Polityczno-prawne aspekty braku dostępu do wody jako istotny problem
1. Podstawowe regulacje prawne
Kwestia dostępu do wody została zdefiniowana w różnego rodzaju dokumentach prawa międzynarodowego. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Poli-tycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r.6 zawiera bar-dzo bogaty katalog różnego rodzaju praw człowieka, wśród których literalnie nie wymieniono wprawdzie prawa dostępu do wody. Interpretacje prawne tego dokumentu oraz interpretacje prawne Międzynarodowego Paktu Praw Gospodar-czych, Społecznych i Kulturalnych7 dają jednak podstawy do stwierdzenia, że skoro woda jest niezbędna do życia, prawo do wody zawiera się w prawie do życia, które zostało uznane w artykule 6 Międzynarodowego Paktu Praw Oby-watelskich i Politycznych. Powszechnie przyjmuje się też, że prawo do wody jest niezbędne dla realizacji prawa do odpowiedniego poziomu życia, wyżywienia i mieszkania oraz prawa do zdrowia (art. 11 i 12 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych), i tym samym jest implicite w tych prawach zawarte. Taki pogląd wyraził Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (organ odpowiedzialny za interpretację i monitorowanie wdraża-nia ww. dokumentu) w Komentarzu ogólnym nr 15 w sprawie prawa do wody (26 listopada 2002, UN doc. E/C.12/2002/11). I chociaż Komentarz nie ustanawia legalnie egzekwowalnego prawa uniwersalnego, nadaje jednak wagę argumentom na rzecz jego uznania8.
W maju 1997 r. przyjęta została na forum ONZ Konwencja Narodów Zjed-noczonych o prawie pozażeglownego użytkowania międzynarodowych cieków wodnych9 z klauzulą wejścia w życie po 35 ratyfikacji. Do dziś konwencję raty-fikowało zaledwie 16 państw (potrzebne jest ponad drugie tyle, by uzgodniona dawno umowa mogła wejść w życie). Już w pierwszym roku zaakceptowały ją: Finlandia, Norwegia, Syria oraz RPA. W następnych latach przystąpiły: Jordania, Liban, Węgry, Szwecja, Irak, Namibia, Katar, Libia, Portugalia, Niemcy oraz Uz-bekistan. W latach 2008-2009 żaden podmiot prawa międzynarodowego nie pod-pisał konwencji. Powody były najczęściej związane z grą interesów dotyczących podziału zasobów wodnych w obszarach cierpiących na ich niedobór. Przykład stanowi tu Izrael. Państwo to, mając na uwadze dość zrozumiały z geopolitycz-nego punktu widzenia cel, jakim jest samowystarczalność żywnościowa, zużywa
6 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167.
7 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty do pod-pisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 169.
8 C. Staddon, T. Appleby, E. Grant, Prawo do wody, które można wyegzekwować, w: Prawo do
wody w perspektywie politycznej, gospodarczej i społecznej, red. F. Sultana, A. Loftu, Polska Akcja
Humanitarna, Warszawa 2012, s. 96.
106 Rafał Klimek
ogromne ilości wody z rzeki Jordan na nawadnianie pól ryżu i kukurydzy10. Gdy-by konwencja weszła w życie, takie zachowanie mogłoGdy-by zostać zakwestionowa-ne jako „powodowanie istotnych krzywd” w stosunku do państw sąsiednich: Jor-dania, Syria, Liban11. Podobnie sprawa ma się z takimi państwami, jak Turcja czy Chiny, które, leżąc w górnych biegach ważnych regionalnych rzek, jak na razie nie muszą liczyć się z państwami położonymi w dolnych ich odcinkach12. Rywa-lizacja państw o zasoby wodne jest faktem w różnych częściach naszego globu, co doskonale egzemplifikuje tabela 1 opracowana przez Departament Stanu USA.
