giełdowej, finansach”47. Aby zmniejszyć dług publiczny, należałoby albo zmniejszyć wydatki rządowe i możliwie mało admini-strować, albo zaprowadzić równowagę budżetową. Ale partia porządku nie mogła pójść tą drogą w okresie zaostrzania się sprzeczności i zwiększania protestów społecznych: „musiała ona tym bardziej zwiększać swe środki represyjne, tym bardziej wzmagać oficjalne ingerowanie we wszystko w imieniu państwa i swą wszechobecność poprzez organy państwowe, im bardziej wielostronnie zagrożo-ne było jej panowanie i warunki egzystencji jej klasy. Niepodobna zmniejszać stanu żandarmerii w tym samym czasie, gdy mnożą się przestępstwa przeciw oso-bom i własności”48.

Zadłużona monarchia lipcowa Ludwika Filipa była, zdaniem Marksa, swo-istym „towarzystwem akcyjnym do eksploatacji francuskiego bogactwa naro-dowego; dywidendy szły do podziału pomiędzy ministrów, obie izby, 240 000 wyborców i ich klikę”49. Ponieważ produkcja przemysłowa była niewielka w po-równaniu z długiem publicznym i ulegała zakłóceniom w wyniku jego oddzia-ływania na cały system finansowy, to burżuazja przemysłowa była najbardziej zainteresowana w obniżeniu kosztów produkcji i obniżeniu podatków, w przeciw-stawieniu się wszystkim spekulantom finansowym, którzy dążyli do pomnożenia swego bogactwa w sposób nieprodukcyjny.