Mechanizm zmian koncentracji własności ziemskiej

Na moje zrozumienie procesu koncentracji i dekoncentracji własności ziemskiej na przestrzeni wieków wpłynęło wiele czynników min.:

-studiowanie współczesnej literatury rolniczej

-badanie bieżących informacji o rolnictwie światowym -wertowanie literatury historycznej

-badania ziemskiego mechanizmu klimatycznego -studia nad skutkami zmian klimatu

-zrozumienie roli wody słodkiej w przyrodzie

Studia prasy i współczesnej literatury rolniczej odsłoniły procesy koncentracji własności rolnej zachodzące od początku XX wieku na wszystkich kontynentach i również w Polsce.

Pozwoliło to na zrozumienie związku przyczynowego pomiędzy trwającym od początku XIX wieku generalnym ociepleniem i osuszeniem klimatu światowego a wielkoskalowymi procesami gospodarczymi w rolnictwie. Znajomość historii rolnictwa na przestrzeni wieków i powtarzalność zjawisk klimatycznych wpłynęła na ugruntowanie poglądu o decydującej roli klimatu i odpowiednich warunków atmosferycznych wpływających na procesy gospodarcze warunkujące naprzemienną koncentracji i dekoncentracji własności rolnej.

Koncentracja własności rolnej w Europie następowała zawsze na skutek pogorszenia się warunków gospodarowania wynikających z braku popytu na artykuły rolne. Brak popytu bywał wywołany najczęściej depopulacją lub, i złą logistyką transportu żywności.

Następowało wtedy obniżenie cen płodów rolnych. Postępujące obniżenie cen płodów rolnych wywoływało pogorszenie warunków gospodarowanie gospodarstw małych uzyskujących z mniejszego areału mniejszy zysk. Z racji efektu skali mały zysk z produkcji rolnej dotykał w pierwszej kolejności mniejsze gospodarstwa i nie pozwalał na utrzymanie ich (podatki, koszty) i rodzin właścicieli, co powodowało powstawanie premiowania gospodarstw większych, wypracowujących większe zyski i mających mniejsze procentowo koszty dzięki większej skali produkcji. Uzależnienie ekonomiczne małych producentów rolnych od gospodarstw większych powodowało przesuwanie się zasobów siły roboczej do koncentrującej się kosztem małych gospodarstw wielkiej własności (niskie ceny produktów rolnych wymuszały korzystanie z taniej siły roboczej) oraz do miast. Małe gospodarstwa upadały i były przejmowane przez większą własność ziemską. Wieś wtedy wyludniała się.

Latyfundia ugorowały wielkie obszary ziemi (zalesianie) zabezpieczając się przed spadkiem cen żywności, co powodowało wielkie napięcia społeczne podczas nieurodzajów. Nakłady pracy na jednostkę produkcji są w małych gospodarstwach cztery razy większe niż w dużych (Pepliński et al. 2002), więc z rynku wypadają mniejsze gospodarstwa o większych kosztach jednostkowych. Wzrost efektywności gospodarowania można uzyskać przez specjalizację produkcji. Gospodarstwa specjalistyczne (duże farmy zbożowe), ekstensywne i wysoko intensywne wykazują najwyższe współczynniki efektywności w odniesieniu do poziomu

samowystarczalność żywieniową toteż prowadzą urozmaiconą produkcję uniemożliwiającą specjalizację i wysoką efektywność.

Długotrwałość tego zjawiska (np. koncentracja własności ziemskiej na południu USA trwa już ponad 80 lat) powoduje powstawanie wielkich latyfundiów. Jednakże należy stwierdzić, że latyfundia są bardziej podatne na kryzysy co powoduje negatywne skutki w czasie długotrwałego pogorszenia się klimatu . W konsekwencji gorszego klimatu w latyfundiach następuje większy (niż w małych gospodarstwach) spadek produkcji rolnej na hektar i podrożenie żywności. Obrazuje to przykład rolnictwa PRL. W roku 1975 w uspołecznionym rolnictwie wielkoobszarowym produkcja czysta w złotych na 1 zł wartości środków trwałych wynosiła 0,051zł a w roku nieurodzaju 1980 spadła do poziomu 0,009zł. Odpowiednio produkcja w małoobszarowym rolnictwie indywidualnym wyniosła 0,292zł w 1975 i 0,210zł w 1980- była więc 5,7 razy większa w 1975 r. i 23 razy większa w 1980 r. niż w gospodarstwach wielkoobszarowych (Woś 1985:331 tab.3). Kryzys klimatyczny roku 1980 spowodował 7-krotny spadek produkcji w PGR-ach i 1,4-krotny spadek w małych gospodarstwach chłopskich, przy czym małe gospodarstwa były wielokrotnie bardziej produktywne.

