W literaturze spotyka się wiele określeń65 dotyczących sposobu dokonywania
prywatyzacji, jednak wśród kryteriów najczęściej spotykanych, uwzględnia się zmianę struktury własności gospodarki ze względu właśnie na rolę państwa.
Otóż, państwo, które dąży do takiej zmiany, może podejmować – i według M. Bałtowskiego – zwłaszcza dwojakiego rodzaju działania:
a) denacjonalizację, a która polega na sprzedaży (udostępnianiu) własności publicznej jednostkom prywatnym (odpłatnie lub nieodpłatnie), przy czym jej zasadnicza część dotyczy prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych;
b) deregulację – rozumianą jako zbiór działań podejmowanych w celu usunięcia ograniczeń i barier wobec przedsiębiorstw państwowych, a dotyczących wejścia na rynek i wyjścia z niego, i w celu pobudzenia prywatyzacji założycielskiej oraz ich
rozwoju konkurencji66.
E.S. Savas analizując przebieg prywatyzacji i w rozumieniu denacjonalizacji, wyróżnia z kolei następujące metody prywatyzacji:
a) rezygnację z własności – polegającą na przekazaniu osobom prywatnym praw własności przynależnych państwu. Przekazanie takie może odbywać się odpłatnie (jako
65 Ustawy prywatyzacyjne nie posługują się terminami: metody, techniki i ścieżki (tylko określeniami „na zasadach” i „w trybie”). Natomiast w literaturze bardzo często autorzy powyższe określenia używają nie tylko zamienne, ale nawet dodatkowo wprowadzają określenia: „sposoby” i „na warunkach”.
66 Istnieje co prawda i trzecia jeszcze możliwość podejmowanych działań, rzadko wprawdzie stosowana w praktyce przez państwo, a polegająca na udzielaniu jednostkom prywatnym szczególnej pomocy, na przykład w postaci prawa wytwarzania i dystrybucji określonych dóbr na zasadzie dzierżawy majątku państwowego lub franszyzy z jednoczesnym dofinansowaniem przez państwo tej działalności Szerzej; M. Bałtowski, op. cit., s. 21- 22.
sprzedaż i wtedy mamy do czynienia z prywatyzacją ekwiwalentną) albo nieodpłatnie
lub częściowo odpłatnie (jako rozdawnictwo i wtedy mamy do czynienia z prywatyzacją nieekwiwalentną). Przekazanie może dotyczyć zarówno całości
funkcjonującego przedsiębiorstwa, jak też tylko jego majątku;
b) powierzenie – chodzi tu o przekazanie do sektora prywatnego określonego zakresu produkcji lub usług, wykonywanych wcześniej przez przedsiębiorstwo państwowe. Z reguły sprowadza się to, albo do oddania przedsiębiorstwa (lub mienia przedsiębiorstwa) do odpłatnego użytkowania, albo do udzielenia koncesji na określoną działalność, przy zachowaniu przez państwo kontroli;
c) zastąpienie – czyli wycofywanie się państwa z pewnych obszarów działalności, a przez to nie korzystanie z własności i świadome „zostawienie miejsca” dla rozwoju
sektora prywatnego67.
W ramach przy tym szeroko rozumianej denacjonalizacji można zarazem wyróżnić też wiele konkretnych technik prywatyzacyjnych. Tak np. B Dallago (korzystając z klasyfikacji Banku Światowego) wyróżnia ich aż kilkanaście. W obszarze przy tym takiej prywatyzacji właściwej, rozumianej jako tylko prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, do najważniejszych z nich zalicza:
a) sprzedaż akcji poprzez publiczną ofertę; b) sprzedaż akcji inwestorowi prywatnemu;
c) sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego bądź jego mienia; d) wykup przedsiębiorstwa przez menedżerów i/lub pracowników; e) dzierżawę i/lub kontrakty menedżerskie z opcją wykupu.
Wszystkie wyżej wymieniane metody i techniki znalazły zastosowanie w Polsce. Dodajmy zarazem, że każda technika prywatyzacyjna może być z kolei realizowana poprzez konkretną „ścieżkę”, tj. procedurę opartą na określonych, obowiązujących przepisach prawnych. Wybór natomiast określonej techniki i sposobu jej uszczegółowienia w postaci ścieżki prywatyzacyjnej zależy od celu, jaki stawia się przed prywatyzacją. Wybór ten stanowi zatem podstawową decyzję właścicielską w
procesie zmiany własności 68.