Tabela 1. Przegląd wybranych dorzeczy
Przegląd wybranych dorzeczy
Rzeka Typ problemu Oczekiwany wpływ/czas zarządzanie Dorzecze/ przepustowością
Indus
– słaba gospodarka wodna – nieefektywne praktyki rolnicze – zasolenie gleby
– przeciętna infrastruktura – duża zmienność w dostępności
wody – zanieczyszczenie wody – zdegradowane regionalne bezpieczeństwo żywnościo-we – obecnie do 2040 – zmniejszona drożność – powodzie lub susze –
obec-nie do 2040
umiarkowane
Jordan
– wyczerpanie wód gruntowych – większa zmienność w
przepły-wie wody
– zanieczyszczenie wody – słaba koordynacja między
państwami
– zmniejszona drożność i po-wodzie
– susza – obecnie do 2040 – zdegradowane
bezpieczeń-stwo żywności regionalnej – obecnie do 2040
– ciągłe napięcia regionalne – obecnie do 2040
ograniczone
Mekong
– szybszy rozwój i rosnące wy-magania
– większa zmienność w zakresie dostępu do wody
– zmiany przepływów osadów
– zmniejszone regionalne bez-pieczeństwo żywnościowe – negatywny wpływ na źródła
utrzymania mieszkańców – obecnie do 2040
– zmniejszona drożność i powo-dzie
– susze – obecnie do 2040 – zwiększone napięcia
regio-nalne – obecnie do 2040
ograniczone
10 J. Ziemińska, Konwencja niecierpiąca zwłoki, Polityka Globalna.pl, www.politykaglobal-na.pl/2009/04/konwencja-niecierpiaca-zwloki/ [20.04.2014].
11 Ibidem. 12 Ibidem.
107 Polityczno-prawne aspekty braku dostępu do wody jako istotny problem...
Rzeka Typ problemu Oczekiwany wpływ/czas zarządzanie Dorzecze/ przepustowością
Nil
– zmniejszająca się ilość wody w przeliczeniu na mieszkańca – nieodpowiednia struktura
zarządzania
– większa zmienność dostępnej wody
– utrudnione przepływy wodne z powodu tamy – erozja delty – zagrożenia spowodowane produkcją żywności – obecnie do 2040 – zmniejszona drożność
i powodzie lub susze – obecnie do 2040
– wzrost napięć regionalnych wzdłuż rzeki – obecnie do 2040
ograniczone
Tygrys i
Eufrat
– brak wielostronnych umów w zakresie dostępu do zaso-bów wody.
– zwiększona zmienność w za-kresie dostaw wody – zmniejszony przepływ wody – zwiększająca się warstwa
osadów
– zmniejszona drożność i powodzie
– susze – obecnie do 2040 – zmniejszone bezpieczeń-stwo żywności w regionie – obecnie do 2040 – napięcia regionalne
ograniczone
Amu Darya
– nieodpowiednie umowy wod-ne
– degradacja jakości wody i za-kłócenie przepływów – zła gospodarka wodna
– zdegradowane bezpieczeń-stwo żywności regionalnej – obecnie do 2040 – wzrost napięć w regionie –
obecnie do 2040
– negatywny wpływ na zdro-wie mieszkańców obszaru Morza Aralskiego
nieodpowiednie
Brahmaputra
– nieskoordynowane użytkowa-nie gruntów
i niespójne plany rozwoju – za mało dobrych regulacji
prawnych – niski stan wód
– zasolenie delty wodami mor-skimi
– kontynuacja napięć regio-nalnych – obecnie do 2040 – zmniejszony potencjał
ener-gii wodnej w niektórych państwach od 2020 do 2040 – zmniejszone
bezpieczeń-stwo żywności regionalnej, zwłaszcza w sferze rybo-łówstwa – obecnie do 2040
nieodpowiednie
Źródło: Global Water Security, Intelligence Community Assessment ICA 2012-08, 2 February 2012, s. 5, www.dni.gov/files/documents/Newsroom/Press%20Releases/ICA_Global%20Water%20Security.pdf [27.03.2013].
108 Rafał Klimek
2. Bliski Wschód i Afryka
Największa rzeka Afryki – Nil to od wielu lat źródło sporów politycznych państw znajdujących się na terytoriach, począwszy od źródeł rzeki Kagera, aż po Egip-ską Aleksandrię. Od tysiącleci Nil stanowi strategiczne źródło wody dla milionów mieszkańców wschodniej i północno-wschodniej części Afryki. Z przyczyn histo-rycznych, a w konsekwencji ekonomiczno-militarnych największym beneficjen-tem i zarazem decydenbeneficjen-tem w sprawach korzystania z wód tej rzeki jest Egipt. Jego umowa z Sudanem z 1959 r. w sprawie poboru i wykorzystywania wód Nilu jest skrajnie asymetryczna i przypomina umowę między myśliwym i zającem. Sudan i Etiopia, na których terytorium formuje się większość zasobów wodnych tej rzeki, mają prawo tylko do ich niewielkiej części (np. Sudan – 18,5 km3/rok, Egipt – 55 km3/rok)13. Etiopia i Sudan chcą dziś renegocjować wcześniejsze umowy i planują budowę zbiorników wodnych na swoich terytoriach, Egipt planów tych nie akcep-tuje i grozi nawet konfliktem zbrojnym14. „Egipt nigdy nie będzie już prowadził wojny, chyba że o wodę” – powiedział kiedyś Anwar Sadat, nieżyjący już prezy-dent Egiptu i twórca pokoju na Bliskim Wschodzie (1978)15. Dziś Egipt ma gotowe plany nie tylko 300-kilometrowego kanału nawadniającego wodą ze Zbiornika Na-sera ogromnych połaci Sahary (projekt Nowa Dolina), ale również plany okupacji Sudanu i Etiopii16.