Małe gospodarstwa rolne dużo lepiej wykorzystują kapitał i są bardziej produktywne na jednostkę powierzchni (Rocznik Statystyczny Polski 1967:256 tab.56), dlatego kiedy nadchodzi kryzys klimatyczny i żywność drożeje bo rośnie na nią popyt, pojawia się przymus ekonomiczno - polityczny powodujący dekoncentrację wielkiej własności ziemskiej i odradzanie się drobnej własności rolnej. Zjawisko dekoncentracji wielkiej własności rolnej zaobserwowano przed Rewolucją Francuską (Taine 1881:336) i Wiosną Ludów (chodzi o rozpoczęcie procesów uwłaszczeniowych). Dekoncentracja majątków rolnych we Francji przed Rewolucją Francuską była wymuszona rosnącymi cenami żywności (ogromne obszary ugorów, trudne warunki klimatyczne i fatalna logistyka w przewozach żywności) i proletaryzacją społeczeństwa wiejskiego, co jest widoczne w poniższej statystyce. Skład społeczeństwa Francji był następujący:

Duchowieństwo-130000 osób-0.47%

Szlachta- 173000 osób-0,63%

Mieszczanie 5810000 osób-21,09%

Włościanie...21437000 osób-77.81% (Macleod-Machlejd 1934:59) Bardziej szczegółowa klasyfikacja składu społecznego wygląda następująco:

Wyższe duchowieństwo (arcybiskupi, biskupi, opaci, przeorzy, kanonicy itd. 10 000

Niższe duchowieństwo (proboszcze, wikariusze, księża bez beneficjów itd.) 60 000 Duchowieństwo zakonne 60 000 Szlachta (w czem starej szlachty 40 000) 173 000 Mieszczanie-kupcy, przemysłowcy, inteligencja 500 000 Stan średni-rzemieślnicy, drobni kupcy itd. 2 925 000 Proletarjat miejski 2 385 000 Rolnicy, posiadający mająteczki (fermiers), kupcy, rzemieślnicy 750 000 Włościanie posiadający ziemię 15 333 000 Włościanie bezrolni 5 354 000 Razem 27 550 000 (Macleod-Machlejd 1934:63)

Artur Young w relacji z podróży po przedrewolucyjnej Francji piszę, że biedni Francuzi oszczędności lokowali w ziemi (Young 1950:284) zachęceni prawdopodobnie wysokimi cenami żywności. Powstawały w ten sposób najmniejsze farmy produkujące żywność na potrzeby właścicieli.

Na zjawisko dekoncentracji własności ziemskiej mają wpływ procesy demograficzne. Otóż w czasach korzystnych warunków klimatycznych i niskich cen żywności (wtedy następuje koncentracja własności) dochodzi do wzrostu płodności społeczeństw (głównie w miastach?) i przyrostu populacji. Niskie ceny ziarna wpływają na wzrost produkcji zwierzęcej - produkcję mięsa, którego spożywanie wzmaga popęd seksualny populacji i rośnie wskaźnik płodności. Kiedy potem nadchodzi kryzys klimatyczny (ochłodzenie), żywność drożeje z powodu spadku produkcji a populacja, która właśnie zbytnio urosła, zaczyna protestować wywołując rewolucje. Ponieważ społeczeństwo widzi, że ogromne połacie ziemi są nie uprawiane (przed Rewolucją Francuską ponad ¼ ziemi we Francji leżała odłogiem) powstaje nacisk społeczny, który doprowadza do dekoncentracji wielkiej własności ziemskiej i powstania we Francji w ciągu XVIII wieku setek tysięcy małych gospodarstw rolnych.

