Noœniki materialne dóbr osobistych

Studia Prawnoustrojowe 28 UWM

2015

Problematyka cywilnoprawna dóbr osobistych od lat stanowi przedmiot mojego zainteresowania¹, wci¹¿ bêd¹c Ÿród³em nowych zagadnieñ b¹dŸ te¿ takich, które zosta³y ju¿ zdiagnozowane w piœmiennictwie, lecz nadal wymagaj¹ pog³êbionej, czêsto krytycznej analizy. Oczywiœcie wci¹¿ centralne miejsce znajduje wœród nich ustalenie, czy na gruncie obowi¹zuj¹cego prawa s³uszny wydaje siê pogl¹d, ¿e w oparciu o regulacjê zawart¹ w przepisach art. 23 i 24 k.c. istnieje jedno prawo

„osobistoœci” / „osobiste”, które chroni wszystkie dobra osobiste, czy te¿ mamy do czynienia z wieloma prawami osobistymi, chroni¹cymi poszczególne dobra osobiste.

Nie podejmuj¹c dyskusji na ten temat, muszê jednak stwierdziæ, ¿e konsekwentnie opowiadam siê za stanowiskiem monistycznym² i nie przekona³y mnie argumenty zwolenników pluralizmu, albowiem niezale¿nie od tego, jakie dobro osobiste zostaje zagro¿one lub naruszone, zawsze pokrzywdzony dysponuje tak¹ sam¹ sfer¹

mo¿li-1 Swoim zainteresowaniom da³em wyraz m.in. w monografii Cywilnoprawna ochrona godnoœci pracowniczej (Toruñ 1981), cyklu kilkudziesiêciu artyku³ów dotycz¹cych renomy szko³y wy¿szej w „G³osie Uczelni” (UMK 1999–2002), a tak¿e podejmuj¹cych inne aspekty, jak Organ cia³a ludzkiego jako przedmiot stosunków cywilnoprawnych oraz cechy charakterystyczne czynnoœci prawnych doty-cz¹cych tych organów, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Prawo XXII”, Toruñ 1983, s. 87–107;

Dobra osobiste jako przedmiot obrotu, [w:] G. Dammacco, B. Sitek. O. Cabaj (red.), Cz³owiek pomiê-dzy prawem a ekonomi¹ w procesie integracji europejskiej, Wyd. UWM, Olsztyn 2008; Wspólne dobra osobiste osób fizycznych (Próba diagnozy), [w:] S. Godek, D. Maki³³a, M. Wilczek-Karczewska (red.), W krêgu nowo¿ytnej i najnowszej historii ustroju Polski. Ksiêga dedykowana Profesorowi Marianowi Kallasowi, Warszawa 2010.

2 Na temat monistycznego i pluralistycznego ujêcia praw osobistych czy prawa osobistoœci zob.

M. Pazdan, [w:] System Prawa Prywatnego, t. I: M. Safjan (red.), Prawo cywilne – czêœæ ogólna, Warszawa 2007, s. 1149 i n. Prostujê jednak wskazanie mnie tam jako zwolennika koncepcji plurali-stycznej w przypisie 247 na s. 1151, konsekwentnie bowiem opowiadam siê we wszystkich publikacjach na rzecz koncepcji monistycznej. Wypowiedzia³em siê na ten temat jednoznacznie m.in. w recenzji pracy A. Szpunara, Ochrona dóbr osobistych, „Nowe Prawo” 1982, z. 1–2, w której przedstawi³em nie tylko swoje argumenty przemawiaj¹ce za ujêciem monistycznym, lecz tak¿e te, które mog¹ negowaæ koncepcjê pluralistyczn¹.

woœci postêpowania przyznan¹ mu przede wszystkim przepisem art. 24 k.c., a wiêc tymi samymi œrodkami (roszczeniami) ochrony prawnej³.