Etiopia prowadzi ostatnio wielką inwestycję na Nilu polegającą na budowie elektrowni wodnej o mocy 6000 MW. Pozyskała do swojego projektu Sudan Po-łudniowy oraz Ugandę i klika innych państw dorzecza tej rzeki. Decyzja o budo-wie tamy jest nie w smak Egiptowi, który obawia się, że spowoduje to znaczne ograniczenie zasobów wodnych tego państwa. Tama zdolna będzie pomieścić jed-norazowo ok. 70 mld metrów sześciennych wody, a więc więcej niż teoretycznie Egipt zużywa w ciągu roku! Biorąc pod uwagę, że Błękitny Nil jest źródłem 85% wody, która dopływa do Egiptu (w Chartumie łączy się z uboższym w wodę Bia-łym Nilem), można sobie wyobrazić, że Etiopczycy byliby w stanie odciąć Egipt od wody na ponad rok17.
Mając powyższe na uwadze, nie można wykluczyć interwencji militarnej Egiptu w Etiopii. W grę może wchodzić zbombardowanie tamy, której ukończenie planowane jest na 2015 r. Z punktu widzenia skuteczności takiej operacji należy jednak brać pod uwagę konsekwencje. Zniszczenie tamy nawet w środkowej fazie
13 P. Jokiel, „Mokre” konflikty, Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej Uniwersytetu Łódz-kiego, 2011, http://hydro.geo.uni.lodz.pl/index.php?page=mokre-konflikty- [5.05.2014].
14 Ibidem. 15 Ibidem. 16 Ibidem.
17 J. Czerep, Egipt – Etiopia: wojna o wodę?, „FAE Policy Paper” 2013, nr 21. Fundacja Alek-sandra Kwaśniewskiego AMICUS EUROPAE, Warszawa 2013, s. 4.
109 Polityczno-prawne aspekty braku dostępu do wody jako istotny problem...
jej budowy (przy częściowym wypełnieniu zbiornika wodą) może doprowadzić do zalania ogromnych połaci Sudanu, z tego powodu państwo to raczej nie wyrazi zgody na udostępnienie Egiptowi swoich lotnisk, natomiast atak bezpośrednio z terenu Egiptu jest niemożliwy ze względu na odległość. Możliwa jest także in-terwencja wojsk lądowych w formie inwazji.
Dla przywódców Egiptu targanego niekończącymi się problemami wewnętrz-nymi werbalny spór z Etiopią jest okazją do odwrócenia uwagi społeczeństwa od bieżących problemów, np. coraz ostrzejszych konfrontacji ulicznych, obniżenia poziomu bezpieczeństwa, zniecierpliwienia armii czy działalności terrorystów na półwyspie Synaj18. Problem wody jako uniwersalny i niewątpliwie poważny mógłby pomóc zmobilizować przeciwko odległemu wrogowi szerokie masy spo-łeczeństwa oraz zbudować ponadideologiczny ruch poparcia dla władz wywodzą-cych się z Bractwa Muzułmańskiego19.