Zauważmy ponadto, że pierwsza z wymienionych technik prywatyzacyjnych tj. sprzedaż akcji przez publiczną ofertę, znajduje zastosowanie zwłaszcza wobec dużych przedsiębiorstw, prowadząc – z jednej strony – do znacznego rozproszenia własności, a z drugiej – umożliwiając swobodny dostęp różnych grup obywateli do
67 Por. tamże, s. 22.
akcji, M. Bałtowski69 wyróżnia zarazem w ramach tej techniki trzy jej warianty (ścieżki), a mianowicie:
a) sprzedaż licytacyjną – w ramach której każdy chętny składa pisemną ofertę zakupu pewnej liczby akcji, proponując określoną cenę i która musi być wyższa od ceny minimalnej ustalonej przez państwo. Ostatecznie zaś prawa własności przydzielane są tym subskrybentom, którzy zaoferowali najwyższe ceny, aż do wyczerpania puli oferowanych na sprzedaż akcji;
b) sprzedaż po cenie stałej z ewentualną redukcją – co oznacza, że państwo ustala tu stałą cenę sprzedaży, a potencjalni nabywcy zapisują się na żądaną liczbę akcji. Po zakończeniu zapisów, i jeżeli wielkość popytu przekracza wielkość oferty, dokonywana jest proporcjonalna redukcja liczby akcji ostatecznie sprzedanych poszczególnym inwestorom. Jeżeli wielkość popytu nie przekracza wielkości oferty, wszyscy subskrybenci otrzymują akcje w żądanym wymiarze;
c) sprzedaż po stałej cenie, metodą „kto pierwszy ten lepszy” - państwo ustala cenę oraz termin rozpoczęcia i miejsca sprzedaży akcji, ewentualnie ogranicza sprzedaż liczby akcji kupowanych przez jednego nabywcę bądź rodzaj nabywcy. Sprzedaż odbywa się do momentu wyczerpania się zasobu akcji.
Z kolei tzw. sprzedaż akcji inwestorowi prywatnemu, ma miejsce w przypadku, gdy właściciel (państwo) rezygnuje ze sprzedaży akcji w ofercie publicznej, a która prawie zawsze oceniana jest jako bardziej zyskowna. Sytuacja taka ma miejsce, gdy przedsiębiorstwo nie spełnia wymogów rynku giełdowego (np. zła kondycja finansowa, za małe przedsiębiorstwo), bądź również, gdy korzystniejszym będzie (w celu niedopuszczenia np. do rozproszenia własności) znalezienie inwestora strategicznego (zapewniającego dostęp m.in. do nowych technologii i rynków zbytu). W takim też przypadku następuje poszukiwanie inwestora strategicznego na podstawie publicznego lub zamkniętego zaproszenia. Sprzedaż poprzedzona jest długotrwałymi negocjacjami. Rzadkością jest sprzedaż stuprocentowego pakietu akcji, natomiast w praktyce mogą wystąpić przypadki objęcia większościowego bądź mniejszościowego pakietu akcji przez inwestora prywatnego.
Natomiast, sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego, bądź jego mienia, to przypadek, gdy następuje ona po cenie sprzedaży ustalonej w wyniku dokonanej wyceny, i której podstawą jest zdolność do generowania zysków lub wartość majątku przedsiębiorstwa. Poszukiwanie nabywcy odbywa się tu w drodze publicznego
zaproszenia do składania ofert, a sam akt sprzedaży poprzedzony jest również negocjacjami. Ostatecznie wybierana jest najkorzystniejsza oferta. W przypadku przedsiębiorstwa nieefektywnego (tj. nie mającego szans na rozwój), prywatyzacja polegać zaś może na sprzedaży mienia (majątku) tego przedsiębiorstwa w przetargach. Jest to możliwe po wcześniejszej likwidacji.
Wykup zaś przedsiębiorstwa dotyczy zwykle sytuacji związanej z wykupem przedsiębiorstwa przez jego dotychczasową kadrę zarządzającą. Transakcji takiej można przy tym dokonać przy pomocy zewnętrznych instytucji finansowych. W Polsce technika ta występuje rzadko w „czystej postaci”, a o czym świadczy m.in. to, że nie znalazła ona nawet swego większego odzwierciedlenia w ustawach prywatyzacyjnych.
I wreszcie tzw. dzierżawa i/lub kontrakty menedżerskie z opcją wykupu, to prywatyzacja polegająca na przeniesieniu praw własności na grupy menedżerskie, ale stopniowo, w okresie kilku lat. Polega to na zawarciu w pierwszej kolejności umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem, która zatem stopniowo (z upływem czasu i poprawy
sytuacji finansowej) zostaje zastąpiona umową o przeniesieniu praw własności z dotychczasowego państwowego właściciela na określoną grupę menedżerską. W praktyce gospodarczej technika ta, zwana jest prywatyzacją leasingową i dotyczy najczęściej małych i średnich przedsiębiorstw.