Trzeba jednak odnotowaæ, ¿e z regulacj¹ kodeksow¹ niespójne, moim zdaniem, jest nadal rozwi¹zanie przyjête w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrew-nych, bowiem przepis art. 16 pr.aut. statuuje ochronê praw autorskich osobistych⁴. Dysonans pomiêdzy przywo³anymi tu regulacjami pog³êbia jeszcze ujmowanie w doktrynie autorskich dóbr osobistych jako szczególnej postaci dóbr osobistych prawa cywilnego powszechnego. Wywo³uje to w praktyce ba³agan interpretacyjny⁵, którego rezultatem jest wiele szkodliwych (niejednolitoœæ orzecznictwa, niepewnoœæ obrotu gospodarczego, wadliwy przekaz informacji) nieporozumieñ trudnych do usuniêcia bez interwencji ustawodawcy.

Wœród innych kwestii wymagaj¹cych dalszych badañ maj¹cych na celu usuniê-cie powa¿nych w¹tpliwoœci interpretacyjnych na uwagê zas³uguje zw³aszcza obrót gospodarczy dobrami osobistymi. Jak wiadomo, powszechnie uwa¿a siê, ¿e s¹ one niezbywalnymi wartoœciami niematerialnymi, zwi¹zanymi nierozerwalnie z ich pod-miotem⁶. W twierdzeniu zatem, ¿e mog¹ byæ one przedmiotem obrotu, tkwi logicz-na sprzecznoœæ. Nie mo¿logicz-na bowiem postawiæ zlogicz-naku równoœci pomiêdzy pojêciami

„obrót” (a wiêc tak¿e zbywalnoœæ) a „niezbywalnoœæ”. Czy mo¿na wiêc uznaæ, ¿e autorzy opisuj¹cy i analizuj¹cy praktykê „obrotu” dobrami osobistymi tkwi¹ w b³ê-dzie, a ich wypowiedziom brakuje precyzji i z tego powodu nie maj¹ oczekiwanej wartoœci?⁷ Przyjmuj¹c konwencjê dogmatyczn¹ oceny, nale¿a³oby odpowiedzieæ na to pytanie twierdz¹co.

Komentuj¹c przepis art. 23 k.c., Tomasz Soko³owski wskazuje na istnienie

„uchwytnego, materialnego substratu niektórych dóbr osobistych”⁸, a ich naruszenie

„zawsze po³¹czone jest z ingerencj¹, której zakres mo¿na ustaliæ w aspekcie mate-rialnym lub przestrzennym”⁹. Mówi¹c o dobrach osobistych odnosz¹cych siê do

3 W ostatnich latach wzrasta grono zwolenników koncepcji monistycznej, choæ nadal zdaje siê dominowaæ w piœmiennictwie koncepcja pluralistyczna, pozostaj¹ca pod wp³ywem argumentacji A. Szpu-nara i Z. Radwañskiego. Szeroki przegl¹d piœmiennictwa na ten temat przedstawia P. Ksi¹¿ek [w:]

M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Czêœæ ogólna, Warszawa 2009, s. 239 i n. Por.

te¿ A. Cisek, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 58–59.

4 Por. E. Wojnicka, Pojêcie oraz konstrukcja autorskich dóbr osobistych i praw osobowoœci, [w:]

System Prawa Prywatnego, t. 13: J. Barta (red.), Prawo autorskie, Warszawa 2007, s. 225 i n. oraz A. Cisek, op. cit., s. 57.

5 Szeroko na ten temat B. Bro¿ek, Granice interpretacji, Kraków 2014.

6 Por. S. Grzybowski, [w:] System Prawa Cywilnego, t. 1: Czêœæ ogólna, Wroc³aw – Warszawa

– Kraków – Gdañsk – £ódŸ 1985, s. 305. Z nowszej literatury por. np. J. Chaciñski, Kilka uwag o podstawowych konstrukcjach jurydycznych z zakresu ochrony dóbr osobistych, „Monitor Prawniczy”

1995, nr 3; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemaj¹tkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wroc³aw 1989;