Kolejne przykłady państw rywalizujących o zasoby wodne to: Turcja, Syria, Irak i Iran, leżące wzdłuż Tygrysu i Eufratu, rzek, które stanowią główne zaso-by wodne tamtego regionu. W latach 80. Turcja, która dysponuje dostępem do źródeł Tygrysu i Eufratu, podjęła decyzję o budowie tamy Ataturka na Eufracie, co spotkało się z głośnymi protestami pozostałych krajów, które notabene także zbudowały tamy na swoich odcinkach Eufratu. Informacje na temat zużycia wody oraz oficjalnych zasobów wody w Turcji, Syrii, Iraku i Iranie są trudno dostępne z uwagi na obawy rządów tych państw, dotyczące bezpieczeństwa narodowego. Świat dysponuje jednak wiedzą na temat stanu zasobów wodnych tej części świa-ta na podsświa-tawie uruchomionego przez NASA programu monitorowania. Dzięki danym z orbity naukowcy z UC Irvine oraz National Center for Atmospheric Re-search ustalili, że w latach 2003-2010 mieszkańcy Turcji, Syrii, Iraku i Iranu stra-cili 144 km3 wody, co stanowi objętość niemal dorównującą zawartości Morza Martwego. Przez 7 lat co roku zasoby wody dostępnej dla mieszkańców rejonu kurczyły się średnio o 20 km3. Szacuje się, że istotnym powodem tak szybkiego spadku poziomu rzek Eufrat i Tygrys jest nadmierna eksploatacja wód podziem-nych na tych terenach przez podmioty państwowe oraz prywatne.
Władzę nad źródłami Tygrysu i Eufratu sprawuje Turcja, podobnie jak nad ta-mami, elektrowniami wodnymi i siecią kanałów zbudowanych w ramach projektu Southeastern Anatolia Project (zwanego GAP)20. Projekt ten stworzono dla wspar-cia 9 tureckich prowincji leżących w sąsiedztwie Tygrysu i Eufratu. W praktyce zależy od niego, ile wody pochodzącej z tych rzek dociera z Turcji do Syrii, Iranu i Iraku. Sytuacja ta rodzi duże napięcia pomiędzy państwami położonymi wzdłuż tych dwóch rzek.
18 Ibidem, s. 5. 19 Ibidem.
20 Mieszkańcy okolic Tygrysu i Eufratu stale tracą wodę, http://tech.money.pl/energia-i ekolo-gia/artykul/mieszkancy-okolic-tygrysu-i-eufratu-stale-traca-wode,245,0,1250805.html [5.05.2014].
110 Rafał Klimek
Do konfliktu o wodę od lat dochodzi także wśród państw będących benefi-cjentami wód rzeki Jordan. W latach 50. Stany Zjednoczone zaproponowały plan wspólnego wykorzystania wód Jordanu, Jarmuku i Litani przez Izrael i sąsiadują-ce z nim państwa arabskie, niestety został on odrzucony przez Ligę Państw Arab-skich. Następstwem tego był wybuch w 1956 r. wojny, co zablokowało na lata kooperację w zakresie wykorzystania wód tych rzek. Kolejna wojna wybuchła w 1967 r., jedną z przyczyn była budowa kanału u źródeł Jordanu na Wzgórzach Golan przez Syryjczyków. Kanał miał zmienić bieg rzeki, pozbawiając Izrael oraz Jordanię źródła wody. Po wielu konfliktach, ostatecznie w latach 1970-1980, oba kraje zgodziły się na budowę wspólnej zapory na rzece Jarmuk, 25 lipca 1994 r. zakończono trwający od 1948 r. stan wojny pomiędzy Izraelem a Jordanią21. W październiku tego samego roku podpisany został układ pokojowy pomiędzy Izraelem a Jordanią, w którym uregulowano m.in. sprawy wykorzystania wód Jordanu. Izrael i Jordania wybudowały kanał łączący Morze Martwe z Zatoką Akaba. Dawało to nadzieję na przyjazne warunki dla pokojowych rozmów Izraela z Palestyńczykami, Syrią i Libanem22.
Spór o wodę prowadzą także Palestyńczycy z Żydami23. Państwo żydowskie uznało wodę za ,,zasoby strategiczne pod kontrolą wojskową” i zabroniło Pale-styńczykom odwiertów studni24. Palestyńczycy uważają, że 80% wody czerpanej ze studni na obecnym terytorium Izraela pochodzi z opadów atmosferycznych występujących na Zachodnim Brzegu, czyli terytorium Palestyny okupowanym przez Izrael25. Domagają się zwrotu 80% zasobów wody lub zysków z jej sprzeda-ży. W 1995 r. strony konfliktu powołały wspólny komitet wodny, który ma stać na straży sprawiedliwego podziału zasobów wodnych. Problem z punktu widzenia Palestyńczyków stanowi także izraelskie osadnictwo (studnie, uprawy rolnicze) w dolinie Jordanu, które ma niekorzystny wpływ na dostęp do wody w wielu pale-styńskich miejscowościach. Izrael podejmuje jednak konkretne działania, mające zapewnić dostęp do słodkiej wody, poprzez m.in. budowę zakładów odsalania wody z Morza Martwego, podpisano również umowę o budowie 180-kilometro-wego rurociągu transportującego wodę z Morza Czerwonego. Napięcia na tle do-stępu do wody w tym regionie na razie nie ustają.