Współczesna koncentracja własności rolnej zachodząca na wszystkich kontynentach jest wynikiem trudności w uzyskaniu dostępu dla produkowanej żywności do rynków zbytu.

Istniejące środki transportu są zbyt drogie dla przewozu żywności aby znajdować nabywców na dotowaną produkcję rolną białego człowieka. Potencjalnymi nabywcami są bowiem ubogie społeczeństwa krajów przyrównikowych, których nie stać ani na intensyfikację

ocieplenia i osuszenia klimatu) ani na sprowadzanie drogiej żywności z USA, Europy (dodatkowo podrażają ją zbyt wysokie do cen żywności ceny frachtu). Społeczeństwa producentów żywności: USA, Europy, Kanady, ulegają depopulacji przez co ich popyt wewnętrzny maleje. Problem uzyskania zbytu dla produkowanych nadwyżek żywności jest zatem problemem logistycznym (tanie dostarczenie żywności do głodującego miliarda trzystu milionów ludzi umożliwi jej zbycie), ekonomicznym (ograniczenie popytu) i politycznym (dotacje do produkcji rolnej).

4.3.1. System rolny Rzymu, Bizancjum, Imperium Osmańskiego.

Spadkobiercą Rzymu było Bizancjum, którego tradycje przejęło Imperium Osmańskie.

System rolny funkcjonujący w Imperium Osmańskim opierał się na niepodzielnym rolnym gospodarstwie rodzinnym, nad którym nadzór sprawowała klasa wojowników, będących przedstawicielami władzy centralnej. Ziemia orna była własnością państwa. Niezależne chłopskie gospodarstwa rolne płaciły podatki państwu, które dbało o dobrą kondycję rolników. Gospodarstwa użytkowały ziemię na zasadzie niepodzielnej wieczystej dzierżawy z możliwością dziedziczenia przez jednego potomka. Ziemia była przydzielana, w obszarze zapewniającym utrzymanie rodziny i wytworzenie nadwyżek na opłacenie podatków oraz kosztów reprodukcji, zależnie od jej żyzności od 5 do 15 hektarów.

Wojownicy-spahowie korzystali z części podatków państwowych i otrzymywali działki ziemi na swoje utrzymanie, jednak były to przywileje czasowe zależne od efektów służby wojskowej w armii sułtana. Spah nie mógł posiadać ziemi na własność.

Istniały ciągłe zatargi pomiędzy wojskowymi a chłopami w których pierwszą instancją rozjemczą był sędzia lokalny-kadi, wybierany przez społeczność wioskową. Nierozwiązany konflikt rozstrzygał sułtan, który ustanawiał szczegółowe prawa dla ochrony chłopów przed nadużyciami spahów. Spahowie dysponowali siłą wojskową bowiem ich obowiązkiem było zapewnienie bezpieczeństwa i praworządności wśród chłopów. Własność prywatna ziemi powstawała po decyzji sułtana przydzielającego immunitety na cele służące społeczeństwu.

System ten dobrze funkcjonował w czasach silnej władzy centralnej i przestał zdawać egzamin gdy prawdopodobnie zaszły w Imperium Osmańskim procesy feudalizacji społeczeństwa osmańskiego i gdy prawdopodobnie doszło tam do koncentracji prywatnej własności rolnej. Rozwój państwa osmańskiego i jego trwanie było oparte na ciągłych podbojach zapewniających dopływ nowych podatków. Zatrzymanie podbojów zachwiało centralną władzą imperium i funkcjonującym systemem rolnym. Istnieją relacje, że w

wiekach XVII-XVIII zmniejszyła się produkcja rolna w Imperium, doszło do ogromnej inflacji (wzrost cen zbóż) i kryzysu państwa (Inalcik, Quataert, 2008:61-161). Inflacja zmniejszała wartość podatków pobieranych zwykle w pieniądzu osłabiając funkcjonowanie centrum władzy, którego koszty musiały być ogromne przy tak wielkim państwie. Osłabienie centrum przyniosło destabilizację systemu władzy i osłabienie systemu rolnego państwa przez prawdopodobne przesunięcie władzy nad ziemią i państwem w ręce wojska i feudałów.