M. Pazdan, op. cit., s. 1149 i n. oraz bogaty przegl¹d piœmiennictwa tam¿e, s. 1109–1112.

7 Przyznajê, nie wskazuj¹c innych autorów, ¿e i ja nale¿ê do ich grona. Por. J.A. Piszczek, Dobra osobiste...

8 T. Soko³owski, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I: Czêœæ ogólna, s. 114.

9 Ibidem.

113

Noœniki materialne dóbr osobistych

informacji, wspomniany autor poœrednio wskazuje, ¿e te z nich, które zwi¹zane s¹ z treœciami intelektualnymi (twórczoœæ naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjona-lizatorska), s¹ zmaterializowane na trwa³ym noœniku¹⁰. Podobne spostrze¿enie mo¿-na odnieœæ do wielu innych dóbr osobistych. Wprawdzie w obszarze uregulowañ kodeksu cywilnego ustawodawca nie odniós³ siê do nich w ¿aden sposób, jednak ich istnienie (substratów materialnych) by³o przes³ank¹ powstania praw autorskich do utworu w œwietle regulacji zawartych w ju¿ nieobowi¹zuj¹cej ustawie o prawie autorskim z 1952 r.¹¹

Wnikliwe spojrzenie na „obrót” dobrami osobistymi pozwala na zanotowanie,

¿e dotyczy on przede wszystkim, choæ niewy³¹cznie, tych z nich, które posiadaj¹ substrat – noœnik materialny (corpus mechanicum). Nie istniej¹ w nim natomiast np.

godnoœæ, czeœæ, mir mieszkania czy te¿ wolnoœæ¹². Mo¿na zatem uwa¿aæ, ¿e te z dóbr osobistych, którym nie da siê przypisaæ substratu materialnego / fizycznego, co do zasady nie „uczestnicz¹” w obrocie gospodarczym i nie „poddaj¹ siê” eksplo-atacji ekonomicznej. Ich „noœnikiem” jest bowiem osoba fizyczna – cz³owiek¹³. Ju¿

z tych przyk³adów wynika, ¿e mamy tu do czynienia z materi¹ niejednolit¹,

wykazu-10 Por. ibidem. Inni autorzy komentuj¹cy przepis art. 23 k.c. lub opisuj¹cy poszczególne dobra osobiste nie zajmowali siê t¹ kwesti¹, przewa¿nie odsy³aj¹c do przepisów prawa autorskiego b¹dŸ prawa w³asnoœci przemys³owej. Wskazywali oni na kumulatywn¹ ochronê co do podmiotów twórczoœci nauko-wej, wynalazczej i racjonalizatorskiej, nie wdaj¹c siê w bardziej pog³êbion¹ analizê problemu. Por.

M. Pazdan, op. cit., s. 1140. Ten¿e autor w innej wypowiedzi na temat rodzajów dóbr osobistych (w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 2002, s. 81 i n.) w ogóle nie wymienia wœród nich twórczoœci artystycznej, naukowej, wynalazczej i racjonalizatorskiej. Warto wspo-mnieæ, ¿e J. B³eszyñski (w: Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 116 i n.) – moim zdaniem trafnie

– wyrazi³ pogl¹d, ¿e przepisy kodeksu cywilnego chroni¹ tylko te interesy niemaj¹tkowe twórców, których nie chroni¹ przepisy prawa autorskiego. Mo¿na, jak s¹dzê, podobnie oceniæ kwestiê interesów niemaj¹tkowych wynalazców i racjonalizatorów, których nie chroni prawo w³asnoœci przemys³owej oraz artystów, których twórczoœæ nie spe³nia przes³anek utworów b¹dŸ przedmiotów praw pokrewnych, tote¿

nie podlega ochronie prawa autorskiego i praw pokrewnych.

11 Por. zw³aszcza przepis art. 1 § 2 pkt 4 ustawy o prawie autorskim z dnia 10 lipca 1952 r. (Dz. U.

nr 34, poz. 234).

12 Uwa¿ny obserwator zauwa¿y, ¿e mir mieszkania wykazuje odmiennoœæ w porównaniu np.

z wolnoœci¹, a mieszkanie jako przedmiot materialny/ rzecz uczestniczy w obrocie gospodarczym.

Rozporz¹dzanie nim nie ma jednak ¿adnego wp³ywu na ³¹czony z zamieszkiwaniem „mir mieszkania”.

Przywo³an¹ tu „wolnoœæ” w szczególnych przypadkach nale¿a³oby traktowaæ jako dobro uczestnicz¹ce w obrocie, np. gdy jej podmiot zobowi¹zuje siê za wynagrodzeniem wobec swojego kontrahenta do

œwiadczenia polegaj¹cego na zaniechaniu lub niedzia³aniu.