Ważnym problemem, który będzie narastał w przyszłości, jest kwestia dostę-pu do źródeł wody pitnej w Afryce, na kontynencie, gdzie mamy do czynienia z bardzo dynamicznym przyrostem liczby ludności, a właściwie eksplozją
de-21 W.M. Stankiewicz, Konflikt jako zjawisko integrujące i dezintegrujące oblicze
współczesne-go świata, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiewspółczesne-go, Olsztyn 2008, s. 416.
22 C. Mojsiewicz, Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Wrocław 2001, s. 68-69.
23 A.R. Rouyer, Turning Water into Politics. The Water Issue in the Palestinian-Israeli
Con-flict, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2000, s. 45-176.
24 W.M. Stankiewicz, op. cit., s. 417. 25 Ibidem.
111 Polityczno-prawne aspekty braku dostępu do wody jako istotny problem...
mograficzną (np. Nigeria w ciągu 35 lat będzie krajem liczącym niemal 300 mln osób), fakt bumu demograficznego z pewnością spotęguje konflikty o coraz rzad-sze dobro naturalne tego obszaru, którym jest woda pitna.
3. Azja
W podobnym kierunku zmierza sytuacja w Azji (Indie, Bangladesz), gdzie już dziś można mówić o bardzo niepokojących sygnałach w postaci lokalnych kon-fliktów wynikających z braku dostępu do kurczących się źródeł wody pitnej dla dynamicznie rosnącej liczby ludzi w tej części świata.
Wielu mieszkańców Bangladeszu masowo emigruje do sąsiednich Indii, co jest spowodowane wysychaniem Gangesu po stronie Bangladeszu. Sytuacja ta powoduje duże problemy, napięcia społeczne, a w konsekwencji konflikty na tle etnicznym w prowincji Assam. Indie mają poważne deficyty wody pitnej w wielu obszarach kraju. Przyczyny tego stanu rzeczy mają podłoże nie tylko w szybkim przyroście ludności przy jednoczesnym występowaniu suszy, ale także w eksplo-atacji himalajskich zasobów wodnych przez Chiny.
Bangladesz, Bhutan, Indie oraz Nepal i Pakistan mają wspólne źródła wody pitnej pochodzące głównie z: Brahmaputry, Gangesu i Indusu oraz ich dopływów. Brahmaputra i Indus wypływają spod lodowców himalajskich znajdujących się na Wyżynie Tybetańskiej – terytorium kontrolowanym przez Chińską Republikę Ludową26. Niemal połowa dorzecza Brahmaputry i kilkanaście procent dorzecza Indusu znajduje się na terytorium Chin.
W tym świetle rywalizacja indyjsko-chińska w regionie nabiera nieco inne-go, poza ideologicznym (i szeregiem innych), charakteru27. Z jednej strony Indie wspierają ruchy dążące do zwiększenia niezależności Tybetu, który jako podmiot autonomiczny nie eksploatowałby wody w takim stopniu, jak robią to Chiny, oraz najprawdopodobniej okazałby się generalnie łatwiejszym partnerem28. Z drugiej zaś za trzymaniem go w ryzach przez Chiny kryje się m.in. obawa przed utratą kontroli nad całością biegów rzeki Żółtej i Jangcy, nie wspominając już o Mekon-gu czy Saluinie29.
Współpraca Chin i Indii w ramach BRICS30 układa się w ostatnich latach nie-co gorzej, mamy do czynienia z nie-coraz częstszymi próbami dominacji Chin w tej
26 M. Uszpolewicz, Wyzwanie dla Indii, Stosunki Międzynarodowe, www.stosunkimiedzyna-rodowe.pl/wyzwanie-dla-indii [30.05.2014].
27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 Ibidem.
30 Termin BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, RPA) pojawił się już w 2003 r. w raporcie banku Goldman Sachs.
112 Rafał Klimek
grupie, co nie podoba się Indiom. Obroty handlowe pomiędzy tymi państwami spadają wprost proporcjonalnie do utraty zaufania Indii do Chin. W dużym stop-niu ta sytuacja ma swoje źródło właśnie w rywalizacji obydwu krajów o dostęp do dobra rzadkiego, jakim jest słodka woda.