13 Zagadnienie takich dóbr, jak zdrowie i ¿ycie, rozwa¿a³em na tle „obrotu” tkankami i organami cia³a ludzkiego, dochodz¹c do wniosku, ¿e wzajemna relacja miêdzy nimi wskazuje na istnienie noœni-ków fizycznych, natomiast ekonomiczna eksploatacja nimi jest niedopuszczalna. Mimo to praktyka zna liczne przyk³ady (transplantacja, eksperymenty medyczne, badania kliniczne nowych leków i metod leczenia, matki zastêpcze itd.) specyficznych „rozporz¹dzeñ” tymi noœnikami. Szerzej na ten temat J.A. Piszczek, Organ cia³a..., s. 88 i n. Por. te¿ W. J. Katner, który omawiaj¹c zagadnienie rzeczy wy³¹czo-nych z obrotu ze wzglêdów moralwy³¹czo-nych, wskazuje (w: System Prawa Prywatnego, s. 1197–1198), ¿e nale¿¹ do nich cia³o cz³owieka i jego sk³adniki. Dopuszcza jednak wyj¹tki, np. dotycz¹ce badañ me-dycznych.

j¹c¹ szereg subtelnych ró¿nic, w której element ekonomiczny wystêpuje ze zró¿ni-cowanym natê¿eniem.

W piœmiennictwie wiele uwagi poœwiêcono wizerunkowi, zapewne ze wzglêdu na uregulowanie jego ochrony zarówno w prawie cywilnym powszechnym (art. 23, 24, 448 k.c.), jak i w prawie autorskim (art. 81 w zw. z art. 78 ust. 1 pr.aut.)¹⁴. Natomiast inne dobra osobiste w obszarze ich noœników fizycznych nie wzbudzi³y wiêkszego zainteresowania. Wydaje siê, ¿e w pracach komisji kodyfikacyjnej doty-cz¹cych kodeksu cywilnego¹⁵ mo¿na by poœwiêciæ uwagê tak¿e tej kwestii i to nie tylko w jej aspekcie czysto teoretycznym. Praktyka wskazuje bowiem, ¿e brak sto-sownych przepisów nie pozwala na rozstrzygniêcie niektórych sporów na tle w³aœnie noœników fizycznych. W tym miejscu konieczne jest przywo³anie przyk³adu ilustru-j¹cego sygnalizowany niedostatek. Jaki wiemy, jedn¹ z dziedzin twórczoœci niechro-nionej prawem autorskim s¹ mapy i plany geodezyjne. Ich wytworzenie wymaga wiedzy specjalistycznej, nie spe³niaj¹ jednak one przes³anki „dzia³alnoœci twórczej o indywidualnym charakterze”, której istnienie jest condictio sine qua non zakwali-fikowania ich jako przedmiotów prawa autorskiego. Plan (mapa) geodezyjny odtwa-rza bowiem, a nie tworzy (nie ingeruje w) istniej¹c¹ rzeczywistoœæ¹⁶. Mo¿na je jednak zakwalifikowaæ do kategorii substratów materialnych / noœników fizycznych dóbr osobistych cz³owieka nazwanych przez ustawodawcê „twórczoœci¹ naukow¹”

(art. 23 k.c.)¹⁷.

Nie budzi w¹tpliwoœci fakt, ¿e taki plan jest rzecz¹ w rozumieniu prawa cywil-nego i nie jest wy³¹czony z obrotu. W³aœcicielowi (zwykle geodecie¹⁸) planu

geode-14 Z obszernej literatury i judykatury zob. np. P. Ksi¹¿ek, op. cit., s. 262 i n. oraz cytowane tam piœmiennictwo i orzecznictwo.

15 Uwa¿am za konieczne podkreœlenie, ¿e nie nale¿ê do zwolenników tworzenia nowego kodeksu cywilnego i swoistej „rewolucji” zmierzaj¹cej do zaburzenia pandektowego porz¹dku i podzia³u materii, natomiast nowelizacja tej ustawy jest konieczna. Winna ona skorygowaæ szereg usterek, w postaci np.

„s³u¿ebnoœci przesy³u”, a tak¿e zaj¹æ siê materi¹, o której traktuje niniejszy artyku³.

16 Ingerencja w rzeczywistoœæ, dokonanie w niej zmiany jest moim zdaniem przes³ank¹ kwalifiko-wania fotografii jako przedmiotu prawa autorskiego oraz odmowy przyznania jej tego waloru w przy-padku, gdy jest ona jedynie rejestracj¹ wydarzenia czy te¿ jego dokumentowaniem (archiwizacj¹). Z tych samych wzglêdów uwa¿am za pozbawione cech utworu mapy kartograficzne odzwierciedlaj¹ce to, co istnieje na powierzchni Ziemi. Por. J.A. Piszczek, Przejaw dzia³alnoœci twórczej jako przes³anka uzna-nia fotografii za utwór, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 20, s. 5 i n.

17 Uwa¿am, ¿e nie mo¿na stawiaæ znaku równoœci pomiêdzy twórczoœci¹ naukow¹ chronion¹ jako dobro osobiste przepisami kodeksu cywilnego a twórczoœci¹ naukow¹ chronion¹ przepisami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r., nr 90, poz. 6321 ze zm.) oraz ustawy – Prawo w³asnoœci przemys³owej (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r., nr 119, poz. 1117). O tej kwestii wspomnia³em ju¿ w przypisie 10. Por. te¿. P. Ksi¹¿ek, op. cit., s. 267–269. Wiele produktów intelektu nie spe³nia bowiem przes³anek utworu, wynalazku czy wzoru u¿ytkowego, natomiast s¹ rezultatami dzia³alnoœci / twórczoœci naukowej. Poza t¹ konstytucyjn¹ ró¿nic¹ s¹ jeszcze dalsze, np. dotycz¹ce wartoœci, przeznaczenia czy sposobu wyra¿enia oraz przydatnoœci czy nawet wy³¹czeñ spod ochrony (art. 4 pr. aut., art. 28 p.w³.p.).

18 Nie mo¿na pomin¹æ takich stanów faktycznych, w których mapa geodezyjna, a mówi¹c ogólniej

– substraty materialne twórczoœci naukowej, artystycznej, wynalazczej czy racjonalizatorskiej powsta³y

115

Noœniki materialne dóbr osobistych

zyjnego przys³uguj¹ wszystkie uprawienia w³aœcicielskie, jeœli nie s¹ ograniczone przepisami szczególnymi (np. tajemnic¹ zwi¹zan¹ z obronnoœci¹ kraju). Mo¿e wiêc przedmiotem tym rozporz¹dziæ, przenosz¹c jego w³asnoœæ na inny podmiot. Z chwi-l¹, w której nast¹pi skutek rozporz¹dzaj¹cy, ustaje jakakolwiek wiêŸ geodety z wy-tworzonym przez niego planem geodezyjnym i nastêpca prawny nie ma ¿adnych ograniczeñ w dalszym rozporz¹dzaniu nabytym prawem w³asnoœci. Rodzi siê pyta-nie, czy indywidualna w³aœciwoœæ planu geodezyjnego, przes¹dzaj¹ca oczywiœcie o tym, ¿e jest on rzecz¹ oznaczon¹ co do to¿samoœci, a mianowicie to, ¿e jest on produktem intelektu (twórczoœci¹ naukowa, naukowo-techniczn¹) i dziêki temu

no-œnikiem dobra osobistego nie powinna byæ w szczególny sposób respektowana i uwzglêdniania przez obowi¹zuj¹cy porz¹dek prawny. Ujmuj¹c tê kwestiê ogólniej, mo¿na, moim zdaniem, stawiaæ pytanie, czy noœniki fizyczne dóbr osobistych po-winny posiadaæ w³asny re¿im prawny, wyró¿niaj¹cy je od innych rzeczy oznaczo-nych co do to¿samoœci. Taka figura jurydyczna nie odbiega bowiem od znaoznaczo-nych ju¿

porz¹dkowi prawnemu rozwi¹zañ dotycz¹cych nieruchomoœci, wizerunku czy ta-jemnicy korespondencji (art. 72 w zw. z art. 78 ust. 1 pr.aut.).