Podsumowanie
Powyższe przykłady pokazują, że problem braku dostępu do źródeł wody pitnej stanowi wyzwanie w skali globalnej. Dynamiczny wzrost ludności na świecie, coraz większe potrzeby związane z produkcją żywności i nieracjonalna polityka przemysłowa mają bezpośredni wpływ na nieustannie zwiększające się zapotrze-bowanie w zakresie konsumpcji słodkiej wody (nie tylko w krajach rozwijających się, ale także w krajach rozwiniętych). Ze względu na intensywną eksploatację i zwiększające się zapotrzebowanie, ilość dostępnej wody per capita na świecie spadła w latach 1970-2000 o 40%.
Przed rządami wielu państw stoją dziś poważne wyzwania. O ile w pań-stwach rozwiniętych poczyniono wiele w zakresie edukacji, budowania świado-mości ekologicznej oraz rozwijania nowoczesnych, proekologicznych techno-logii przemysłowych, to w państwach rozwijających się pozostaje jeszcze sporo do zrobienia w tych obszarach. Procesy reform powinny być uruchamiane jak najszybciej, gdyż ich ewentualne pozytywne skutki będą odczuwalne najwcześ- niej za kilka czy kilkanaście lat. Warto wzmocnić także działania organizacji międzynarodowych, które mają w swoich celach pomoc humanitarną, kierując strumień pieniędzy nie tyle na wsparcie doraźne, ale na rozwiązania systemowe, pozwalające ograniczać przyczyny, a nie tylko leczyć skutki problemów z do-stępem do wody.
Pomimo wszystko nie wydaje się jednak, żeby w najbliższej przyszłości ewentualne reformy miały skuteczne przełożenie na eliminację istniejących oraz zapobieganie przyszłym konfliktom lokalnym i międzynarodowym w zakresie dostępu do źródeł wody pitnej. Jeśli nie nastąpią zmiany postaw społecznych, biznesowych i politycznych w krajach rozwijających się, to dzisiejsze konflikty zbrojne na tle religijnym, o surowce kopalne oraz spory o podłożu narodowościo-wo-etnicznym poszerzą się w kierunku rywalizacji narodów i państw o wodę jako o podstawowe źródło egzystencji całej ludzkości.
Literatura
Czerep J., Egipt – Etiopia: wojna o wodę?, „FAE Policy Paper” 2013, nr 21, Fundacja Aleksandra Kwaśniewskiego AMICUS EUROPAE, Warszawa 2013.
113 Polityczno-prawne aspekty braku dostępu do wody jako istotny problem...
Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3997237/woda.html [5.05.2014].
Global Water Security. Intelligence Community Assessment ICA 2012-08, 2 February 2012, s.5,
www.dni.gov/files/documents/Newsroom/Press%20Releases/ICA_Global%20Water%20Se-curity.pdf [27.03.2013].
Jokiel P., „Mokre” konflikty, Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej Uniwersytetu Łódzkiego, 2011, http://hydro.geo.uni.lodz.pl/index.php?page=mokre-konflikty [5.05.2014].
Łoś R., Reginia-Zacharski J., Współczesne konflikty zbrojne, PWN, Warszawa 2010.
Mieszkańcy okolic Tygrysu i Eufratu stale tracą wodę,
http://tech.money.pl/energia-i-ekologia/ar-tykul/mieszkancy-okolic-tygrysu-i-eufratu-stale-traca-wode,245,0,1250805.html [5.05.2014].
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu
w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z dnia 29 grudnia 1977 r.).
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 169.
Międzynarodowy Rok Współpracy w Dziedzinie Wody, Polski Komitet do spraw UNESCO 2013,
www.unesco.pl/nauka/rok-wody-2013/- [27.03.2013].
Mojsiewicz C., Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Atla, Wrocław 2001.
Rouyer A.R., Turning Water into Politics. The Watter Issue in the Palestinian-Israeli Conflict, Pal-grave Macmillan, Basingstoke 2000.
Staddon C., Appleby T., Grant E., Prawo do wody, które można wyegzekwować, w: Prawo do wody
w perspektywie politycznej, gospodarczej i społecznej, red. F. Sultana, A. Loftu, Polska Akcja
Humanitarna, Warszawa 2012.
Stankiewicz W.M., Konflikt jako zjawisko integrujące i dezintegrujące oblicze współczesnego
świa-ta, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2008. UN General Assembly in Resolution 51/229 of 21 May 1997.