Praktyka dostarcza liczne przyk³ady zdarzeñ, których wspóln¹ cech¹ jest nie-uzyskanie korzyœci ekonomicznej przez geodetê, który rozporz¹dza wytworzonym przez siebie planem geodezyjnym na rzecz innego podmiotu – osoby poœrednicz¹cej w pozyskiwaniu takich planów na rzecz np. kolejnego nabywcy – przedsiêbiorstwa budowlanego zajmuj¹cego siê np. budow¹ dróg i autostrad. Nieuczciwy poœrednik przekazuje odp³atnie nabyty plan przedsiêbiorcy, uzyskuj¹c korzyœæ maj¹tkow¹, na-tomiast nie p³aci geodecie uzgodnionej ceny. Nastêpnie poœrednik „znika” z rynku, likwiduj¹c swoj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹, og³aszaj¹c upad³oœæ czy te¿ doprowadza siê do stanu niewyp³acalnoœci. W efekcie geodeta nie osi¹ga celu, jaki zak³ada³, sporz¹dzaj¹c plan, nie otrzymuje bowiem nale¿nego mu wynagrodzenia (czêsto o znacznej wartoœci). Konsekwencje tego zdarzenia w sferze ekonomicznej (sytu-acja materialna, œrodki potrzebne do prowadzenia dalszej dzia³alnoœci gospodarczej, do utrzymania siebie i swojej rodziny itd.) s¹ wówczas dla geodety zwykle bardzo negatywne Mo¿e on wprawdzie wyst¹piæ przeciwko poœrednikowi na drogê s¹dow¹, uzyskaæ korzystne dla siebie rozstrzygniêcie, jednak¿e postêpowanie egzekucyjne koñczy siê w dominuj¹cej wiêkszoœci przypadków wynikiem dla niego negatyw-nym¹⁹. Nie dysponuje on jednak œrodkami / instrumentami prawnymi, za pomoc¹

w ramach wykonywania obowi¹zków pracowniczych. W praktyce bez jakiejkolwiek refleksji uwa¿a siê te produkty za przedmioty w³asnoœci przys³uguj¹ce pracodawcy, który mo¿e nimi dysponowaæ bez

¿adnych ograniczeñ. G³êbszej analizy wymaga³aby, moim zdaniem, relacja: podmiot dóbr osobistych pracownik – pracodawca jako podmiot rozporz¹dzaj¹cy substratem dobra osobistego pracownika. Bar-dzo podobne relacje zosta³y uregulowane w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz w prawie w³asnoœci przemys³owej.

19 Nie rozpatrujê tego stanu faktycznego z punktu widzenia prawa karnego i konsekwencji, jakie móg³by ponieœæ nieuczciwy poœrednik za swoje zachowanie. Nie zajmujê siê bowiem prawem karnym i wkraczanie w jego obszar oceniam jako nieuprawione.

których móg³by w jakiœ sposób skutecznie przeciwstawiæ siê korzystaniu z planu (geodezyjnego) przez przedsiêbiorstwo budowlane, które wprawdzie czêsto posiada wiedzê o zaistnia³ej sytuacji, ale jest ona dla niego indyferentna.

Przedstawiony przyk³ad ujawnia s³aboœæ porz¹dku prawnego wyra¿aj¹c¹ siê w absencji takich regulacji, które gwarantowa³yby podmiotowi dóbr osobistych sku-teczniejsz¹ ochronê prawn¹ jego interesów maj¹tkowych zwi¹zanych z komercjali-zacj¹ substratów materialnych tych dóbr. W dalszym planie pozostaje kwestia ochrony tych dóbr w sferze niematerialnej w oparciu o istniej¹ce przepisy art. 23, 24 i 448 k.c.

Inaczej mówi¹c, mo¿na postawiæ pytanie, czy korzystanie z substratu materialnego dobra osobistego w warunkach niezgodnych z uczciwym obrotem stanowi tak¿e naruszenie tego dobra i pozwala na uruchomienie roszczeñ przewidzianych zw³asz-cza w przepisie art. 24 k.c. OdpowiedŸ twierdz¹ca stanowi³aby bowiem rozwi¹zanie zas³uguj¹ce na uwagê ze wzglêdu na zasiêg tych ¿¹dañ i ich skutecznoœæ wobec wszystkich. Prawo osobiste jako prawo podmiotowe bezwzglêdne jest bowiem sku-teczne erga omnes. Powracaj¹c zatem do przedstawionego przyk³adu, geodeta dys-ponowa³by mo¿liwoœci¹ ¿¹dania zaniechania przez przedsiêbiorstwo budowlane ko-rzystania z planu geodezyjnego po wskazaniu, ¿e jest to zachowanie naruszaj¹ce jego twórczoœæ naukowo-techniczn¹. Przedsiêbiorca, chc¹c siê egzonerowaæ (zwol-niæ od odpowiedzialnoœci), musia³by wykazaæ, ¿e uzyska³ co najmniej domnieman¹ zgodê na korzystanie z tego planu (zgoda pokrzywdzonego uchyla bezprawnoœæ zachowania sprawcy naruszenia²⁰). Móg³by wiêc twierdziæ, ¿e geodeta, wprowadza-j¹c do obrotu substrat materialny dobra osobistego, wyrazi³ w ten sposób zgodê na korzystanie z niego.

Kontynuuj¹c ten tok rozumowania, nale¿a³oby ustaliæ, czy zgoda podmiotu wy-ró¿nionych dóbr osobistych (maj¹cych substrat materialny) jest bezterminowa (nie-odwracalna) czy te¿ mo¿na j¹ cofn¹æ b¹dŸ uchyliæ²¹. W mojej ocenie dopuszczalne jest cofniêcie takiej zgody w przypadku, gdy przyczyna jej udzielenia usta³a lub zamierzony cel jej wyra¿enia nie zosta³ osi¹gniêty²². Oczywiœcie w punkcie, w którym znalaz³ siê tok wywodów, trzeba sobie zadaæ pytanie, jakie by³oby nastêp-stwo cofniêcia takiej zgody dla osoby trzeciej, która w dobrej wierze naby³a substrat

20 Z bogatego piœmiennictwa na ten temat zob. np. A. Szpunar, Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990, s. 55; Z. Radwañski, Koncepcja praw podmiotowych osobistych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1988, s. 13 i n.

21 Inn¹ kwesti¹, wcale nie marginaln¹, jest ustalenie, czy zgoda na ingerencjê w dobra osobiste jest oœwiadczeniem woli czy te¿ oœwiadczeniem wiedzy. Gdyby przyj¹æ, ¿e jest oœwiadczeniem woli, gdy¿ kszta³tuje stosunek prawny pomiêdzy naruszycielem a podmiotem praw osobistych, zezwalaj¹c temu pierwszemu na wkroczenie w sferê osobistoœci udzielaj¹cego zgody, wówczas uruchamia³oby to sposobnoœæ uchylenia siê od jego skutków z powo³aniem siê na b³¹d, podstêp czy te¿ groŸbê. Moim zdaniem omawiana zgoda jest postaci¹ oœwiadczenia woli.

22 Mo¿na by proponowaæ rozwi¹zanie siêgaj¹ce dalej, a mianowicie uznanie, ¿e ustanie przyczy-ny wyra¿enia zgody na ingerencjê w sferê dóbr osobistych lub nieosi¹gniêcie zamierzonego celu tej zgody ex lege uchyla j¹. Propozycjê tê nale¿a³oby potraktowaæ jako wniosek de lege ferenda.

117

Noœniki materialne dóbr osobistych

dobra osobistego (plan geodezyjny) i korzysta z niego w swojej dzia³alnoœci gospo-darczej²³. W praktycznym wymiarze nale¿y przyj¹æ, ¿e nie ma ona ¿adnej wiedzy²⁴ co do nierozpoznawalnych nawet dla profesjonalistów subtelnoœci. Oznacza to, ¿e odmówi ona ¿¹daniu podmiotu praw osobistych, aby zaprzesta³a dzia³añ naruszaj¹-cych te dobra. Podobnie rokuje wyst¹pienie na drogê s¹dow¹. Nie przypuszczam, zachowuj¹c wszelkie proporcje, by s¹d powszechny rozstrzygn¹³ sprawê pozytywnie dla powoda. Rutynowo bowiem i w zasadzie trafnie organ orzekaj¹cy odwo³a siê do re¿imu prawno-rzeczowego substratu dobra osobistego, co jest poprawne na tle obowi¹zuj¹cego prawa. Nie bêdzie siê jednak zajmowa³ zawi³oœciami teoretyczny-mi, poszukuj¹c rozwi¹zania za pomoc¹ analogii do regulacji prawa autorskiego (np.

co do noœników fizycznych utworów). Mimo to dostrzec mo¿na, ¿e uzyskany wynik ewentualnego procesu (oddalenie powództwa) obarczony by³by niedostatkiem argu-mentów pozwalaj¹cych na w pe³ni przejrzyste jego uzasadnienie.

Zwi¹zek substratu dobra osobistego z jego podmiotem, który zwykle nie jest w praktyce ujawniony, „odrywa siê” od noœnika ju¿ w trakcie pierwszej czynnoœci rozporz¹dzaj¹cej tak¿e z tej przyczyny, ¿e nie dba o jego ujawnienie sam podmiot prawa osobistego, nie mówi¹c o nabywcy, który w ogóle sobie go nie uœwiadamia²⁵. Nieco odmiennie kwestia ta przedstawia siê na tle twórczoœci naukowej sensu stric-to. Nawet wtedy, gdy naukowiec wytworzy³ dzie³o²⁶ naukowe, które nie spe³nia przes³anek przedmiotu prawa autorskiego²⁷ b¹dŸ prawa w³asnoœci przemys³owej i powinno byæ traktowane jako noœnik fizyczny twórczoœci naukowej rozumianej jako dobro osobiste (art. 23 k.c.), skrupulatnie oznacza siê je nazwiskiem naukowca, zaznaczaj¹c w ten sposób zwi¹zek pomiêdzy noœnikiem dobra a jego podmiotem.

23 Stawiaj¹c to pytanie, dostrzegam wyraŸne podobieñstwo w obszarze prawa autorskiego. Mo¿na bowiem odnieœæ to pytanie do utworów stworzonych np. przez ghostwriterów i nastêpnie opublikowa-nych oraz wprowadzoopublikowa-nych do obrotu w obszarze autorskich praw maj¹tkowych. Inaczej mówi¹c, czy cofniêcie zgody przez ghostwritera powoduje, ¿e ka¿da czynnoœæ podjêta po tej chwili, a dotycz¹ca stworzonego przez niego utworu, bêdzie bezprawna nawet wówczas, gdy podejmie j¹ osoba, która naby³a w dobrej wierze prawa autorskie maj¹tkowe w obrocie wtórnym (od pierwszego lub nastêpnych nabywców tych praw)? Kwestiê tê czêœciowo przedstawi³em w artykule pt. Subrogacja autorstwa (zarys problemu), [w:] A. Matlak, S. Stanis³awska-Kloc (red.), Ksiêga jubileuszowa ku czci profesorów Janu-sza Barty i RyJanu-szarda Markiewicza, WarJanu-szawa 2013, s. 817 i n. Por. te¿ J.A. Piszczek, Delikty prawa autorskiego, [w:] M. Nesterowicz (red.), Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównaw-czym. Materia³y IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, Warszawa 2012, s. 384 i n.

24 Zwykle plan geodezyjny zawiera oznaczenie osób, które go sporz¹dzi³y, a wiêc teoretycznie dopuszczalne by³oby twierdzenie, ¿e nabywca tego przedmiotu zna ten fakt. Obowi¹zuj¹ce prawo nie wi¹¿e wszak z t¹ okolicznoœci¹ ¿adnych nastêpstw w sferê dóbr osobistych i ich noœników fizycznych.

25 Niekiedy nabywca, b³êdnie oceniaj¹c sprawê, zawiera w kontrakcie postanowienia co do praw

25 Niekiedy nabywca, b³êdnie oceniaj¹c sprawê, zawiera w kontrakcie postanowienia co do praw